K i t a p l a r v e ş a h ı s l a r
T 7 - £
b
"N a m ık Kemal A fy o n 'd a ,,
H ikm et HİZDAROĞLU N am ık K e m a l’in h a y a tın ın d o ğ u m u n d a n (21 A ra lık 1840) S ofya d ö n ü şü n e k a d a r (1857 - 1858) olan kısm ı, h en ü z v e s ik a la rın ışığı a ltın d a a y d ın la tılm a m ıştır. B iy o g ra flar, N am ık K e m a l’in b u 18 y ıllık h a y a tın ı, h e m en h em en a y n ı k e lim e le rle v e m ü p h em b ir eda ile n a k le d e rle r. M eselâ, on y ıl öncesine k a d a r, N am ık K e m a l’in, an n e sin i iki y a şın d a k a y b e ttiğ i san ılıy o rd u . B ay ezit ve V alide rü ştiy e le rin e devam ı , d a G elib o lu d ö n ü şü n d e im iş gibi g ö ste riliy o rd u . Y ine b ü tü n b iy o g rafla r, ağız b irliğ i ile, K e m a l’in 16 y a şın d a ik e n S o fy a’d an İs ta n b u l’a geld iğ in i y a z a rla r. F a k a t b u ta h m in ve id d ia la rın yan lışlığ ı, eld e edilen yeni v e s ik a la r ve y a p ıla n a r a ş tırm a la rla m e y d a n a ç ık a rılm ış tır.A ncak, m e ç h u lle r h en ü z b it m e m iştir. N am ık K e m a l’in an n e ta ra fın d a n dedesi A b d ü llâ tif P a şa, acab a h an g i se b e p le rle kızı F a tm a Z e h ra h a n ım ı M ustafa  sim B eye v e rm iştir? K e m a l’in b ü tü n tahsili, E b ü zziy a’n ın söy lediği gibi, «dört, beş ay B a y e zit rü ştiy e sin e , b irk a ç ay d a V a lide m ektebine» d ev a m d a n mı ¡ibarettir? B ilh assa N am ık K e m a l’in K a rs ’ta k i h a y a tı nasıl g eçm iştir? K a r s ’ın N am ık K e m a l ü ze rin d ek i te s iri n ed ir? (1) S o fy a’n ın «K em al’in zih n î te k â m ü lü n d e b ir m e rh a le te ş k il e t tiği» d o ğ ru o lm a k la b e ra b e r, b u n u n h a k ik î m a h iy e ti v e şü m u lü n ed ir? İşte b ir yığ ın su a l ki, b u n la ra d a h a b a ş k a la rı d a e k le n eb ilir.
B u m e ç h u lle r y e rin d e sa y a- d u rsu n , A fyon L isesi ö ğ re tm e n le rin d e n sa y ın E dip  li B akı, m a h a llin d e y ap tığ ı a r a ş tır m a
la r sonunda, y en i v e s ik a la r ve y en i b ilg ile rle k arşım ız a ç ık a r a k (2) N am ık K e m a l’in h a y a tın ın ilk ç a ğ la rın a ait, ö te d en - b e ri sü reg e len , bâzı y an lış id d ia ve k a n a a tle ri d ü zeltiy o r.
Eser, k ita p h a lin e gelm ed en önce de, b asın ım ızd a y a n k ıla r u y an d ırm ış, ta rtış m a la r a sebep o lm uştu. N am ık K e m a l’in do ğ u m u n u n 100 ü n c ü y ıld ö n ü m ü do- lay ısiy le, m ü e llifin , 24 A ra lık 1940 ta rih li C u m h u riy e t g az ete sinde, «N am ık K e m a l’in A n n e si n ere d e yatar?» b a şlık lı b ir yazısı çıkm ıştı. B u m a k a le d e «büyük v a ta n p e rv e r v e annesi h a k k ın d a , şim diye k a d a r y a z ıl m am ış ve b asılm a m ış bâzı m e v su k m a lû m a tı tesbite» ç a lışm ış tır. İşte on y ıl ö nceki ta rtış m a la rın k o n u su b u m a k a le v e b u r a d a ile ri s ü rü le n fik irle rd ir. A m a, «N eticede b ü tü n şü p h e le r o rta d a n kalktı» v e a ra ştırıc ın ın v e s ik a la ra d a y a n a ra k ile ri s ü r dü ğ ü id d ia n ın «gerçekliği k esin o la ra k an laşıld ı]» Nam ık Kemal A fy o n ’da adı geçen m a k a le n in v e sik a la rla g en işle tilm iş ş e k lin d en ib a re ttir.
E dip  li B akı, k en d i k ö şesin de sessiz ve m ü te v az i şekilde çalışan, sa b ırlı b ir a ra ştırıc ıd ır.
Namık Kemal A fyon’da ne ilk
e s e r i,. n e de ilk a ra ştırm a sıd ır. E ser ve m a k a le h a lin d e d a h a b ir h a y li çalışm ası v a rd ır. B ilhassa
Taşpınar dergisi, d e n e b ilir ki, onun şahsî g a y re ti say esin d e y ay ım ın a d ev am e tm iş tir (H alen çıkıp çık m ad ığ ın ı m a ale sef b ilm i y o ru m ).
Eser, şu b elg ele r ü ze rin d e y a pılan in c ele m e ler so n u n d a h a z ırla n m ış tır :
1 — A ra ştırıc ın ın , 1938 y ılın da buld u ğ u , N am ık K e m a l’in
an n e sin e a it m e z a r taşı, 2 — A f yo n ’da, G edik A h m e t P a şa k ita p lığında, F a tım e -tü z -Z e h ra (N a m ık K e m a l’in an n e si) a d ın a k a y ıtlı v a k ıf b irk a ç k ita p , 3 — A f yon Ş e r’iy e sicil k a y ıtla rı, 4 — B ir T e b rik -i S â l m anzum esi, 5 — B ir m e m u riy e t teşeb b ü sü , 6 —- N am ık K e m a l’in ç o c u k lu ğuna, A fy o n ’d a k i h a y a tın a v e h a y a tın ın son z a m a n la rın a d air, m a h a llî b ir k aç h â tır a v e r iv a yet. N am ık K e m a l’in 18 y a ş ın a k a- d a rk i h a y a tın ın bâzı s a fh a la r ı nın iyice ay d ın la tılm a m ış o ld u ğ u n u b aşlan g ıçta söylem iştik. B u n u n b elli b aşlı se b e p le rin d e n biri, b u y a şa k a d a r d ed e sin in y a n ın d a b u lu n m ası, b u n a m u k a b il, A b d ü llâ tif P a ş a ’n m m e m u rlu k h a y â tın ın ta m v e s a rih b ir k ro n o lo jiy e b ağ lan m a m ış olm asıdır. E- dip  li B akı, e serin d e bize bu k o n u d a k esin r a k a m la r v e re b il m e k ted ir. O nun v erd iğ i bilgiye göre N am ık K e m a l’in dedesi A b d ü llâ tif P a şa (k i o s ıra d a h en ü z E fe n d i’d ir.), h ic ri 1262 (M. 1845) ta rih in d e , T ırh a la sancağı M al- m ü d ü rlü ğ ü n d e n A fyon sancağı m u h a ssıllığ m a tâ y in edilm iştir. A b d ü llâ tif E fendi, 27 S afer 1262 ta rih li ferm an la, 5 Ş u b a t 1261 ta rih in d e n itib a re n , b u gö rev e tâ y in ed ilm ek le b era b er, işe a n cak 1262 de, y ân i 1845 y ılı M a r tın d a b a şlam ıştır. Ş u h ald e, N a
mık Kemal, A fyon ’a geldikleri zaman, 5 yaşında idi.
Y ine v esik alar, A b d ü llâ tif E fe n d i’n in G elibolu, T ırh a la ve İs ta n b u l’da k a ld ık ta n so n ra A f y o n ’a g eldiğini g ö steriy o r. B u su retle, N am ık K e m a l’in G eli b o lu ’d an İs ta n b u l’a g id e re k ta h sile b aşladığı h a k k ın d a k i r iy a l i ) N a m ık K em al’in K ars’ta ki hayatına ait, Kars L isesi Tarih öğretm enlerinden M. F ahret tin K ırzıoğlu m ufassal bir te tk ik hazırlıyarak bir dergiye gönderm işse de, u zu n olduğu bahane edi lerek, ya yın la n m a m ıştır!.
(2) E d ip  li Bakı, N a m ık K em al A fy o n ’da, Ankara, 1949. 33 sayfa m etin, 9 sayfa N a m ık K e m al’den seçilm iş m a n zu m ve m en su r parçalar, 14 sayfa resim ler, vesikalar, hâtıralar.
y e t k e n d iliğ in d e n ç ü rü m ü ş o lu yor. A b d ü llâ tif E fendi, ve o n u n la b irlik te N am ık K em al, A fy o n ’ d a üç y ıl k a l m ı ş t ı r : H ic rî 1262, 1263, 1264 y ılla rı (F iile n ik i b u çu k y ıl). A b d ü llâ tif E fe n d i’n in m e m u riy e ti, 19 Ş u b a t 1264 (8 T em m uz 1848) ta rih in d e K ü ta h y a ’y a n ak led iliy o r. F a k a t, b u K ü ta h y a m e m u riy e ti h iç b ir z a m a n g erç ek le şm e m iştir. 25 Ş a b an 1264 ta rih in i ta şıy a n b ir v -e sik a y a göre, A b d ü llâ tif E fendi, «İngiltere tü c c a rın d a n birisiyle» olan «ilişiği» n i k esm ek üzere, İs ta n b u l’a ç a ğ rılm ıştır.
A b d ü llâ tif E fendi, ailesin i A f y o n ’d a b ır a k a ra k , te k b aşın a İs ta n b u l’a gidiyor. Y u v ay ı d e rin d en sa rsa n feci olay d a b u sıra d a v u k u a geliy o r : N am ık K e m a l’in an n esi F a tm a Z e h ra H anım , h e nüz seb eb i b ilin m iy e n b ir h a s ta lık y ü zü n d e n , 1264 y ılı Ş ev v a l ay ın ın b irin c i günü, k i b ir b a y ra m g ü n ü d ü r, ö lü y o r (1847- 1848). D em ek ki, annesi öldüğü
zaman, Nam ık Kem al, oğlu A li Ekrem’in ileri sürdüğü gibi, 2 yaşında değil, 8 - 9 yaşlarında idi. F a tm a Z e h ra H an ım ’ın m e
zarı, A fy o n ’d a M evlevi D e rg â h ın ın b ah ç esin d ed ir. A ncak, 1291 ve 1318 y ılla rın d a çık an y a n g ın lar, d e rg â h la b irlik te m e z a rla rı da silip sü p ü rm ü ş, y an g ın d an k u rta rıla b ile n ta şla r, cam i avlu ve b ah çesin in m u h te lif y e rle rin e gelişi güzel b ırak ılm ış, E dip  li Bakı, F a tm a Z e h ra H an ım ’ın m e za r ta şın ı, böyle m ü h m e l b ir d u ru m d a ik e n b u lm u ştu r.
A b d ü llâ tif E fendi, b aşk a se b e p le rle b irlik te , h e rh a ld e k ız ı n ın ö lü m ü n ü n m e y d a n a g e tird i ği r u h î ü z ü n tü d e n de olacak, K ü ta h y a ’y a g itm iy o r; 4 E k im 1848 de de g ö rev in d e n a z le d ili yor. «K ütahya M uhassıllığından a y rıla n L â tif Bey, N am ık K e m a l’in B e y az ıt R ü ştiy esin e d e v a m ın a k a d a r geçen z a m a n z a r fın d a İs ta n b u l’da m ı k ald ı, y o k sa te k r a r b aşk a y e re gidip g e l di m i? N am ık K e m a l’in dokuz y a şın d a R ü ştiy ey e k a y d e d ild i ğine göre A fyon’d a n İs ta n b u l’a a v d e tte rü ştiy e y e g ird iğ in e h ü k m ed eb iliriz. F a k a t k ız ın ın ölü- m iyle elem li b a b a n ın İs ta n b u l’ d an çık m ad ığ ın ı sanıyorız.» Y azar, A fy o n 'u n K em al'in ru h î gelişim i ü z e rin d e k i ro lü n ü şu s a tır la r la b e lirtiy o r : «N am ık K em al B ey azıt R ü ştiy esin e 9 y aşın d a k ay d e d ild iğ in e göre, o- n u n G elibolu’dan atlıyarak d e
ğil, A fyon ’dan İstanbul’a gidince m ektebe girdiği v e V alide r ü ş
tiy e sin d e H ocası m e şh u r. Ş a k ir efe n d in in h a y r a n k ald ığ ı zeki M ehm et K e m a l’in, ilk b ilg isin i A fyon K a r a h is a r ’da k e n d i ay d ın ailesi iç in d en v ey a m e ç h u l h o ca la rd a n ald ığ ın ı k ab u l, d a h a in saflı b ir h a r e k e t o lu r z a n n ın d a - yız.»
E dip  li B akı, N am ık K e m a l’in ço c u k lu ğ u n u b ile n le rd e n n ak len , bâzı h a lk bilgi v e r iv a y e tle rin e d a y a n a ra k , o n u n r u h î g rafiğ in i çizm eğe y a rıy a n , bâzı m alzem e de v eriy o r. A n la tıld ı ğına göre, k ü ç ü k K em al, b ü y ü k b ab a sın ın isteği ü ze rin e A fyon M evlevi D erg âh ı n ey zen başı C oşkun D ede’d en «sem a’ ç ık a r t m ıştır.» S em a’ ö ğ re n m e k te k i ü s tü n b a şa rısı sa y esin d e «Dede’- n in ve d e rg â h m u h itin in h a y re t ve ta k d irle rin i celbetm iş. Coş k u n dede on u n se m a’ m ü re b - bisi olm uştur.» E sasen M evle v i D erg â h ın a b itişik b ir y e r de o tu rd u k la rın d a n , Ç elebi a i lesiy le sıkı te m a s la rı ve b ir b irin e m u h a b b e tle ri v e b u n u n neticesi m e v lev iliğ e ilgileri» b u lu n d u ğ u n d a n , b u d u ru m , N a m ık K em al ü ze rin d e de m ü e s sir olm uş, dedesi, babası, h a ttâ an n e si gibi o da ta sa v v u fa m e y il gösterm iş, m ev lev iliğ e k arşı y a k ın b ir ilgi d u y m u ştu r.
N am ık K e m a l’in an n e si F a t m a Z e h ra H an ım d a ay d ın ve old u k ça bilgili b ir k a d ın d ır. G e dik A h m et P a şa k ita p lığ ın a M ev le v ih a n e k ita p lığ ın d a n d e v re d i le n k ita p la r a ra sın d a ona a it b u lu n a n la r b u n u g ö ste rm e k te dir. «Bu v a k ıf k ita p la rd a n on u n farsça da b ild iğ in i veya, o v a k itle r A fy o n ’d a m ü fti b ü y ü k âlim v e yüz yaşın d a, B u h a ra lı A b d ü lv a h it’d en fa rsç a o k u d u ğ u nu, d iğ e r ta r a f ta n da, tasavvuf ilm i ile a lâk a sı o ld u ğ u n u ta h m in ediyor, v e binnetice, Z e h ra H an ım ı m ü n e v v e r b ir T ü rk k a dını o la ra k ta n ıtm a k ta k e n d im i zi h a k lı buluyoruz.» Hattâ, a n n e ve o ğulun a y n ı h o ca d an ders a ld ık la rı bile ta h m in o lu n a b iliri «Kemal, b u ra y a (A fy o n ’a) beş a ltı y a ş ın d a g eld iğ in e göre, a y d ın d ed e sin in m ü n e v v e r m ü f tü d en d ers a lm ası v e k ü ç ü k K e m a l’in A fy o n ’d a o k u m a ğ a b a ş lam ış o lm asın a in a n ab iliriz. Çok d e ğ e rli b ir âlim o la n H acı V a h it E fendi de, b e lk i K e m a l’in ilk h o ca la rı a ra sın d a d ır. İlm in k a d rin i p ek iyi b ile n L â tif Bey, A f y o n ’d a k ald ığ ı m ü d d etçe, çok sevdiği V a h it E fen d i m ü ftü o la r a k g ö rü lm e k te d ir. K e m a l’in, h a ttâ genç an n e sin in b ile b u y ü zy ıl görm üş âlim d e n fa rsç a o k u m a sı a k la g elen şe y le rd e n dir.»
N am ık K e m a l’d e n seçilen m e n su r ve m an zu m b irk a ç ö rn e k te n sonra, resim ler, h â tır a la r, v e si k a la r k ısm ın d a N âm ık K e m a l’in dedesi, annesi ve k en d isiy le il gili bâzı v e s ik a la rın fo to ğ ra f la rı y e r a lm a k ta d ır : İlâm ların , v ak ıf k ita p la rın N am ık K em a l’in an n e sin e a it o ld u ğ u n u gö steren k ısım la rın ın , F a tm a Z eh ra H a- n ım ’ın m ü h rü n ü n , m e z a r ta ş la rı nın, N am ık K e m a l’le ilg ili b irk aç resim le m e z a rın ın fo to ğ ra fla rı b u a ra d a zik re d ile b ilir.
Nam ık K em al A fyon ’da, ta h
m in ve istid lâ lle re d a y a n ıla ra k m asa b aşın d a h az ırlan m ış b ir eser o lm adığı için, d eğ e ri b ü y ü k tü r. O ra d a v e s ik a la r konuşuyor. G erçek leri, v e s ik a la rın d ilin d en ö ğ reniyoruz. M üellif, m u h a k k a k ki, a ra ştırm a y a , te tk ik , ta h k ik ve k o n tro la geniş ölçüde y e r ve önem v e rm iştir. A ncak, m ü e lli fin b ü tü n d ik k a tin e rağm en, b â zı y a n lışlık la rın ve b irb irin e a y k ırı fik irle rin ö nüne g eçilem e m iştir.
M eselâ, 13 ü n cü sayfada, A b d ü llâ tif E fe n d i’nin, k ızın ın ö lü m ü n d e n b ir b u çu k ay sonra K ü ta h y a ’d ak i g ö rev in d e n az ledildi- ği yazıld ığ ı halde, 20 n ci s a y fa da ta m a m e n ak si id d ia d a b u lu n u la ra k , k ız ın ın ö lü m ü n d e n b ir b u çu k ay ev v el g örevine so n v e rild iğ i b ild iriliy o r. D o ğ ru su b i rin cisid ir. Ç ü n k ü azli b ild ire n fe rm a n 18 Z ilk a d e 1264 ta rih in i taşıd ığ ın a, F a tm a Z e h ra H an ım da Ş ev v alin 1 inde ö ld ü ğ ü n e gö re, azil k ey fiy e ti ö lü m d e n so n ra m e y d an a gelm iş oluyor, d e m e k tir. (Lütfen sayfayı çeviriniz)
ik in c i te re d d ü tlü n o k ta da, kızının ölüm ü sıra sın d a b ab a sı nın A fy o n 'd a b u lu n u p b u lu n m a dığı m eselesidir. 13 ü n cü sa y fad an b u n u n la ilgili şu cüm leyi a lıy o r u z : «A bdüllâtif, ailesini A fyon’da b ıra k ıp İsta n b u l’a, gi diyor. Ve R am azan ay ın ın so nun d a, b a y ra m günü, Ş ev v alin 1 inde kızı F a tım a Z e h ra ö lü yor.» B u ifad ey e göre, A b d ü llâ tif E fendi, k ızının ölüm ü s ıra s ın da İs ta n b u l’dadır. H alb u k i 20 nci sa y fa d a ise, «K ızının ö lüm ünden b ir b u çu k ay evvel (y u k a rıd a açıkladığım ız gibi, evvel değil sonra o la c a k tır) m e m u riy e ti K ü
ta h y a ’y a n ak led ilen L â tif Bey R am azanı niçin A fyon’da ç ık a rı yor?» su a lin i tev cih ederek, zım n en onun, k ızının ölüm ü sıra s ın da A fyon’da b u lu n d u ğ u a n la tıl
18
m ış oluyor. H angisi doğru? A b d ü llâ tif E fendi 25 Ş aban 1264 t a rih in i ta şıy a n b ir em irle İs ta n b u l’a ç a ğ rıld ığ ın a göre, o z a m a n k i y o lla rın d u ru m u , İs ta n b u l’daki işlerin sonuca b a ğ la n m asın ın zam ana ih tiy aç g ö ste r m esi gözönüne alın ırsa, k ızının ölüm ü sıra s ın d a İs ta n b u l’d a b u lu n d u ğ u fik ri, a k la d ah a y ak ın gelir. A m a, b u d a n ih a y e t b ir ta h m in d ir ve h e r ikisi de v e s ik a la rla isb ata m u h ta ç b ir d u ru m d a dır.
B u n la rın dışında, işa re t e d il m esi g ere k en b ir n o k ta da, v e si k a la rın bollu ğ u karşısın d a, bu v e s ik a la r ü ze rin d ek i ta h lil ve aç ık la m a la rın y e te r dereced e y a p ılm am ış olm asıdır. Ş ü p h e e d i lem ez ki, v e sik a la rı verm ek b a ş ka, o n la rı açıklam ak ve tahlil e t
mek yine başk ad ır. K ita p ta , b i
rin ci p lâ n d a v e s ik a la r geliyor; am a bu, çok defa, k u ru b ir m e tin v e rm e k te n öteye geçm iyor. Esasen dil b ak ım ın d a n ağdalı olan bu m e tin le rin , g e re k li aç ık la m a la r y ap ılm a k su re tiy le a n la şılır ve b a ş k a la rı ta ra fın d a n f a y d a la n ılır h ale g e tirilm e le ri t e m en n i edilirdi.
B ü tü n b u ih tira z î k a y ıtla ra rağm en, k itap , N am ık K e m a l’in ço cukluk ç a ğ la rın a ışık la r s e r perek, ö te d en b e ri sü reg e len bâzı yanlış iddia ve k a n a a tle ri v e s ik a la rın y ard ım iy le, d ü zeltm iş; d e desi, an n esi v e şahsı h a k k ın d a bâzı yeni b ilg ile r o rta y a k o y m u ştu r. Bu, az şey değildir. K eşki herkes, E d eb iy at ta r ih i ne bu ölçüde hizm et gö rm ü ş ol saydı !..
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
