Gördüğüm sadrazamlardan:Gazi Ahmet Muhtar Paşa

(1)

TÜRK SESİ

C

--- --- ’--- --- ^

= j ^

_{H a y a t v e K i t a p l a r}

Gördüğüm Sadrıazamlardan:

Gazi Ahm.it Muhtar Paşa

K ü çü k S aid ve K ıb rıslı K â m il P a ş a la rın so n u n c u s a d a r e tle r i a ra s ın d a ve an c ak 3 ay 8 g ü n k a lm a k , â d e ta ko- ğ u lu r gibi de a tılm a k ş a riiy le b u m a k a m ı ih raz ed e n G azi A hm ed M u h ta r P a şa y a ta y i n in in m u k a rr e r b u lu n d u ğ u n u S u lta n R e şad n a m ın a k e n d i le rin in te b liğ e ttik le rin i, bu P a d işa h -n B aş M abeyincisi L â if i S im av i B eyle b a ş k â tib i Z iya Bey h a y a tla rın d a neşre- d :lm :s h â tır a la rın d a a n la tır- la r: H erh ald e, y a b iri y a ö t e - , ki b u m e m u riy e ti k e n d in e fü- i zu lî o la ra k m al e tm e k te d ir, y a h u d da — d a h a z a it b ir ih tim a lle — b u te b liğ e ikisi b ir d e n m e m u r e d ilm iş k e n , ifa d e caizse b iri d iğ e rin in h a k k ın ı y iy e re k k e n d isin in m e m u r e- d ild iğ in i, ira d e y i k e n d isin in te b liğ e ttiğ in i id d ia e tm e k te dir. A n cak b ir n o k ta d a ittifa k e d e rle r: İ h tiy a r M ü şirin m ü j d ey i alın ca en g in b ir h ey e ca n ve sevince k a p ıla ra k : « H ik m e ti R a b b an iy e, d em e k ki k ır k sene so n ra an c ak b u g ü n m ü y esserm iş!» dem iş o ld u ğ u n u sö y le m e k te m ü tte fik d ir- ler.

P a şa n ın s a d a re tte n d ü ş ü rü lm e si; o s ıra d a m eclisde, It- tih a d ve T e ra k k i de b u lu n m a d ığ ın d a n b ir e rk â n ı v ü k e lâ ii- tifa k iy le v u k u a g eld iğ i ve G az i'n in m a k a m d a n a y r ılm a

m a k için b ü y ü k b ir g a y re t s a rfe ttiğ i d ü şü n ü lü rse , Lûifi ve H alid Z iy a B e y le rin hiç d eğ ilse (k ırk sene in tiz a r) i t i ra fın ı n a k le ttik le ri sıra d a d o ğ ru söylem iş o ld u k la rın ı k a b u l e tm e k lâ zım d ır. Gazi A h m ed M u h ta r P a şa n ın s a d a r e ti k-.rk y ıl b ek lem iş o ld u ğ u n u ta sd ik edince de, b u ih tir a s a 1873 de, y ân i N a iia N a zırı sıfa tiy le İ s ta n b u la geldiği s ır a la r d a k a p ıld ığ ın a h ü k m e tm e k g e re k ir. K a ld ı ki. Y azan:

N a h i d S ı r r ı Ó R i K

%

~ ~

r ı.

**... ... * F**

b u n d a h ak sız ve se v d asın ın yersiz o ld u ğ u n u sö y lem ek de k a b il d e ğ ild ir. Z ira, o ta rih te , ve y a ş ın ın h en ü z k ır k a v a r m a m ış b u lu n m a s ın a rağ m e n , A h m ed M u h ta r P a ş a ik i y ıl lık M ü şird ir ve v ü k e lâ lık la İs ta n b u la O sm a n lı h â k im iy e tin e b a ş ta n b aşa k a z a n d ırm ış b u lu n d u ğ u Y em en ve A oir b ö lg e le rin d e n g e lm e k ie d ir. îs ta n b u ld a ise A lî P a şa n ın ö lü m ü n d e n b e ri h e r vezir ve m ü ş :r sa d a re t m a k a m ın a göz d ik m e k te , h iç kim se de u zu n zam an k a la m a m a k la d ır. Az so n ra d a o m a k a m a sic ilin d e h 'ç b ir k ıt'a n ın fa tih liğ i b u lu n m a m a k ş a rtiy le b ir b aşk a gen ç M üşir, b ir S a k ız lı E sad P a şa g e liv e re c e k tir. G azi A h m e d M u h ta r P aşa h ele 83 h a rb in d e ve A n ad o lu cephe- J sin d e k i b ü y ü k m u v a ffa k iy e t le rin d e n , (Gazi) ü n v a n ın ı a lı ş ır d a n ve R u m e lm d e h a rb i ta k ip ed e n h iz m e tle rin d e n so n ra olsun sa d a re te g e tir il m e y işin d e n , v elev k i a y d a 1300 a ltın a y lık la o lsu n 23 yıl M ırırd a işsiz b ir fe v k a lâ d e k o m ise rlik le b ı T akılışından d o la y ı S u lta n H am id i a ffe d e m eyecek, h a l'i te rtib le r in e s e v in ç li b ir te h a lü k le iş tirâ k e d e re k S u lta n R e şad ın cülû- su n d a P a d işa h ın en y a k in i ta v r ı ta k ın m a k isley ecek , â- y a n reis v e k illiğ i gibi re is liğ i n i de İ t t .h ad cılar için k e n d i- sina k a rş ı an c ak b ir k a d ir ş i n aslık sa y a c a k tır.

it i -jad ve T e ra k k in in su- k u iiie te şk il e tliğ i ve içinde üç esk i sa d ra z a m la b ir kaç vezir b u lu n d u ğ u rçhi (B üyült K ab rıt) ad ın ı alan k a b in e si nin ıik g ü n le rin d e , A rn a v u d - iu k ay a k la n m a sın ın te sk in edilm iş g ö rü n d ü ğ ü , B alk an i n failiyle k o rk u n ç h e z im e ti n in ise h a tır a gelm ed iğ i üm id ve se v in ç g ü n le rin d e — o pok sayılı g ü n le rd e de— G azi h e r h ald e k e n d i h e s a b ın a p ek t a t lı ih l m a lle r h a y a l e tm :ş olsa grareklî. N ih a y e t e riştiğ i s a d a r e tt e ö lü m e k a d a r k alac ağ ın ı, ö lü rk e n de P a d işa h ın — k i bu ta b iî ih tiy a r S u lta n R eşad o- lam az, a n c a k A bdülâziz s a lta n a tın ın ilk d e v re sin d e k e n d i sine h o calık e ttiğ i V eliah d Y usuf İzzeddin E fen d i o la b i lird i— E v et on u n k en d isin d e n sa d a re t için kim i m ü n a sip g ö rd ü ğ ü n ü so racağ ın ı, k e n d i sin in de s a d a re te keza y e t m işte n h a y li so n ra erişm iş o- la n K ö p rü lü M ehm ed P a şa y ı ta k lid edeceğini, o n u n : « O r ta d a oğlum F azıl A h m e d 'd e n eh il o la n ı g ö rm ü y o ru m » d e m esi gibi k e n d isin in de p ek s e v d ğ i ve k a b in e sin e B a h ri ye N azırı sıfa tiy le alm ış b u lu n d u ğ u oğlu M ahm ud M u h ta r P a şa n ın h alefi o lm a sın ı is teyeceğini, « O rta d a oğlum M a h m u d d an eh il o la n ı g ö r m ü y o ru m .» diy eceğ in i b irk a ç

g ü n h a y a l e tm iş o la b ilird i. Ben k e n d isin i bu b irk a ç g ü n lü k h ü ly a la rın d a n b ir h ay li önce. M e şru tiy e tin ik in c i y ı lın d a , y â n i h e n ü s â y a n reis v e k ili b u lu n d u ğ u s ıra d a g ö r dü m . O y ıl a n n e m le te y ze m yaz. E re n k ö y ü n d e m ü şte re k e n t u t m u ş b u lu n d u k la rı b ü y ü k ve esk i b ir k ö şk te g eç iriy o rla rd ı, v e b en b a b a m ın y a n ın d a y a şa m a k la b e ra b e r v a ld e m i de sık sık z iy a re t e ttiğ im için b ir g ü n y in e o ra y a g itm e k ü- zere H a y d a rp a şa d a n tre n e b in m 'ş, k o m p a riim a n p e n c e re sin d e n y o lc u la rı se y re k o y u lm u ş tu m . G azi A h m ed M u h ta r P a şa n ın b ird e n — b e l k i v a g o n la rd a r a h a t b ir y e r b u lm a k üzere— h ızlı ve se rt a d ım la rla ile rle m e k te o ld u ğ u n u g ö rd ü m ve re sim le rin d e n , k e n d isin i k o la y c a ta n ıd ım . Y alnızdı. O ld u k ça u zu n b o y lu, zaif, b em b ey a z saç v e s a k allı, re d in g o tlu , k u la k ta n geçm e gö zlü k lü idi. A çık k ı r m ızı re n k te k i fesin i a rk a y a d o ğ ru atm ış b u lu n d u ğ u n d a n g en iş aln ı g ö rü lü y o rd u P ek h ız lı a d ım la rla y ü rü y ü ş ü de v ü c u tç a h en ü z p e k zinde o l d u ğ u n u g ö ste riy o rd u .

K ald ı ki, bu zin d elik m a n z a ra sı b a n a hiç b ir h a y re t v erm e d i. Z ira, te y z e m in zevci o lan m ü te k a id e r k â n ıh a r b L i vası B a k ir "NKSnri P a şa 33 h a rb in d e ve A n ad o lu c e p h e sin d e k e n d isin in m a iy etin d e; b u lu n m u ş o ld u ğ u için lâfını d ilin d e n d ü şü rm ez d i. G azinin a k ra b a sın d a n olup sık sık zi y a re tin e g elen b ir adam le m ü sa h a b e le rin d e de P a şa m ı k u m a n d a n lık m e n a k ib i y a n ın d a h u su sî h a y a tın a ait tü r lü şey d en b a h se d ilird i. B ı cü m led e n o la ra k P a şa n ın k e n d i-in e y a k ın la rd a b ir ikin ci e rk e k e v lâ t h e d iv e ede: ta z? c d a l’ğm n iltif a tla r ın : sö: ve ts n k d k o n u su y a p tık la r gibi ttıu k ie sid liğ in e d a ir de g a rip şe v ler a n l a ln r slard M eselâ, 23 y ıl a lın m ış 1300 li ra ay lığ a - -m uadilim i hesab ; şim d ii r a k a m la r ın yaöm iyece- ği bu p a ra y a ra ğ m e n — P a ş a n ın M ısırda fe v k a lâ d e k o m i se rk e n bos z a m a n la rın d a d a i ma çorap ö rü p b u n la rı çar» p a z a rd a s a ltııd ığ ım d a ö ğ re ti mi# b u lu n u y o rd u m .

Ve A nadolu cep h esin d ek i fe v k a lâ d e h iz m e tle rd e n z iy a de bu çorap sa tış la rın a d ik k a t etm iş o la c a k tım ki, k en d isin i g ö rü şü m ü ze rim d e K âm il P a şayı g ö rü şü n te sirin i asla y ap m a d ı: K en d isin i b ir san iy e d a h a g ö rm ek ü ze re vagon p e n c e re sin d e n s a r k m

e-

dım , h ele on u n b u lu n d u ğ u v ag o n a g itm e k ve k en d isin i uzun uzun se y re tm e k ü zere v a g o n u m d a n a y rılm a k h a t ır ı m a bile g elm ed i...

Gazi A hm ed M u h ta r P a ş a n ın m u k te sid i iğinin, d a h a d o ğ ru su h a sisliğ in in h u d u d u n u ölçm ek ü zere az so n ra pek şah sî b ir sebep ve im k â n ç ı k a c a k tı ki b u n u ik in c i b ir y a zım d a a n la tırım .

(2)

T Ü R K S E S İ

^ e o

r?

i l e K i t a p l a r

|

_____________________________

i

udrazamlardan:

Muhtar pasa mı

G azi A h m ed M u h ia r P a ş a y a ia h sis e ttiğ im ilk yazıda, k e n d isin i ilk ve son g ö rü şü m ü a n la ttık ta n so n ra, « ik tisa d a if ra tla ria y e tin in h u d u d u n u ö lçm ek ü ze re az so n ra şa h sî b ir im k â n a sah ip olm am m u k a d d e rm iş» d ed im d i. Bu im k â n ı. P a ş a n ın M ısırd a n g e le n b ir s a a tin e T staabul G ü m rü ğ ü n c e b ir d u h u l re sm i is te n m iş o lm ası sa ğ la y a c a k tı. G azi P a ş a v a göre h u sa a t k e n disinin! esk i M is t fe v k a lâ d e k o m iserliğ i za m a n ın a a it b ir ş y el'"O c e lin i M ısır P re n s e s le rin d e n K im si H a n ım e fe n d i n in Z a h ire d e k i d a ire sin d e n g ö n d erilm işm iş. B u itib a rla da, sa n k i yen i a lın m ış b ir e ş y a m u a m e le sin e m a ru z k a lıp m e m le k e te g irm e si için İ s ta n b u l R ü su m a t İd a re sin in b ir p a ra , a ld a n m ıy o rsa m -327 k u - rv s istem esi ve b u n u n te s v i y esin e k a d a r g ü m rü k te sa a tin m u h a fa z a sı jcin g ü n d e b il m em k ec k u ru ş ü c re t ta le p eylem esi ta m a m iv le k ey fî, k a n u n a m u h a lif — â d e ta m ü ste- b id â n e, z a lim an e— b ir h a r e k etm iş. Bu h u s u f ta G azi A h in ad M u h ta r P asa , p ü r-in fie l ve h id d e t, o t a r :h te R ü su m a t 'M ü d 'ri U m u m îsi o’an b a b a m a tü r lü ta fs ilâ tlı üç m e k tu p

yazmıştı.

M e k fu r ’ar r>sk u zun, ifa- , d e le ri o ld u k ç a b o z u k tu , tü r lü ! k a n u n ve n iz a m n a m e m a d d e le riy le d o n an m ış o ld u k la r ın d a n d ik k a tli ve u zu n c a a r a ş tır m a la r d a n so n ra yazılm ış o ld u k la rı d a b e lü v d i. Ve D ev le tin b ü tü n k a n u n la r ın a son şe k ille rin i v e re n âv an b eye- f-nde re is v e k ’li b u lu n a n bu h a k ik a te n ü n lü a s k e r ve m 'l-y e n e r k u m a n d a n , n e k h a k ir b r ^fikam tu ta n —b a b a m ın k a n a a i’n e göre de k e n d is in d en u s« î ve n iz am a la m a m iy - le m u v a fık b 5r şe k ild e is te n en — bu k u r u ş la r ı v e r m e m ek için â d e ta te p in iy o r, a- c m d ırm a k is te rk e n te h d id e g eçiyor, h a ttâ m a zid e n h â t ı r a la r ile ri s ü re re k k e n d isin in 93 h a rb in d e A n ad o lu cephesi b a ş k u m a n d a n ı b u lu n d u ğ u s ı r a la rd a . m u h a ta b ın ın b a b a s ı n ın — y â n i d ed e m in — M uş m u ta s a rrıflığ ın d a n E rz u ru m v P â y e ii ıp ü fe id ş liğ in e in ti h a lin i h a tır la tm a y ı d a m ü n a sip b u lu y o r, b e lli ki b u h a tırla - tış ia n b ir faicje u m u y o rd u . Ü çüncü m e k tu p â d e ta b ir risa le idi. ısra rın ı h - ş g ö rü y o rd u . N e ti cede za v allı G azi A hm ed M u h ta r P aşa 327 k u ru ş, b il m em k a ç k u ru ş d a a rd iy e rü - su m iy le b h lik ie v erm e ğ e m ec b u r k alac ak , sa a tin e öyle k a v u şa ca k tı!

Bu «zulm u» p a ş a z a m a n la u n u ta ra k b a b a m ı a ffe tti m i, y o k sa s a d a re ti o k a d a r k ısa ve g aileli geçm ese k e n d isin i a z le ttirm e ğ e k a lk a r m ıydı, b u n u b ile m iy o r ve b u y az ıy ı

r

—

---N a h i d

V A Z A N : ---«y

S ı r r ı

Ö R i K

Ve bu üç m e k tu b u n ü ç ü n d e cîe voaadeîK ı ¿.fendim H az re tle r i) d iy e re k , h ita n e d ili y o rd u . H a lb u k i b a b a m â d e ta d e lik a n lılık ca ğ ın d a n , 32 y a sın d a n itib a re n te ş r if a tta O r g e n e ra lliğ e m u a d il o lan b â lâ rü tb e s in e e rişm iş b u lu n d u ğ u , b u itijbarla da k e n d isin e (T tu- fetlfı E fe n d 'm H a z re tle ri) diye h ita p e d ild 'ğ i için b ir d ere ce aşağ ı rü tb e y i tenkil ed e n U ’â e v v e lle rin e a it ü n v a n la (S a a d e tin ) d iv e ıs r a r ve in a d la hi- ta b ed ilm e sin e cid d î şe k ild e g ü ce n m e m iş d eğ i/d i: (B an a oğlupz desin, S ırrı Boy d erin , h a ttâ ne b ile y im , h erif! d e sin, elin i E rz u ru m d a ö p tü ğ ü m z a m a n on d ö rd ü n d e idim , k e n d isin d e n re sm î h ita p la r b e k le m e m . İ s ır m a m a d e m k i re sm î k ita b e t' u su lü ile y a z ı yor, şu h a ld e n için şa h in o l d u ğ u m ’•it < b ey i b ’!n>emez1ik- te n g eliy o r, h a ttâ y»ni te ş r i fa tla d a R ü su m a t M ü d iri U- m u m ile n -ıe (Y iu fa flû ) diye h ita p e-'’;,m c s: ir a b o t t'ğ i r i n i çin d ü şü n m ü y o r da b e n i (S a a d e tin ) h 'te lv v ie te zv if e d i y o r? Bu te zy ife seben r e ? ) diye d e rd y a n ıy o r, m ini d ö k ü y o rd u . H a ttâ , b e lk i de, b ir y o lu n u b u lu n M ısırdan gelm e sa a ti g ü m rü k r e s n r n d e n is ti n a e tm e k m ü m k ü n k e n , bu iğ b ira rın te siriy le o yolu b u l m u y o r, G ü m rü k id a re sin in

P a ş a y a sa d a re t m ü jd e si v e r d ik le rin i h â tır a la rın d a id d ia eden iki z a tta n b irin in , y â n i B aş M abeyinci L û tfi S im av î E s y in —f a k a t h a tır a la rın d a y az m a m ış o ld u ğ u — b ir k ü ç ü k h ik â y e siy le b itirm e k is tiy o ru m : Bu k ü ç ü k h ik â v e Gazi A h m ed M u h ta r P a sa i!e sev- g !!i oğlu M ah m u d M u h ta r P a ş a a ra sın d a b u n d a n s n az yerm n asır önceki, e d e b ve te rb iy e u su lle rin e cid d en a y kırı. b ir sa m im iv o t ve lâ u b a liliğ in h ü k ü m sü rm ü ş b u lu n d u ğ u n u d a g ö ste rm iy o r değil- d ;r: S u lta n H am id ce İsta n b u - la so k u lm = m ?k la b e ra b e r yaz a v l a r ı n M ısm da o e ş irm iy e re k A v ru p a d a d o la şm a sın a m ü s a ad e ed ilen G azi A h m ed M u h ta r P>ş3, H id iv H a n e d a n ın ın d a m a d ı sıfa tiy le e k s e r z a m a n ı M ısırda geçen M ah m u d M u h ta r P a şa ve P e şie d e b aş şehbe; d e r o lan L û tfi S im a v î B ey K a rlrb a d 'd a im işle r. H a re m in in y a n ın d a o lm a m a sın d a n istifa d e ed e n M ah m u d M u h ta r P a ş a n ın a y rıc a b ir de m a h b u b e si v a rm ış. M ahdum P ,ş a M ısıra döneceği sırad a, m a h b u b e k s r d is in d e n m ü n a sip, itib a r lı ve p a ra lı b ir h a lef b u lu v e rm e sin i ric a e tm e k le H âm id'isı tâ b ir iy le ( İh tiy a r lığ ın d ı V r gü n gene o lm ası için) M ah m u d M u h ta r P aşa b ab a cın ı te k lif ve k a b u l e t t i r m iş, K a rls b a d 'd a n ay rılm ış. F a k a t m a d a m ın â te şin m iz a cına o s ıra d a y e tm işlik o lm a sa b ile y e tm işe o e k y a k la şa n G azinin iltif a tla r ı k ifa y e t et- i m e d iğ in d e n , y a h u t d a G azi j P a şa N az en in in e k a rş ı da k e sesini faz lac a açm a d ığ ın d a n , lo k a n ta d a ve gezm e y e r le r in de k a d ın e tra fı sü zü p te b e s sü m ler e tm e k te n , y e n i h a y r a n la r a r a m a k ta n g eri k a l m az; ih tiy a r v e ü n lü M üşir de b u h ale t>ek h id d e tle n ir ve m a d am ın b a k ış la rın a m u k a bele e d e n le re d ik d ik b a k a r m ış. Y azın ın b u ra s ın d a y in e L û tfi S im a v î B eyin h â tıra - ijn d a k i b ir k a y d ı, V. M e i ı m e -

d in cü lû su n ıı te b liğ için ik is i n in de İta ly a K ra l v e K ra li çesin in h u z u r la rın d a b u lu n d u k la rı s ıra d a G azi A hm ed M u h ta r P a ş a p e k k ü ç ü k b ir o ğ iu b u lu n d u ğ u n u s ö y l e .'r - ce b ir s a ra y d a — am m a Ç e ti n e d a ğ la rın d a k i sözüm ona b ir s a ra y d a — b ü y ü m ü ş o lan K ra liç e n in k p ca sm a b ak ıp mâ.n:d a r b ir şe k ild e te b essü m edişi h a k k m d a k i k a y d ı h a t ır lad ım . G azi A h m ed M u h ta r P a ş a n ın 1919 d a ir tih a lin i ta k ip ed e n m ira s d â v a sın d a k i b ir id d ia y ı d a h a tırla d ım am m a, b u a y rı ve d o ğ ru su p e k acı b ir h ik â y e d ir! M e ra k ed en , eski g az ete k o le k siy o n la rın a m ü ra c a a t e tsin ...

i*) İlk m a k a le 30 E y lü ld e çık m ıştı.