HEMŞĐRELĐK ÖĞRENCĐLERĐNĐN YAŞAM SONU BAKIM VE ÖLÜM DURUMUNA ĐLĐŞKĐN
DUYGU VE GÖRÜŞLERĐNĐN BELĐRLENMESĐ
Zeliha KOÇ*, Zeynep SAĞLAM**
ÖZ
Amaç: Bu çalışma hemşirelik öğrencilerinin ölüme ve
yaşam sonu bakıma ilişkin duygu ve görüşlerinin belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırmanın örneklemini 140 öğrenci oluşturmuştur.
Yöntem: Araştırma 2006 Mayıs-Haziran ayı içerisinde
gerçekleştirilmiştir. Çalışmada örneklem seçimi tekniği kullanılmamış ve tüm öğrenciler örnekleme alınmıştır. Araştırma verileri, öğrencileri tanıtıcı özellikleri, ölüm ve yaşam sonu bakıma ilişkin duygu ve görüşlerini belirlemeye yönelik anket formu kullanılarak toplanmıştır. Elde edilen veriler yüzdeleme ve ki-kare yöntemi kullanılarak değerlendirilmiştir.
Bulgular: Çalışma sonuçları öğrencilerin %57.9’unun
ölümcül bir hastaya bakım verdiği ve bakım verirken %25.7’sinin yetersizlik, %21.4’ünün çaresizlik, %20’sinin de anksiyete yaşadığını, %75.7’sinin terminal dönemdeki bireyin bakımı için kendilerini yetersiz gördüklerini göstermiştir. Ayrıca öğrencilerin %76.4’ünün yaşam sonu bakımla ilgili olarak aldığı bilgiyi yetersiz buldukları görüşünü paylaştıklarını, %61.4’ü de hasta ve yaşamı için oldukça önemli olmasına karşın, hemşirelik eğitimi programlarında yaşam sonu bakıma gerekli önemin verilmediğini belirtmişlerdir.
Anahtar Sözcükler: Öğrenci hemşire, ölüm, bakım,
duygu, görüş
ABSTRACT
Determining the Emotions and Opinions of Nursing Students Related to End-Of-Life Care and Death State
Aim: The descriptive study has been done in order to
determination of the nursing students emotion and opinion related to end-of-life care and to death.
Method: The sample of the study is 140 nursing
students. The research was applied in May and June 2006. In the study the sampling method was not used and all the students were sampled. Data were collected via a questionnaire which included nursing student emotion and opinion related to end-of-life care, death and demographical characteristics of the students. The evaluation of the data was made by using percentage and chi-quare statistic tests.
Results: The result of this study demostrates 57.9%
had given care to a terminal stage patient and 25.7% thought themselves as deficient, 21.4% as desperate, and 20% had anxious. 75.7% pointed themselves as incapable of nursing an end-stage patient care. Also 76.4% of the students shared the view that their knowledge is insufficient about end of life-care, while 61.4% stated that the proper importance is not given to the end-of life care in nursing education program; even though it has a significant importance to the patient and the survival.
Key Words: Nursing student, death, end-of-life care,
emotion, opinion
GĐRĐŞ
Yüzyıllardan beri insanın ilgisini çeken ölüm kavramının anlamının ne olduğu sorusuna yanıt bulmak oldukça güçtür. Bilim adamları ve bazı filozoflar ölümü yok olma olarak nitelerken, kimi filozoflar da ölümün biçim değiştirme olduğuna inanmışlardır (Uçar 1997). Ölüm tüm yaşayan organizmaların paylaştığı, yaşamın son aşaması olan evrensel bir olay olup bireyin psikolojik ve fiziksel anlamdaki son evresidir (Uçar 1997; Roper ve ark. 1990; Vural ve ark 1998; Keskin 2005).
Ölüm, yaşanılan ancak nasıl ve ne zaman olacağı bilinmeyen bir gerçektir (Keskin 2005). Günümüz modern yaşamında ölümün genellikle hastanelerde olması, sağlıkla ilgili mesleklerde çalışanlara ve özellikle hasta ile daha yakın ilişkide bulunan hemşirelere büyük sorumluluklar yüklemektedir. Ölüme yaklaşan hastaya sunulan bakım ile sağlık personelinin ölüm durumu karşısında gösterdiği tepkiler arasında yakın bir ilişki vardır (Öz 2004).
* Yrd.Doç.Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi Samsun Sağlık Yüksekokulu, Samsun ** Öğr.Gör., Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Sağlık Yüksekokulu, Sinop
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(1)
Ölümün anlamı kişinin içinde bulunduğu kültüre göre değişiklik göstermekle birlikte, ölümle ne zaman karşılaşılacağının bilinmemesi kişilerde çoğu kez kolay açıklanamayan bazı duyguların yaşanmasına neden olmaktadır (Özcan 1996; Üstün ve ark. 2005). Yapılan bazı çalışmalarda ölmek üzere olan hastaya bakım sunan hemşirelerin öfke, çaresizlik, sıkıntı, suçlama gibi duygular yaşadıkları (Öz 2004; Üstün ve ark. 2005), hastanın bakımında yetersiz ve başarısız olmaktan korktukları için ölümcül hastaların olmadığı servislerde çalışmayı tercih ettikleri bildirilmektedir (Özcan 2007; Uçar 1997; Vural ve ark. 1998).
Hemşirelerin ölüm sürecinde bulunan hasta ve ailesine gerekli yardımı verebilmesi, öncelikli olarak hemşirelik eğitimi programlarından mezun olmadan önce kendi duygularını tanıyıp, kontrol edebilmeleri ile mümkündür (Uçar 1997). Hemşirelik öğrencilerinin kişiliği, duyguları ve düşünceleri terminal dönemde olan ve ölüme yaklaşan hastaya bakım verirken oldukça önemli bir rol oynar (Vural ve ark. 1998).Durkis (1982) son sınıfta okuyan 248 hemşirelik öğrencisi üzerinde
yapmış olduğu araştırma sonrasında hemşirelik
öğrencilerinin davranışları ile sağlık bakım ortamlarında verilen bakım arasında önemli bir ilişki olduğunu, ölüm ve ölüme yaklaşan hastaya bakım sunan öğrencilerde korku düzeyinin arttığını ve bu durumun yetersiz bakım verilmesine neden olduğunu belirlemiştir. Cooper ve Barnett de (2005) 1. sınıf hemşirelik öğrencilerinin ölüme yaklaşan hastanın bakımına yönelik olarak anksiyete yaşadıklarını ve bu anksiyetenin kişisel ölüm korkularından değil, bireye ne yapacağını ve ne söyleyeceğini bilmemeye bağlı yetersizlik, çaresizlik ve ölüme yaklaşan hastaya yaşam sonu bakım verme durumu ile ilgili bir takım rollerden kaynaklandığını belirlemişlerdir.
Yaşam sonu bakım, artık tedavinin mümkün olmadığı durumlarda ölüme yaklaşan hasta ve ailesinin beklenti ve gereksinimlerini karşılamak için psikososyal beceri ve tekniklerin kullanılmasını gerektiren bir kavramdır (Georges ve ark. 2002; Rushton 2006). Yaşam sonu bakım yalnızca fiziksel semptomların değil aynı zamanda psikolojik, sosyal ve spiritual konuların
kontrolünü de içermektedir (Ferrell 1998). Bu
doğrultuda yaşam sonu bakım, hasta/ailesine en kaliteli hizmeti, rahatlığı ve saygınlığı sağlamayı hedeflemekte;
bu konuda sağlık bakım profesyonellerine özellikle de hemşirelere önemli görevler düşmektedir.
Hemşirelik öğrencilerine eğitimleri süresince
yaşamı sürdürme sorumluluğu verilmekte; bu
doğrultuda bireyi yaşatma sorumluluğunu kendinde gören hemşirelik öğrencileri için ölümün önlenemeyişi, onlarda farklı duygu ve düşüncelerin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir (Öz 2004). Yurt dışında hemşire öğrenciler üzerinde yapılan bazı çalışmalar, öğrencilerin
klinik uygulamaları sırasında ölüm durumu ile
karşılaştıklarını, ölüme yaklaşan hastanın bakımı ile ilgili korkular yaşadıklarını ve eğitim programlarının onları bu duruma hazırlamak konusunda yetersiz kaldığını ifade ettiklerini ortaya çıkarmıştır (Cooper ve Barnett 2005; Loftus 1998; Shih ve ark. 2006). Bu nedenle hemşirelerin ölüme yönelik duygu ve görüşleri öğrencilik
yıllarından itibaren incelenmeli, öğrencilerin bu
duygularını ifade edebilmelerine ve kendilerini
geliştirebilmelerine fırsat verilmelidir (Duke 1997; Hurtig ve Stewin 1990; Macleod ve ark. 2003).
Klinik uygulamalarda hemşirelik öğrencilerinin ölüme yaklaşan hasta ve ailesine bakım sunarken korku, öfke, çaresizlik, suçluluk ve yetersizlik duygularını yaşadıkları gözlenmekte; bu durumun hasta ve ailesine verilen bakım ve uygulamaları olumsuz etkileyerek
verilen hizmetin kalitesini azaltabileceği
düşünülmektedir. Hemşirelik öğrencilerinin, ölüme yaklaşan hasta/ailesine etkili bakım ve psikososyal destek sağlayabilmeleri için, ölüm durumuna ilişkin duygu ve görüşlerinin belirlenmesi önemlidir. Hemşirelik öğrencilerinin sağlık bakım ortamlarında ölüm ve yaşam sonu bakıma ilişkin olarak yaşamış oldukları duygu ve görüşlerini belirlemeye çalışan bu araştırmada aşağıdaki sorulara yanıt verilmeye çalışılmıştır:
1-Öğrencilerin bulundukları sınıflara göre ölüm durumu karşısında gösterdikleri tepkiler ve bu duygularıyla başa çıkma tarzları arasında fark var mıdır?
2-Öğrencilerin terminal dönemdeki bireye bakım verme istekliliği ve terminal dönemdeki bireyin bakımı için kendilerini yeterli görme durumları nasıldır?
3-Öğrenciler almış oldukları hemşirelik eğitimi programında yaşam sonu bakıma gerekli önemin verildiğini düşünüyorlar mı?
GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmanın Tipi
Bu çalışma hemşirelik öğrencilerinin ölüm ve yaşam sonu bakıma ilişkin duygu ve görüşlerini belirlemek amacıyla tanımlayıcı olarak yapılmıştır.
Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Araştırmanın örneklemini 2005–2006 Eğitim-Öğretim yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Sağlık
Yüksekokulunda okumakta olan 140 öğrenci
oluşturmuştur. Araştırmada örneklem seçim tekniği kullanılmamış, araştırmaya katılmak istemeyen öğrenci bulunmadığı için tüm öğrenciler örnekleme dahil edilmiştir.
Veri Toplama Aracı
Veriler literatür bilgileri doğrultusunda
araştırmacılar tarafından geliştirilen bir soru formu kullanılarak toplanmıştır. Form toplam 17 soru ve üç bölümden oluşmaktadır. Formun birinci bölümünde toplam 3 soru bulunmakta, öğrencilerin yaş, medeni durum ve sınıfını içeren sorular yer almaktadır. Formun ikinci bölümü ise öğrencilerin ölüme ilişkin duygu ve görüşlerini sorgulayan 8 sorudan oluşmaktadır (ölümle karşılaşma durumu, ölümle karşılaşılan yer, ölümle ilk karşılaştığında hissedilen duygular, ölümcül bir hastaya bakım verme durumu, ölümcül bir hastaya bakım verirken yaşanılan duygular, ölüm durumunda yaşadığı duygularıyla nasıl başa çıktığı, terminal dönemdeki hastaya bakım verme istekliliği ve kendini yeterli görme durumu vb).
Soru formunun üçüncü bölümünde ise
öğrencilerin hemşirelik eğitimleri içerisinde yaşam sonu bakım konusuna gerekli önemin verilip/verilmediğini sorgulayan toplam 6 soru bulunmaktadır (yaşam sonu bakım hakkında bilgi alma durumu ve bilgi aldığı yer, yaşam sonu bakımla ilgili aldığı bilgiyi yeterli bulma durumu, hemşirelik eğitiminde yaşam sonu bakıma gerekli önemin verilme durumu ile ilgili düşünceleri, hemşirelik eğitiminde yaşam sonu bakıma verilen önemin hasta bakımını etkileyip/etkilemeyeceği, yaşam sonu bakımın hemşire ve diğer sağlık bakım profesyonellerinin hangi bilgi ve yeteneklere sahip olmasını gerektirdiği ile ilgili düşünceleri vb).
Verilerin Toplanması
Veriler toplanırken etik ilkeler göz önünde bulundurulmuş, hemşirelik öğrencilerine araştırmanın amaçları açıklanmış ve araştırmaya katılma konusunda zorlama yapılmamıştır. Veriler toplanmaya başlanmadan
önce araştırmacılar tarafından soru formunun
anlaşılırlığını test etmek üzere 12 öğrenci üzerinde ön uygulama yapılmış ve anlaşılmayan bir ifade ve eksik soru tespit edilmediğinden mevcut haliyle tüm öğrencilere uygulanmıştır. Đlgili kurumdan yazılı ve araştırmaya katılmak isteyen öğrencilerden de bireysel sözlü izinler alınmış ve hazırlanan anket formu 2006 Mayıs-Haziran ayı içerisinde uygulanmıştır. Araştırmada hemşirelik eğitimine yeni başlayan 1. sınıf öğrenciler ile 2. sınıf, 3. sınıf öğrenciler ve mezun olma aşamasına gelmiş 4. sınıf öğrencilerin ölüm ve yaşam sonu bakıma ilişkin duygu ve düşünceleri karşılaştırılmıştır. 1. sınıf öğrencilerin ölüm ve yaşam sonu bakıma ilişkin görüşlerini tam ve doğru bir şekilde elde edebilmek için hazırlanan soru formu öğrencilere 2005–2006 eğitim– öğretim dönemi sonunda uygulanmıştır.
Verilerin Değerlendirilmesi
Elde edilen veriler bilgisayar ortamında
kodlanarak yüzdelik ve ki-kare yöntemi kullanılarak değerlendirilmiştir.
BULGULAR
Araştırmaya katılan öğrencilerin yaş ortalamaları 20.8±1.67 olup, %99.3’ü bekardır. Örneklem grubunun %28.6’sını 1.sınıf, %27.9’unu 2. sınıf, %20.7’sini 3. sınıf, %22.9’unu 4. sınıf öğrenciler oluşturmaktadır (Tablo 1).
Tablo 1. Öğrencilerin Demografik Özelliklerinin Dağılımı
(N:140)
Özellikler n %
18-19 yaş 30 21,4
20-21 yaş 67 47,9
Yaş Grupları 22-23 yaş 36 25,7
24-25 yaş 5 3,6 26 yaş ve üzeri 2 1,4 Evli 1 0,7 Medeni Durum Bekar 139 99,3 1.Sınıf 40 28,6 2.Sınıf 39 27,9 3.Sınıf 29 20,7 Sınıfı 4.Sınıf 32 22,9
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(1)
Öğrencilerin %91.4’ünün ölümle karşılaştığı, ölüm durumu ile %17.2’sinin uygulama ortamında, %49.2’sinin uygulama ortamı dışında, %33.6’sının da hem uygulama ortamında hem de uygulama ortamı dışında karşılaştıkları belirlenmiştir. Öğrencilerin %57.9’unun ölümcül bir hastaya bakım verdiği, ölüm durumu ile ilk karşılaştıklarında %44.5’inin ağladığı ve
üzüldüğü, ölümcül bir hastaya bakım verirken
%18.6’sının kaygı, %15’inin keder, %21.4’ünün
çaresizlik, %20’sinin anksiyete, %25.7’sinin yetersizlik duygusu yaşadıkları belirlenmiştir. Çalışmada öğrenci hemşirelerin ölüm durumu karşısında duygularıyla nasıl
başa çıktıklarına bakıldığında, %35’inin ağladığı, %55.7’sinin dua ettiği, %60’ının da ölümün doğal
olduğunu düşündüğü belirlenmiştir. Araştırmada
öğrencilerin terminal dönemdeki bireye bakım verilmesi ile ilgili görüşlerinin dağılımına bakıldığında, %6.4’ü
terminal dönemdeki hastaya bakım vermek
istemediklerini, %88.6’sı da birey ve ailesine destek olmaya çalışacaklarını belirtmişlerdir. Ayrıca öğrencilerin %75.7’si terminal dönemde olan ve yaşam sonu bakıma ihtiyaç duyan hasta için kendilerini yeterli görmediklerini ifade etmişlerdir (Tablo 2).
Tablo 2. Öğrencilerin Ölüme Đlişkin Duygu ve Görüşlerinin Dağılımı (N:140)
Özellikler n %
Evet 128 91.4
Ölüm Olgusu ile Karşılaşma Durumu
Hayır 12 8.6
Uygulama ortamı 22 17.2
Uygulama ortamı dışında bir yer 63 49.2
Ölüm Olgusu ile Karşılaşılan Yer (n:128)
Uygulama ortamı ve uygulama ortamı dışında bir yer 43 33.6
Hiçbir şey hissetmeme 6 4.7
Korkma 25 19.5
Ağlama ve üzülme 57 44.5
Doğal karşılama 25 19.5
Ölüm Olgusu Đle Đlk Karşılaşıldığında Hissedilen Duygular* (n:128)
Acılarının sona erdiğini ve kurtulduğunu düşünme 23 17.9
Evet 81 57.9
Ölümcül Bir Hastaya Bakım Verme Durumu
Hayır 59 42.1 Đnkar 1 0.7 Öfke 2 1.4 Kaygı 26 18.6 Suçluluk 4 2.9 Keder 21 15.0 Depresyon 5 3.6 Çaresizlik 30 21.4 Başarısızlık 4 2.9 Ümitsizlik 13 9.3 Anksiyete 28 20.0
Ölümcül Bir Hastaya Bakım Verirken Yaşanılan Duygular* (n:81)
Yetersizlik 36 25.7
Hiçbir şey yapmam 4 2.9
Arkadaşlarımla bu durumu konuşurum 50 35.7
Ailemle bu durumu konuşurum 47 33.6
Ağlarım 49 35.0
Dua ederim 78 55.7
Đlaç alarak rahatlamaya çalışırım 6 4.3
Ölüm Olgusu Karşısında Yaşanan Duygularla Başa Çıkma Şekli*
Ölümün doğal olduğunu düşünürüm 84 60.0
Terminal dönemdeki hastaya bakım vermek istemiyorum 9 6.4
Benim için diğer hastalardan farkı yoktur 17 12.1
Tedavimi yapar, başka birşeyle ilgilenmem 7 5.0
Terminal Dönemdeki Bireye Bakım Verme Konusundaki Düşünceler*
Birey ve ailesine destek olmaya çalışırım 124 88.6
Evet 34 24.3
Terminal Dönemdeki Bireyin Bakımı Đçin Kendini Yeterli Görme Durumu
Hayır 106 75.7
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(1)
Çalışmada öğrencilerin bulundukları sınıflar ile ölümle ilk karşılaştıklarında hissettikleri duygular arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuş, ağlama ve üzülme duygusunu en çok 1. sınıf öğrencilerin yaşadığı ortaya çıkarılmıştır (x²:8.318, p:0.040).
Ayrıca en çok 1. sınıf öğrencilerin ölüm olayı ile karşılaştıklarında bu durumu arkadaşlarıyla (x²:10.710, p:0.013) ve aileleriyle (x²:9.793, p:0.020) paylaştıkları ve ölüm karşındaki duygularıyla başa çıkabilmek için dua ettikleri (x²:11.015, p:0.012) saptanmıştır (Tablo 3).
Tablo 3. Öğrencilerin Sınıflara Göre Ölüm Durumu Karşısındaki Duygularıyla Başa Çıkma Yollarının Dağılımı Sınıflar
1.Sınf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Hayır
Ölüm Durumu Karşısındaki Duygularıyla Başa Çıkma Yolları n % n % n % n % n % n % n % n % x² p Arkadaşlarımla Konuşurum 15 34.9 17 29.8 4 9.3 21 36.9 11 25.6 10 17.5 13 30.2 9 15.8 10.710 0.013 Ailemle Konuşurum 16 39.0 16 27.1 4 9.8 21 35.6 12 29.3 9 15.3 9 21.9 13 22.0 9.793 0.020 Dua Ederim 26 33.3 14 23.3 13 16.7 25 41.7 17 21.8 11 18.3 22 28.2 10 16.7 11.015 0.012
Öğrencilerin bulundukları sınıflar ile ölümcül hastaya bakım verme isteklilikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişki bulunduğu (x²:7.963, p:0.047); en çok 1. sınıf öğrencilerin terminal dönemdeki hastaya bakım vermek istemedikleri ortaya çıkarılmıştır (Tablo 4). Ayrıca öğrencilerin bulundukları sınıflar ile terminal dönemdeki hastanın bakımı için kendilerini yeterli görme durumu arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunamamış öğrencilerin büyük çoğunluğunun terminal dönemdeki bireyin bakımı için kendilerini yetersiz buldukları belirlenmiştir (x²:4.886, p:0.180).
Öğrenci hemşirelerin yaşam sonu bakıma ilişkin duygu ve görüşlerinin dağılımına bakıldığında %73.6’sının yaşam sonu bakım hakkında bilgi aldığı, %76.4’ünün yaşam sonu bakımla ilgili olarak almış oldukları bilgiyi yetersiz buldukları, %61.4’ünün hemşirelik eğitim programlarında yaşam sonu bakım konularına gerekli
önemin verilmediğini düşündükleri, hemşirelik
eğitiminde yaşam sonu bakıma verilen önemin hasta
bakımını etkileyip/etkilemeyeceği sorulduğunda
öğrencilerin %60.0’ının oldukça etkileyeceği görüşünü paylaştıkları belirlenmiştir (Tablo 5).
Tablo 4. Öğrencilerin Sınıflara Göre Terminal Dönemdeki Hastaya Bakım Vermeyi Đsteme Durumlarının Dağılımı
Sınıflar Terminal Dönemdeki Hastaya
Bakım Vermeyi Đsteme Durumu 1.Sınıf 2.Sınıf 3.Sınıf 4.Sınıf
Bakım Vermek Đsteyen 34 25.2 37 29.0 28 21.4 32 24.4
Bakım Vermek Đstemeyen 6 66.7 2 22.2 1 11.1 0 -
Tablo 5. Öğrencilerin Yaşam Sonu Bakıma Đlişkin Görüşlerinin Dağılımı (N:140)
ÖZELLĐKLER n %
Evet 103 73.6
Yaşam Sonu Bakım Hakkında Bilginiz Var mı?
Hayır 37 26.4
Kitap ve dergi 47 33.6
Seminer ve dersler 95 67.8
Yaşam Sonu Bakım Hakkındaki Bilgilerinizi Nereden Aldınız? *
Đnternet 17 12.1
Yeterli 33 23.6
Yaşam Sonu Bakımla Đlgili Aldığınız Bilgiyi Yeterli
Buluyor musunuz? Yetersiz 107 76.4
Evet 54 38.6
Hemşirelik Eğitim Programında Yaşam Sonu
Bakıma Gerekli Önem Veriliyor mu? Hayır 86 61.4
Etkilemez 10 7.1
Oldukça etkiler 84 60.0
Hemşirelik Eğitiminde Yaşam Sonu Bakıma Verilen Önem Hasta Bakımını Etkiler mi?
Çok etkiler 46 32.9
Nüfus özellikleri ve kaliteli hizmet sunumu 50 35.7
Đletişim becerileri 128 91.4
Bireyin sahip olduğu değerlerin anlaşılması 96 68.6 Kültürel farklılıkların bilinmesi 99 70.7
Hastanın isteklerine saygı 121 86.4
Đş birliği 102 72.9
Tamamlayıcı tedaviler hakkında bilgi sahibi olma 79 56.4
Psikososyal bakım 87 62.1
Yaşam Sonu Bakım Hemşire ve Diğer Sağlık Bakım Profesyonellerinin Hangi Bilgi ve Yeteneklere Sahip Olmasını Gerektirir? *
Kanuni ve etik konularda bilgi sahibi olma 87 62.1 *Bir'den fazla cevap verilmiştir.
TARTIŞMA
Araştırmada öğrencilerin %91.4’ünün ölüm
durumu ile karşılaştığı, ölüm durumu ile ilk
karşılaştıklarında hissettikleri duygulara bakıldığında %44.5’inin ağladığı ve üzüldüğü belirlenmiştir (Tablo 2). Đnsana bakım ve hizmet sunan mesleklerde duyguların kontrolü her zaman mümkün değildir. Akbayrak ve arkadaşlarının da (2002) belirttiği gibi ağlamak pek çok kişi tarafından profesyonelliğe, mesleki ilişki ilkelerine aykırı olarak düşünülmesine rağmen kontrolsüz ve zarar verici bir ağlama olmadığı sürece gözlerin dolmasının, sessizce ağlamanın kontrol edilmesi gereken bir duygu
olmadığı düşünülmektedir. Çalışmada ölümle ilk
karşılaştıklarında ağlama ve üzülme duygusunu en çok 1. sınıf öğrencilerin yaşadığı ortaya çıkarılmıştır (x²:8.318, p:0.040). Bu bulgu 1.sınıf öğrencilerinin mesleki eğitim ve uygulamalarının başında olmalarına bağlı olarak hissettikleri duygular doğrultusunda davrandıklarını, profesyonel tutum ve davranışlarının henüz gelişmediğini düşündürmektedir.
Çalışmada hemşirelik öğrencilerinin %57.9’unun ölümcül bir hastaya bakım verdiği, ölümcül bir hastaya bakım verirken öğrencilerin %25.7’sinin yetersizlik, %21.4’ünün çaresizlik, %20.0’sinin anksiyete ve %18.6’sının da kaygı gibi duygular yaşadıkları belirlenmiştir (Tablo 2). Hemşirelik öğrencileri ölümcül hastaya bakım sunarken değişik duygular yaşayabilirler. Hemşirelik öğrencilerinin ölüme yaklaşan hastaya karşı yaşadıkları bu duygular, eğitim-öğretimleri süresince öğrencilere bireyi yaşatma sorumluluğu verilmesinden kaynaklanabilir. Bu nedenle ölüm durumu ile ilgili olarak kendi duygularının farkında olmayan, ölüme yaklaşan bireyle iletişim için kendisini hazır ve yeterli hissetmeyen
hemşirelik öğrencileri çaresizlik hissedebilirler.
Literatürde hemşirelik okullarının vermiş olduğu
hemşirelik eğitimi ve uygulamalarının; öğrencilerde ölüme yaklaşan hastanın bakımının yarattığı anksiyete ve korkunun azaltılmasında yetersiz kalabileceğini belirtilmektedir (Coberley 2004). Nitekim Wong ve Lee (2000) hemşire öğrenciler üzerinde yapmış oldukları araştırma sonrasında hemşirelerin mezun olmadan önce
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(1)
eğitim-öğretim süreçleri içerisinde, ölüm ve ölüme yaklaşımla ilgili deneyimleriyle başa çıkma konusunda yeterince desteklenmediklerini, bu nedenle ölüm eğitimi programlarının ölüme yaklaşan hastanın bakımı ile ilgili klinik deneyimlerden ve kişisel yetersizlik duygusundan kaynaklanan ölüm anksiyetesini azaltmada önemli bir yere sahip olduğunu bildirmişlerdir.
Hemşirelik öğrencilerinin terminal dönemde olan ve ölüme yaklaşan hastaya bakım verme durumu ile ilgili düşüncelerinin dağılımına bakıldığında, %88.6’sının birey ve ailesine destek olmaya çalışırken diğerlerinin de
terminal dönemdeki hastaya bakım vermek
istemediklerini (%6.4), bireyin tedavisini yapıp başka bir şeyle ilgilenmeyeceklerini (%5) belirttikleri görülmüştür (Tablo 2). Öğrenciler ölümcül hastaya bakım verme isteklilikleri yönünden değerlendirildiğinde en çok 1. sınıf öğrencilerin terminal dönemdeki hastaya bakım vermek istemedikleri ortaya çıkarılmıştır (x²:7.963, p:0.047). Bu durumun literatürde belirtildiği gibi (Araujo ve Silva
2004) hemşirelik öğrencilerinin kendi iletişim
becerilerine duydukları güvensizlikten
kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Araştırmadan elde edilen bulgular doğrultusunda 1. sınıf öğrencilerin
terminal dönemdeki bir hastaya bakım verme
isteksizlikleri önemli bir bulgu olup, öğrencilerin kişisel
iletişim becerilerinin geliştirilerek, bu konudaki
korkularının azaltılmasının yararlı olacağı
düşünülmektedir.
Çalışmamızda öğrencilerin %75.7’sinin terminal dönemdeki bireyin bakımı için kendilerini yetersiz buldukları belirlenmiştir (Tablo 2). Literatürde hemşirelik öğrenimini devam ettirmekte olan öğrenciler (Cooper ve Barnett 2005; Shih ve ark. 2006) ile çalışan hemşireler üzerinde yapılan bazı çalışmalar, hemşirelerin büyük çoğunluğunun ölüme yaklaşan hasta ve ailesinin duygusal ve spiritüel gereksinimlerini karşılamada yetersiz kaldıklarını ortaya çıkarmıştır (Cimete 2002). Ayrıca yapılan bazı araştırmalarda hasta/ailesinin beklentilerini karşılamada etik/moral sorunlar ve spiritual bakım konularında hemşirelerin sahip olduğu deneyimlerin önemli olduğu bildirilmiş (Copp 1994); ölüme yaklaşan hastanın bakımına ilişkin stratejiler geliştirilmesi önerilmiştir (Van Rooyen ve ark. 2005).
Araştırma bulgularımız doğrultusunda terminal dönemdeki bireyin bakımı için kendilerini yetersiz gören öğrenci sayısının oldukça fazla olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda Khalek ve Sabado’un da (2005) belirttiği gibi hemşirelik öğrencilerinin özellikle yoğun bakım ünitesi,
acil, gerontoloji ve palyatif bakım ünitelerinde yatan ve ölümcül hastalığı olan bireylere ve ailelerine bakım verebilmeleri için ölümcül hastalığa ilişkin tepkiler, hastalara ölümün açıklanması ve ölüm sürecinde hasta
ve aileye yardım konularında bilgilendirilmeleri
önemlidir. Literatürde 1. sınıf öğrenciler ile 4. sınıf
öğrencilerin ölüme yönelik davranışları arasında
farklılıklar olduğu; ölüm, acı ve kayıpla ilgili özel bir kurs programını tamamlayan son sınıf öğrencilerin ölüme yaklaşan hastayı daha çabuk kabul ettikleri ve daha iyi danışmanlık verdikleri bildirilmiştir (Allchin 2006).
Araştırmamızda öğrencilerin ölüm durumu
karşısında yaşadığı duygularıyla %60.0’ının ölümün doğal olduğunu düşünerek, %55.7’sinin dua ederek, %35.0’inin ağlayarak başa çıktığı belirlenmiştir (Tablo 2). Ayrıca en çok 1. sınıf öğrencilerin ölüm olayı ile karşılaştıklarında bu durumu arkadaşlarıyla (x²:10.710, p:0.013) ve aileleriyle (x²:9.793, p:0.020) paylaştıkları ve ölüm karşındaki duygularıyla başa çıkabilmek için dua ettikleri (x²:11.015, p:0.012) saptanmıştır (Tablo 3). Literatürde de belirtildiği gibi hemşirelerin hastanın ölümünden sonra yaşadığı kedere yoğunlaşmaması için, hasta ile ilgili duygularını meslektaşları ve ekibin diğer üyeleri ile paylaşması ve konuşması önemlidir (Yiğit 1998).
Öğrencilerin yaşam sonu bakım hakkında bilgi alma durumlarına bakıldığında %73.6’sının yaşam sonu bakım hakkında bilgi aldığı, bu bilgiyi %67.8’ının seminer ve derslerden, %33.6’sının da konu ile ilgili kitap ve dergilerden aldığı, öğrencilerin %76.4’ünün yaşam sonu bakımla ilgili olarak aldıkları bu bilgiyi yetersiz bulduğu, %61.4’ünün hemşirelik eğitimi programlarında yaşam sonu bakıma gerekli önemin verilmediğini düşündüğü ve %60.0’ının da hemşirelik eğitiminde yaşam sonu bakıma verilen önemin hasta bakımını oldukça etkileyeceği görüşünü paylaştıkları saptanmıştır (Tablo 5).
Günümüzde yaşam tarzlarındaki değişiklikler ve sağlık bakım teknolojilerindeki ilerlemeler nedeniyle insanlar daha uzun süre yaşamaktadırlar. Bu nedenle insanların yaşam sürelerinin uzamasına bağlı olarak hemşirelikte yaşam sonu bakım daha da önem kazanmıştır (Lehna 2002). Araştırmamızda yaşam sonu bakımla ilgili olarak öğrencilerin almış oldukları bilgiyi yetersiz bulmaları ve yaşam sonu bakıma gerekli önemin verilmediğini düşünmeleri hemşirelik eğitimi müfredat programlarında bu konulara daha çok ağırlık
Sherman ve ark. (2005) yaşam sonu kaliteli bakım sağlamak için hemşirelerin yalnızca bilgi ve beceriye sahip olmalarının yeterli olmadığını, aynı zamanda tutum ve davranışlarında geliştirilmesi gerektiğini; bu amaçla öğrencilerin mezun olmadan önce yaşam sonu bakımla ilgili konularda yeterince bilgilendirilmelerini ve
bu eğitimin mezun olduktan sonrada devam
ettirilmesinin önemli olduğunu vurgulamışlardır.
Literatüre bakıldığında yapılan bazı çalışmalarda hemşirelerin %89.5’inin temel hemşirelik eğitiminde yaşam sonu bakım içeriğinin önemli olduğunu fakat %62.0’si bu önemine karşın hemşirelerin mezun olmadan önce yaşam sonu bakım ve bu bakım
uygulamalarındaki anahtar elementler hakkında
yeterince bilgi sahibi olmadıklarını ve araştırma bulgularımızı destekler nitelikte eğitim programlarının onları bu konuda yeterince hazırlamadığını belirttikleri ortaya çıkarılmıştır (Robinson 2004). Kwekkeboom ve arkadaşları da (2005) mezun olmamış hemşirelik öğrencilerinde yaşam sonu bakım konusu ile ilgili önemli eksiklikler olduğunu, ölüme yaklaşan hasta konusunda yeterince hazırlanmadıkları için endişe duyduklarını fakat yaşam sonu bakımla ilgili olarak yapılan eğitimin bilgi artışını sağlayarak yaşam sonu bakımla ilgili olumlu davranışlar gelişmesine neden olduğunu bildirmişlerdir.
Öğrenci hemşirelerin ölüme yaklaşan
hasta/ailelerine etkili bakım sunabilmesi kendi duygu ve
düşüncelerine ilişkin iç görü kazanmaları ile
mümkündür. Bu nedenle öğrencilerin ölüm ve yaşam sonu bakıma yüklediği anlamın açığa kavuşturulması, hemşirelik eğitimi programlarında ölüm ve yaşam sonu bakıma gerekli önemin verilmesi, öğrencilerin endişe ve kaygılarının azaltılarak duygularını ifade etmelerine fırsat verilmesi önemlidir.
SONUÇ
Sağlık ekibinin tüm üyelerinde olduğu gibi hemşirelere de eğitimleri süresince yaşamı sürdürme sorumluluğu yüklenmiştir. Her koşulda bireyi yaşatma sorumluluğunu kendinde gören sağlık profesyonelleri için, ölümün önlenemeyişi başarısızlık, çaresizlik ve yetersizlik duygularının yaşanmasına neden olabilir. Bu özellikle hemşirelik öğrencileri için daha zor olabilmekte hem kendi duygularını kontrol hemde hasta ve ailesine
yaklaşım konularında yardıma gereksinim
duyabilmektedirler. Araştırmamız sonucunda:
- Hemşirelik eğitimi programlarında yaşam sonu bakım ve ölüm eğitimi programlarına önem verilmesi,
- Öğrencilere yönelik olarak ölüm, acı ve kayıpla ilgili özel kurs programlarının düzenlenmesi,
- Öğrencilerin ölüme ilişkin duyguları hakkında konuşmaya cesaretlendirilmesi,
- Ölüme yaklaşan hasta ve ailesi ile konuşurken öğrencilerin yanında bulunulması,
- Öğrenciye seçim hakkı verilmesi, eğer öğrenci ölüm öncesi ve sonrası bakım vermeye, hasta/ailesi ile konuşmaya hazır değilse ona zaman tanınması ve yaşanılan deneyimlerin öğrenci ile paylaşılması önerilmektedir.
KAYNAKLAR
Akbayrak N, Sekmen K, Yıldız D (2002) Ölüm kavramı ve
ölüm sürecinde hasta, aile ve sağlık personelini kapsayan holistik yaklaşımı. Sendrom Temmuz: 128-132.
Allchin L (2006) Caring for the dying. Journal of Hospice and
Palliative Nursing, 8(2): 112-117.
Araujo MMT, Silva MJP (2004) Communication with dying
patients-perception of intensive care units nurses in Brazil. Journal of Clinical Nursing, 13: 143-149.
Cimete G (2002) Yaşam Sonu Bakım: Ölümcül Hastalarda
Bütüncül Yaklaşım. Đstanbul, Nobel Matbaacılık, s.93-120, 137-145, 183-187.
Coberley M (2004) Sacred passage: how to provide fearless,
compassionate care for the dying. Issues in Mental Health Nursing, 25: 219-221.
Copp G (1994) Palliative care nursing education: a review of
research findings. Journal of Advanced Nursing, 19:552-557.
Cooper J, Barnett M (2005) Aspects of caring dying patients
which cause anxiety to first year student nurses. International Journal of Palliative Nursing, 11(8): 423-430.
Duke C (1997) Helping students deal with a patient’s death.
Nursing 97, May.
Durkis JM (1982) The development of administrative
considerations for the placement of staff nurses in reference to death and dying patient. Health Sciences, Retrieved 14 July2006from http://wwwdigitalcommons.fau.edu/dissertations
Ferrell BR (1998) How can we improve care at the end of
life?. Nursing Management, 29(9): 41-43.
Georges JJ, Grypdonck M, De Casterle BD (2002) Being a
palliative care nurse in an academic hospital: a qualitative study about nurses’ perceptions of palliative care nursing. Journal of Clinical Nursing, 11: 785-793.
C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008, 12(1)
Hurtig WA, Stewin L (1990) The effect of death education
and experience on nursing students’ attitude towards death. Journal of Advanced Nursing, 15: 29-34.
Keskin GÜ (2005) Ölmekte olan hastaya kognitif davranışsal
hemşirelik yaklaşımı. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 21(2):125-134.
Khalek AMA, Sabado JT (2005) Anxiety and death anxiety in
Egyptian and Spanish Nursing Students. Death Studies, 29:157-169.
Kwekkeboom KL, Vahl C, Eland J (2005) Companionship
and education: a nursing student experience in palliative care. Journal of Nursing Education, 44(4):169-176.
Lehna C (2002) A needs assessment for an end-of-life care
curriculum for advanced practice nursing students. Internet Journal of Advanced Nursing Practice, 5(2): 110-119.
Loftus LA (1998) Student nurses’ lived experience of the
sudden death of their patients. Journal of Advanced Nursing, 27: 641-648.
Macleod RD, Parkin C, Pullon S, Robertson G (2003) Early
clinical exposure to people who are dying: learning to care at the end of life. Medical Education, 37:51-58.
Öz F (2004) Sağlık Alanında Temel Kavramlar: Kayıp, Ölüm ve
Yas Süreci. Ankara, Đmaj iç ve Dış Ticaret Anonim Şirketi, s.276-318.
Özcan A (1996) Hemşire-Hasta Đlişkisi ve Đletişim:Ölüm.
Đzmir, Saray Medikal Yayıncılık, s.159-168.
Özcan NK (2007) Temel Hemşirelik Kavram, Đlkeler ve
Uygulamalar. F Ay (Ed), Đstanbul, Medikal Yayıncılık, s.117-125.
Robinson R (2004) End-of-life education in undergraduate
nursing curricula. Dimensions of Critical Care Nursing, 23(2):89-92.
Roper N, Logan WW, Tierney AJ (1990) The Elements of
Nursing. London, Longman Singapore Publishers, s.333-354.
Rushton CH (2006) What role can nurses play in improving
the care of the dying?. Retrieved 10 July 2006 from http://www. thirteen. Org/bid/es–nurses.html
Sherman DW, Matzo ML, Pitorak E, Ferrell BR, Malloy P
(2005) Preparation and care at the time of death: content of the ELNEC curriculum and teaching strategies. Nurses Staff Development, 21(3):93-100.
Shih F, Gau M, Lin Y, Pong S, Lin H (2006) Death and help
expected from nurses when dying. Nursing Ethics, 13(4): 360-375.
Uçar H (1997) Hemşirelik Esasları El Kitabı: Ölüm Kavramı Ve
Ölümcül Hastada Hemşirelik Bakımı. M Atalay (Eds.), Đstanbul, Birlik Ofset Ltd Şti., s.195-201.
Üstün B, Akgün E, Partlak N (2005) Hemşirelikte Đletişim
Becerileri Öğretimi: Ölümü Beklenen Hasta Ve Ailesine Yaklaşım. Đzmir, Okullar Yayınevi Matbaacılık ve Elektronik Sanayi Ticaret Ltd. Şti., s.213-216.
Van Rooyen D, Laing R, Kotze WJ (2005) Accompaniment
needs of nursing students related to the dying patient. Curationis, 28(4): 31-39.
Vural H, Doğan Ş, Şalk S, Aslan Ö, Coşkun H (1998)
Hemşirelik Esasları:Ölümcül Hasta ve Hemşirelik Bakımı. Ankara, Gata Basımevi, s.322-332.
Wong FKY & Lee WN (2000) A phenomenological study of
early nursing experiences in Hong Kong. Journal of Advanced Nursing, 31(6): 1509-1517.
Yiğit R (1998) Hasta ve ailesine ölümle baş etmelerinde
yardım etme. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2(2): 9-15.
