IV. BÖLÜM
T
D
D‹‹M
MEETTO
OK
KA
A’’D
DA
AN
N EER
RZ
Z‹‹N
NC
CA
AN
N’’A
A B
B‹‹R
R A
ALLEEV
V‹‹ A
Afifi‹‹R
REETT::
B
BA
ALLA
AB
BA
AN
NLLIILLA
AR
R
B
Baaflflaakk UUYYSSAALL Vatan Özgül, Dimetoka’dan Erzincan’a Bir Alevi Afliret: Balabanl›lar, Pan Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2005.
Ö ÖZZEETT
Bu yaz›da Vatan Özgül taraf›ndan haz›rlanan Dimetoka’dan Erzincan’a Bir Alevi Afliret: Balaban-l›laradl› eser tan›t›lmaktad›r.
A ABBSSTTRRAACCTT
In this writing the work of Vatan Özgül that is named Dimetoka’dan Erzincan’a Bir Alevi Afliret: Ba-labanl›laris introduced.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Balabanl›lar, Alevi, Gül A¤a, Erzincan, Dimetoka. K
Keeyy WWoorrddss::Balabans, Alevis, Gül A¤a, Erzincan, Dimetoka.
Kültürel dokular› ve tarihsel geçmiflleri aç›s›ndan incelenmesi gereken gruplardan birisi olan Ba-labanl›lar›n ele al›nd›¤› Dimeto-ka’dan Erzincan’a Bir Alevi Afliret: Balabanl›lar adl› kitab› tan›tmadan önce kitab›n yazar› olan Vatan Özgül hakk›nda bir ön bilgi ver-mek gerekir.
1974 y›l›nda do¤an Vatan Öz-gül, Kabatafl Erkek Lisesi’nde oku-duktan sonra ö¤renimine ODTÜ Makine Mühendisli¤i Bölümünde devam etmifl ve 1997 y›l›nda bu bölümden mezun olmufltur. Çeflit-li firmalarda ürün geÇeflit-lifltirme mü-hendisi olarak çal›flmas›n›n yan› s›ra amatör boyutta tarih, halk bili-mi ve müzik alanlar›nda çal›flma-lar yapm›flt›r. Halkbilimi Dergisi,
Hac› Bektafl Veli Araflt›rma Dergisi, Karacaahmet Dergisi ve Toplumsal Tarih Der-gisi’nde Balabanl›lar hakk›nda çeflitli makaleleri yay›mlanm›flt›r.
Vatan Özgül, kitab›na yazd›¤› ön sözde kitab›n›n yaz›l›fl amac›n›n Balabanlar-la ilgili elde edilen Osmanl›ca belgelerin di¤er yaz›l› kaynakBalabanlar-lardan elde edilen bil-gilerle zenginlefltirilerek de¤erlendirilmesi olarak aç›klamaktad›r. Özellikle 1908-1922 y›llar› aras›ndaki belgeler kitaba esas al›nm›flt›r ve yaz› içerisinde örneklerle de gösterece¤imiz üzere Erzincan ve çevresinde geliflen olaylar›n tan›¤› durumun-daki belgeler kitab›n ana temas›n› oluflturmaktad›r. Bu tarihsel çerçevenin yan› s›-ra Balabanl›lar as›-ras›nda belirlenen bir örneklem grup üzerinde yap›lan anket ve bu anketin dikkat çekici ve belirleyici sonuçlar› kitab›n son k›sm›nda yer almaktad›r. Ayr›ca yazar›n daha önceden Hac› Bektafl Veli Araflt›rma Merkezi Dergisi’nin de içinde bulundu¤u çeflitli dergilerde yer alan makaleleri, bu kitab› ortaya ç›karm›fl-t›r.
Önsöz, kaynaklar, teflekkür, k›saltmalar ve yararlan›lan kaynaklar k›s›mlar› ha-riç olmak üzere Vatan Özgül’ün kitab›, on bir bölümden oluflmaktad›r. Birinci bö-lüm Etimolojik Aç›dan Balaban ismini tafl›maktad›r. Bu bölümde Balaban sözcü-¤ünün birçok bilim dal› aç›s›ndan etimolojik kökeni incelenmifltir. Yazar, bu bö-lümdeki bilgileri Kaynaklardan Do¤rudan Elde Edilenler ve Varsay›mlar Çerçeve-sinde Elde Edilenler olmak üzere iki k›sma ay›rm›flt›r. ‹lk bölüm hakk›nda söylen-mesi gereken bir di¤er önemli fley, varsay›mlar çerçevesinde Balaban sözcü¤ünün balab+an, bâlâ+bân, bala+bân ve bâlâ+ban flekillerindeki kombinasyonlardan yo-la ç›k›yo-larak aç›kyo-lanmas›d›r.
‹kinci bölüm, K›z›lbafll›k ve Türkmenler ad›yla geçmektedir. Bu bölümde Türk-men kelimesinin etimolojik kökeninin yan› s›ra K›z›lbafll›kla ilintisi ve günümüz Alevili¤inin K›z›lbafll›k tâbirini reddetme nedenleri, bu tâbirin tarihsel geçmifli ve K›z›lbafl kelimesinin pejoratif anlam ve yak›flt›rmalar için kullan›lmas› sonucu Ale-vi kelimesinin alternatif olarak ortaya ç›kmas›na de¤inilmektedir.
Kitapta verilen bilgilere göre Yörük ve Türkmen kelimeleri, zaman zaman de-¤iflime u¤ram›fl; Yörükler, Türkmenlerin bir alt kolu olarak s›n›fland›r›lm›fl ve bu kelimeler Osmanl›’da zaman zaman birbirinin yerine kullan›lm›flt›r. Ayr›ca Vatan Özgül, Edremit ve çevresindeki Türkmenlikten kast›n Alevilik oldu¤unu söyleyerek ba¤lant›y› kurmufltur. Bu bölümün bir di¤er alt bafll›¤›, Safevilik ve K›z›lbafll›kt›r. Bu k›s›mda, Safevi Devleti’nin Kuruluflu, K›z›lbafll›¤›n Ortaya Ç›k›fl› ve Alevilik/K›-z›lbafll›k terimlerinin anlamlar› ele al›nm›flt›r.
Üçüncü bölüm, Dimetoka’dan Anadolu’ya Balabanl›lar ad›n› tafl›makta, Bala-ban(c›k) Bey, onun o¤lu ‹nce Balaban, Dimetoka bölgesi ve Balkanlar›n Fethinde ismi geçen di¤er Balabanlar hakk›nda bilgi vermektedir. Bu bölümde dikkat çeken noktalardan birisi de, 1998 y›l› Ekim ay›nda Mehmet Ali Balaban taraf›nda yay›n-lanan Balaban Aflireti Soy fieceresinden bir k›sm›n aktar›lmas›d›r.
Dördüncü bölüm, 16.-20. Yüzy›llar Aras›nda Balabanl›lar ad›n› tafl›makta ve Malatya Civar›na Gelifl, Safevi-Osmanl› Mücadelesi ve Osmanl›’n›n Afliretleri ‹s-kân Politikas›, Balabanl›lar›n Dersim’e Gelifli alt bafll›klar›n› ihtiva etmektedir. Bafl-l›klardan da anlafl›laca¤› üzere bu bölümde Balabanlar›n tarihsel seyrinin yan› s›-ra co¤s›-rafi seyri de ele al›nm›flt›r.
Beflinci bölüm, I. Dünya Savafl›’na Do¤ru Balabanl›lar, ‹ttihat-Terakki ve Teflki-lat-› Mahsusa ismiyle geçmektedir. ‹ttihat ve Terakki Cemiyetinin I. Dünya Sava-fl›’ndan önceki ve sonraki dönemlerde Dersim ve çevresindeki afliretlere olan tutu-mu, Balabanlara olan ilgisi ve örgütlü mücadele, bu bölümün mihenk tafllar›ndan-d›r. 1 Kas›m 1906 tarihli, ‹stanbul ve Pülümür’de meydana gelen eflk›yal›k olayla-r› hakk›nda bilgi veren bir belgede ismi geçen Halil A¤a ve daha sonra Osmanl› ile iliflkileri devam ettiren Gül A¤a, Balabanl›lar için önemli isimlerdir. Çünkü ki-taptan edindi¤imiz bilgiye göre sözü edilen belge, Osmanl›’n›n üst düzey asker ve yöneticileriyle olan yak›nlaflma ve politik iliflkilerin Halil A¤a zaman›nda bafllad›-¤›n› düflündürmektedir. Yazar›n kaynaklara dayanarak verdi¤i bilgiye göre Bala-banl›lar›n lideri olan Halil A¤a’n›n o¤lu Gül A¤a, Erzincan taraf›nda statüye sahip bir karakterdir.
Bu bölümün bir di¤er alt bafll›¤› Teflkilat-› Mahsusa Üyeleriyle ‹liflkiler ad›n› ta-fl›maktad›r ve Gül A¤a eksenindeki olaylara, tarihsel gerçeklere yer vermektedir.
Kitab›n alt›nc› bölümü, 3. Ordu, Mücâhidîn-i Bektâfliyye ve Balabanl›lard›r. 3. Ordu’nun mücadelesi ve söz konusu dönemdeki durumu ve Bektafli Mücahit Ala-y› bu bölümde ele al›nm›flt›r. Bir önceki bölümde tan›t›lan Mücahit Birli¤inde Gül A¤a’n›n komuta etti¤i Balabanl›larla birlikte Tercan Savafl›ndaki konumu ve Rusla-ra karfl› mücadeleleri de bu bölümde ele al›nm›flt›r.
Yedinci bölüm, Kurtulufl Savafl›nda Balabanl›lar ad›n› tafl›maktad›r. Balabanl›-lar›n özellikle Erzincan ve çevresinde yürüttükleri faaliyetlerle mücadeleye katk›-lar› ele al›nm›flt›r. Yazar, bu katk›lardan birini Onbeflinci Kolordu Kumandan Ve-kili Miralay Kaz›m taraf›ndan afliret reisi Halil O¤lu Mehmet A¤a’ya verilen 1336 Hicri tarihli bir belgeyle örneklendirmifltir.
Kitaptan yapt›¤›m›z flu al›nt›, Balabanl›lar›n Osmanl› ordusuna savafl esnas›n-daki olumlu katk›lar›n› göstermek ve kitab›n amac›n› tan›tmak aç›s›ndan yararl› olacakt›r:
“I. Dünya Savafl›’nda Çelebi Cemalettin Efendi’nin kurmufl oldu¤u Bektafli Mü-cahit Alay›’na dahil olan Gül A¤a komutas›ndaki Balabanl›lar›n katk›lar› Osmanl› ordusuyla birlikte yürütülen gönüllü direniflin önemli etmenlerinden birisi idi. Sun-du¤umuz belgeler bu durumu ortaya koymaktad›r. Kurtulufl Savafl›’n›n sonlar›na kadar süren mücadeleler s›ras›nda yaln›zca Balabanl›lar›n konum ve tutumlar› de-¤il, çevre afliretlerin konum ve tutumlar› da belli ölçüde aktar›lmaktad›r. Bu çal›fl-ma, Erzincan ve çevre illerde yaflam›fl/yaflayan afliretlerin geçmiflleriyle ilgili arafl-t›rmalarda referans olarak yararlan›labilecek birtak›m bilgileri de bar›nd›rmaktad›r. Bunun yan› s›ra bu çal›flman›n Erzincan ve çevre illerde gerçekleflen Rus-Ermeni iflgali ve sonras›yla ilgili araflt›rmalara katk› sa¤layacak nitelikte belgeleri içerdi¤i-ni de söyleyebiliriz.”
Sekizinci bölüm, bu bölüme kadar yaz›lanlar›n sa¤lamas› niteli¤inde olan ve bu bölümden sonra yer alan k›s›mlar için bir ön tan›tma niteli¤i tafl›yan sonuç bö-lümüdür. Dokuzuncu bölümde ise Ek Makaleler bafll›¤› alt›nda Tarih Aktar›c›s›-Nuri Dersimi ve Kifltim Mari ve Tarik-Pençe Tart›flmas› adl› iki metin yer almakta-d›r .
Onuncu bölüm, giriflte de belirtildi¤i gibi tesadüfi örneklemle belirlenmifl bir grup Balabanl› üzerinde uygulanan ve Balabanl›lar›n dinsel, kültürel, etnik yap›s›-n› ortaya koyma amac›yla haz›rlanm›fl bir anketten ve bu anketin dikkat çekici, be-lirleyici sonuçlar›ndan oluflmaktad›r. Ankete kat›lanlar›n etnik kökeni, ba¤l› olduk-lar› ocaklar, kat›l›mc›olduk-lar›n demografik durumu, ölüm ve cenaze âdetleri, kat›l›mc›-lar taraf›ndan bilinen ziyaret yerleri, Alevilik ve Dedelik kurumu hakk›ndaki bilgi ve düflünceleri, kat›l›mc›lar›n kültürel yap›lar› bu anketin sonuç bafll›klar›ndan ba-z›lar›d›r.
Yazar›n tarihi belge ve kaynaklar konusunda hassas davrand›¤›n› ve eldeki bel-geleri analitik bir s›rayla kitap içerisine yayd›¤›n› görüyoruz. Kitab›n on birinci bö-lümü kabul edebilece¤imiz son k›sma yazar, Ek Belgeler bafll›¤› alt›nda kroki, bel-ge ve telgraf örneklerini eklemifltir. Belbel-geler, kaleme al›nd›klar› dönem de göz önünde tutulursa ço¤unlukla Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›flt›r, fakat belge fotokopi-lerinin yan taraflar›nda ya da alt k›s›mlar›nda metnin Türkiye Türkçesindeki kar-fl›l›¤› verilmifltir.
