Prof. Dr. Fatma B A Ş A R A N
B u g ü n yeryüzündeki insan guruplarının y a r ı d a n çoğu "Az geliş m i ş " v e y a d a h a y u m u ş a k bir deyimle " G e l i ş m e k t e " olan t o p l u m l a r olarak nitelenmektedir. Bu t o p l u m l a r , k a l k ı n m a y a birbirlerinden farklı öncelik ve önem vermelerine r a ğ m e n , genellikle gelişme y a n i k a l k ı n m a istek ve çabası içindedirler.
Toplumların gittikçe kendine yeten kapalı d u r u m l a r d a n çıkıp, birbirleriyle ilişkiler k u r d u ğ u , birbirlerine m u h t a ç olduğu bu d ü n y a d a sağlıklı, dengeli ve insancıl bir beraberliğin sağlanması için " G e l i ş m e " d e n b a ş k a çarenin olmadığı açıkça görülmektedir.
Bu i n a n c a n ı n h e m gelişmiş, h e m de gelişmekte olan t o p l u m l a r için o r t a k bir değer niteliğinde olduğu söylenebilir. Bu nedenle U N E S C O , E W A , O E C D ve W H O gibi milletlerarası kuruluşlar, kalkınma konu suyla y a k ı n d a n ilgili faaliyetlerde b u l u n m a k t a d ı r l a r .
Gelişme, ekonomik ve sosyal modernleşmeyi birlikte k a p s a y a n bir süreçtir. E k o n o m i k a n l a m d a m o d e r n l e ş m e ; ileri teknoloji ile birlikte ihtisaslaşmış bilim, ileri t a r z d a bir idare ve y ö n e t i m gerektirir. Sosyal a n l a m d a modernleşme ise, o r t a çağ değerleri yerine m o d e r n değerleri; geleneksel s t a t ü yerine, bireyin değerine ö n e m veren, o n u n y e t e n e k ve başarısına d a y a n a n bir s t a t ü sistemini öngörür. B u n a u y m a y a n k u r u m ların ise değişmesini gerekli kılar. B u r a d a insanı k a d e r i n eline teslim eden geleneksel inanç ve düşünce yerine, ona doğa ve sosyal olaylarla ilgili olarak k o n t r o l k u d r e t i ve değer veren gerçekçi bir düşüncenin geçmesi sözkonusudur. Böyle bir gelişmenin gerçekleşmesi için ekonomik olanaklarla birlikte, farklı ihtisas alanlarında yetişmiş nitelikli insan gücüne b ü y ü k ihtiyaç vardır. Bu nedenle Harbison ve Myers yüksek nitelikte insan gücüne "stratejik insan s e r m a y e s i " demektedirler1.
1 Harbison, Frederick Myers, C. A., Education, Manpower, and Economic Growth: Strategies of Humarı Resource Development, New York, 1964.
D u r u m böyle iken bu yüksek nitelikli iş gücü, gelişmekte olan ül kelerden gelişmiş ülkelere ve bu ülkelerden de d a h a çok gelişmiş ülke lere doğru gittikçe a r t a n bir hızla k a y m a k t a d ı r . Beyin göçü (exodes des competences, brain-drain) denen bu olayın özellikle gelişmekte olan t o p l u m l a r için b ü y ü k ö n e m taşıdığı açıktır. Beyin göçü y ü z ü n d e n gelişme için gerekli nitelikli insan k a y n a ğ ı n d a n y o k s u n k a l ı n m a k t a d ı r . Ayrıca göçle b a ş k a memleketlere giden kişi için h a r c a n a n b ü y ü k p a r a l a r y a n i yatırım, boşa gitmekte, d a h a doğrusu bu p a r a l a r göçü çeken m e m leketin k â r hesabına geçmektedir. Bu nedenlerle 1960 d a n bu y a n a k o n u ya ilgi, b ü t ü n d ü n y a d a a r t m ı ş , ekonomistler, bilim a d a m l a r ı , araştır macılar, idareciler, politikacılar ve basın, k o n u n u n çeşitli yönlerini ele almışlardır2.
Gelişmekte olan ülkeler, Avrupa ülkeleri, özellikle A m e r i k a Birle şik devletlerine doğru kuvvetli ve sürekli olarak yüksek seviyede ele m a n göçü eğilimi karşısında endişe d u y m u ş l a r ve bu göçün sebeplerini a n l a m a y a , tedbirler a r a m a y a çalışmışlardır3.
Son yıllarda T ü r k i y e , gelişmekte ve beyin göçünün etkisinde k a l a n memleketlerden biri olarak g ö r ü n d ü ğ ü n d e n , k o n u n u n memleketimiz açısından incelenmesinde b ü y ü k y a r a r vardır4.
H a s a n U n e r ' i n araştırmasına göre 1967 yılında A . B . D . ne göçmen s t a t ü s ü ile k a b u l edilen bilim a d a m ı , m ü h e n d i s , d o k t o r v b . personelin y a t ı r ı m değeri kişi başına 90.000 dolar olarak hesaplanmıştır. B u n a göre 2 Bkz. Didijer, Stevan ve Svenningson L. Brain Drain and Brain gain; A Bibliography on migration of Scientists, Engineers, Doctors and Students. Sweden, 1967; ve The Committee on the International Migration of Talent. The International Migration of High-level Manpower, Its impact on the development process. EWA, Newyork-Washington-London, 1970.
3 Bkz. Delegation Generale A la Recherche Scientifique. "L'Emigration des Scientificraes et des Ingenieuss les Etats-Units". Le progres Scientifique, February 1966, No. 93, 38-53; U.K. Committee on Manpower Resourses for Science and Tecnology, The Brain Drain: Report of the
working group on Migration, London, 1967; UNESCO, Document 17 c/ 58, Karar 1.331 ve 1.332.
1972 17. oturum. Paris.
4 Bkz. Didijer, Stevan. "Migration of Scientists: A Wold-Wide Phenomenon and Prob lem". Nature. March 7, 1964, U.S House of Representatives, Committee on Government Opera-tions, Ehe Brain Drain into the United States of Scientists, Engineers, and Physicians, Washington D.C., 1967; National Science Foundation, Scientists, Engineers, and physiciaus From Abrood. Fiscal years 1966 and 1967, Washington D.C. 1969. S. 12; OECD. Reviews of National Selence policy, United States. Paris, 1968; The International Migration of High-level Manpower. The
Committee on the International Migration of Talent, (EWA) New York-Washington-London 1970. s. 336.
1967 yılında A.B.D.'ne göç eden 203 elemanımız için millî kaybımızın 18.270.000 dolar t u t t u ğ u s a p t a n m ı ş t ı r5.
Bu makalede k o n u ile ilgili olarak doktor, m ü h e n d i s ve bilim a d a m larımız üzerinde yapılmış a r a ş t ı r m a ve incelemeler temel olarak ele alınıp d u r u m u n genel bir g ö r ü n ü m ü serimlenecek, veriler, genel olarak ve memleketimizin kalkınması açısından y o r u m l a n a r a k , beyin akımının azaltılması için u y g u n görülen önerilerde b u l u n u l a c a k t ı r .
I— Tıp Doktorları Üzerinde Yapılan Araştırma Sonuçları:
A n k a r a Hıfzısıhha Okulu ve J o h n H o p k i n s H a l k Sağlığı O k u l u n u n işbirliği ile yapılan bir a r a ş t ı r m a y a göre, örneklem olarak seçilen 1257 d o k t o r d a n 230'unun (% 18,3) dış ülkelerde çalıştığı s a p t a n m ı ş t ı r . Örneklemin genelleştirilmesi ile m e v c u t 12.275 d o k t o r d a n 2.248'inin dış ülkelerde çalıştığı t a h m i n edilmektedir. Örnekleme dahil 230 h e k i m d e n 197 (% 85,4)'si erkek, 33 (% 14,6)'ü k a d ı n d ı r6. B u n l a r d a n Örneklem İ ç i n d e : Memleketler Batı Almanya'da A.B.D. de Kanada'da Diğer Ülkelerde Bilinmeyen Yerlerde Erkek 74 53 13 14 43 Kadın 12 9 3 4 5 Toplam % 86 37,4 62 27,0 16 7,0 18 7,8 48 20,8 sayıda d o k t o r b u l u n m a k t a d ı r7.
5 Bkz. Hasan Üner'in araştırmasına göre 1967 yılında ABD ne göçmen statüsü ile kabul edilen bilim adamı, mühendis, doktor vb. personelin yatırım değeri kişi başına 90.000, dolar olarak hesaplanmıştır. Buna göre 1967 yılında ABD ne göç eden 203 elemanımız için millî kay bımızın 18.270.000, dolar tuttuğu saptanmıştır. Hasan Üner, yatırım değerine bakım, idame ve eğitim masraflarından başka öğrenim süresince ve çalışma hayatı boyunca vazgeçilmiş gelir leri de katmıştır. Üner, Hasan, Ehe Economic Impact of the autflow of high-manpower from Turkey to the Uniten States, (unpublished Master thesis). The George Washington Univ. 1968; Kidd, he saplaması Latin Amerika Memleketlerine göre ve sadece bakım, idame ve eğitim masraflarını kapsadığından adam başına yatırım değeri 20.000 dolar olarak hesaplanmıştır. (Bkz. "US House Operations". The Brain Drain into the United States of Scientists, Engineers, and physicians, Washington D.C. Ek, s. 102 Government printing office, 1967 (Bkz. Doç. Dr. Oğuzkan Turhan, Yurt Dışında Çalışan Doktoralı Türkler, Ankara 1971 s. 8.)
6 Dirican Dr. Rahmi-Carl E. Taylor-Kurt W. Deuchle, Health Manpower Planning in Turkey an International Research Case Study, Baltimore, Maryland, 1968, s. 46.
Göç nedenleri, anketlere verilen cevaplara göre şöyle görünmek t e d i r :
Gelir yetersizliği Meslekte ilerleme zorluğu
Tam bir hekim kişiliği ile çalışma güçlüğü ve meslektaşlar arasındaki iyi ilişkilerin olmayışı Konfor içinde yaşama arzusu
Sağlık yönetiminde yetersizlikler
% 68 % 12 % 6 % 6 % 6
Doktorların % 24,8'i d a h a önce dış ülkelerde b u l u n m u ş l a r d ı r . B u n l a r ı n % 48,2'si t e k r a r dış ülkelere gitmek istemektedir. Örnekle-min % 75,2'si d a h a önce dış memleketlere gitmemiştir8.
Bu a r a ş t ı r m a y a göre, 1964'te y a b a n c ı bir m e m l e k e t e gitmeyi p r a tisyen doktorların % 20'si, mütehassıs doktorların % 22,1'i planlamak t a d ı r . Gidilecek memleketler arasında B a t ı A l m a n y a ve Amerika Bir leşik Devletleri b a ş t a gelmektedir9.
Yabancı memleketlere giden doktorların yaşlarına bakılırsa erkek lerde o r t a l a m a yaşın 4 1 , 5; k a d ı n l a r d a ise 36,5 olduğu görülür. Son yıllarda yabacı memleketlere giden k a d ı n doktorların o r a n ı n d a a r t m a görülmektedir1 0.
Dışarı gitmeyi p l â n l a y a n doktorların ekseriyetinin aylık gelirleri $ 200, (3.000,- TL.) d a n aşağı b u l u n m a k t a d ı r1 1.
II- Mühendis ve Mimarlar Üzerinde Yapılan Araştırmalarla İlgili Bulgular:
Yük. Müh. Mimar ve Mühendis Odaları k a y ı t l a r ı n a d a y a n ı l a r a k Cevdet Kösemen'in, hazırladığı r a p o r ' a göre 1968 yılında kayıtlı ü y e sayısı 17.233'tür. B u n l a r d a n 975 (% 5,6) kişi y u r t dışında çalışmakta dır. Bu sayıya odalara haber v e r m e d e n gidernlerle, y u r t dışında
8 a.g.e., s. 61. 9 a.g.e., s. 39. 10 a.g.e., s. 47. 11 a.g.e., s. 40.
eğitimlerini bitirir bitirmez iş alarak o r a d a kalanlar dahil değildir. Bu y ö n d e n güvenilir bir t a h m i n y a p m a k güç olmakla birlikte y u r t dışında olanların gerçek sayısının, y u k a r ı d a verilen r a k a m ı aştığı açıkca söylenebilir.
K ö s e m e n ' i n r a p o r u n a d a y a n a r a k y u r t dışına giden mühendislerin sayıları ve o r a d a diploma alanların oranı şöyle s ı r a l a n m a k t a d ı r :
Mühendisler İnşaat Mühendisleri Maden Kimya " Elektrik Makina Mimar " T O P L A M
Yurt Dışına Giden Mühendis Sayısı 187 11 43 231 176 327 975 Yabancı Diplomaya Sahip Mühendisler 3,6 0,9 2,5 9,8 5,0 10,6 32
B u n l a r arasında y a b a n c ı diplomaya sahip olanlar % 32 olup, b u n u n en b ü y ü k oranı Mimarlardadır (% 10). 17.233 kişiden 2.444'ü y a b a n c ı memleketlerden diploma aldıklarına göre o r a n % 14,2'dir. B a k k a m l a r d a n en çok m i m a r ve elektrik mühendislerinin, en az da m a d e n mü hendislerinin göç etmiş oldukları anlaşılmaktadır. Göç oranı % 5,6 hesaplanmış ise de bu oranın % 10'u aştığı t a h m i n edilmektedir1 2.
Öğretim dili İngilizce olan Ortadoğu Teknik Üniversitesinde 1967 ders yılı s o n u n d a , 4 mühendislik ve mimarî b ö l ü m ü k a d r o s u n u n , % 12'-sinin dış ülkelere göç ettikleri görülmektedir. Karayolları ve Devlet Su İşleri Genel Müdürlüklerinde bu oran çok d ü ş ü k t ü r '3.
12 Bkz. Kösemen, Cevdet, "A Raport presented to Education and World Affairs Concer-ning Emigration of Engineers and Architects from Turkey to Foreign countries for the project International Migration of Talent". Teksir. July, 1968. (Raporun teksir olan nüshası buluna mamış, ilgili bilgiler aşağıdaki eserden alınmıştır.) The International Migration of High-Level Manpower, The committee on the International Migration of Talent, 1970. p. 310.
13 Bkz. A.G.E. s. 310-311 (Bu durumun son yıllarda çok değişmiş olduğu kuvvetle tah min edilmektedir. Örneğin 1972 yılında Libya'ya isteğin çok üstünde mühendis müracaatı ol muştur).
Mühendislerle ilgili göçün yeryüzündeki dağılımı doktorlarınkine benzemektedir. Gidilen Memleket Anglo-Amerikan Memleketleri Anmanya, İsviçre Fransa Diğer Memleketler % 38 35 6 17
B u r a d a da Amerika, İngiltere ve A l m a n y a b a ş t a gelmektedir.1 4 Mühendislerin öğrenim derecelerini aldıkları memleketle, göç et tikleri memleket arasında bir ilişki görülmektedir.
Genellikle y a b a n c ı m e m l e k e t t e eğitim görenlerde göç oranı d a h a yük sek olmaktadır. Örneğin, T ü r k i y e ' d e n derece alanlarda göç oranı % 3,9 olduğu halde, A m e r i k a ' d a n derece alanlarda bu o r a n % 11,3, İngiltere-den alanlarda % 11,3, İsviçre'İngiltere-den a l a n l a r d a ise % 21,1 dir1 5.
B u r a d a dil f a k t ö r ü n ü n ve iş b u l m a olanaklarının b ü y ü k rolü ola bileceği kolaylıkla t a h m i n edilebilir. Kösemen r a p o r u n a dayanılarak • göç nedenleri özet olarak şöyle sıralanabilir. Y u r t t a ücretlerin n o k s a n oluşu, b u n a karşılık dışta d a h a t a t m i n edici ücret ve cazip teklifler olduğu, mühendislerin mesleki ilerleme için gerekli lisan öğrenme ola nağı bulmaları, çeşitli yerleri görmek istemeleri, yaş ve hiyerarşik oto riteye d a y a n a n y ö n e t i m , siyasi baskı ve ücret tayinini b e y e n m e m e -leri, iş y a p m a güçlüğünü doğuran engeller, y a b a n c ı ile evlilik v.b.1 6.
A . B . D . K ü l t ü r ateşeliğinden alınan bilgilerde resmî kanalla dışa giden öğrencilerde o r a d a k a l m a oranının çok az (% 1-2), diğerlerinde ise d a h a yüksek olduğu, o r t a l a m a olarak dönmeyenlerin % 5 o r a n ı n d a b u l u n d u ğ u k a y d e d i l m e k t e d i r1 7.
İngilizce öğretim y a p a n ; B.A., B.S., M.S. dereceleri veren R o b e r t Kolejin Mühendislik, İş İdaresi ve E k o n o m i alanlarında Kolej
kayıt-14 a.g.e., s. 311. 15 a.g.e., s. 312. 16 a.g.e., s. 356-357. 17 a.g.e., s. 315.
larına göre dışa, özellikle A . B . D . gidipte dönmeyenlerin az olduğu, örneğin 1945-1949 yılları arasında 451 m e z u n d a n 105 (% 23,2) dışarı gittiği halde, b u n l a r ı n a n c a k 9 ' u n u n (% 9,4)'ünün dönmediği kayde dilmektedir1 8.
I I I - 1972 Yılında Mimar Ve Mühendis Odalarının Uyguladığı Bir Anket Çalışmasına Göre İse Durum Şöyle Özetlenebilir19.
K o n u ile ilgili anketler elektrik, h a r i t a , inşaat, k i m y a , m a d e n , m a k i n a , meteoroloji, o r m a n ve ziraat mühendislerinden oluşan 29.700 üyeye gönderilmiştir. B u n l a r d a n 7.120 kişi anketleri cevaplandırmıştır. K a t ı l m a oranı % 29,5 t i r .
A n k e t t e mühendisleri ilgilendiren çeşitli sorunlar arasında, y u r t dışına gitme eğilimlerine de özellikle yer verilmiştir. Alınan cevaplara göre d u r u m şöyledir2 0.
Çalışma biçimlerine göre y u r t dışına göç eğilimi:
Kamu Kesimi Özel Kesim (Ücretli) Özel Kesim (İşveren) Meslek Dışı
Evet, ne iş olursa yaparım % 31,7 12,5 13,1 34,1 Evet, mesleğimle ilgili iş olursa
% 39,8 46,2 31,7 29,4 Toplam % 71,5 58,7 44,8 63,5 T a b l o n u n incelenmesinden y u r t d ı ş ı n a göç eğiliminin yüksek ol d u ğ u görülmektedir. Bu göç eğilimi oranı, k a m u kesiminde % 71,5, özel kesimin ücretli k ı s m ı n d a % 58,7, ayni kesimin işveren k ı s m ı n d a ise % 44,8 dir. Meslek dışı işlerde çalışan mühendislerde bu oran % 63,5'tir. Y u r t dışına gitme eğiliminde olanların çoğu meslekleriyle ilgili bir iş olursa gideceklerini söylemişlerse de i h m a l edilmeyecek bir kısım ne iş olursa olsun gitme eğiliminde olduklarını belirtmişlerdir. Özellikle bu 18 a.g.e. s. 317. Burada verilen rakamların çok eski tarihlere dayandığını ve o yıllardan buyana, mühendis durumu ile ilgili sosyo-ekonomik şartların değişikliğine işaret etmek gerekir. 19 Mimar ve Mühendis Odalarının 19.700 üyesi arasında yaptığı Anket Sonuçları Ön Raporu, Ankara 1972.
oranın ü c r e t i n en az olduğu k a m u kesiminde % 31,7 ve meslek dışı bir işte çalışanlarda % 34,1 gibi yüksek oluşu d i k k a t çekicidir.
Mühendislerin aldıkları ücretle göç eğilimleri arasında ters bir o r a n t ı görünmektedir.
K o n u ile ilgili d u r u m , a r a ş t ı r m a d a verilen t a b l o özetlenerek şöyle gösterilebilir. 21
Kamu Kesimi Net Aylık Gelir
TL 1000 - 2000 2000 - 3000 3000 - 4000 4000 - Yukarı Yurt Dışına Gök Eğilimi % 84 63 42 30,2 Özel Kesimde
Net Gelir Yılda TL. 25.000 den az 25.000 - 1000.000 arası 100.000 - den yukarı Yurt Dışına Göç Eğilimi % 75,6 35,8 15,4
Y u k a r ı d a k i r a k a m l a r aylık veya yıllık gelir a r t t ı k ç a göç eğili m i n i n azaldığını açıkça göstermektedir. Örneğin k a m u kesiminde 2.000 den aşağı aylık gelire sahip olanlarda göç eğilimi % 84 iken n e t aylık gelirin 4000 T L . nı aştığı g u r u p t a % 30,2 ye düşmektedir. Özel kesimde de yıllık n e t gelirleri 25.000 d e n az olanlarda bu o r a n % 75,6 T L . iken yıllık gelirleri 100.000 T L . d e n y u k a r ı olanlarda % 15,4'e düşmektedir. T a b l o n u n incelenmesi mühendislerin göç eğiliminde ekonomik f a k t ö r ü n önemli rol oynadığını göstermektedir.
R a p o r d a , y u r t dışına gitme eğiliminin bu k a d a r yaygın oluşunda 657 sayılı Devlet Personel K a n u n u n u n2 2 ve y a b a n c ı t e k n i k eleman ithali
21 a.g.e., s. 9, Tablo 8.
22 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu 1970 yılında çıkmış, daha önce mühendislere ücret bakımından tanınan ayrıcalığı kaldırmıştır. Bu şekilde mühendisler memur statüsüne intibak ettirilmişlerdir. Daha sonra çıkan kanun kuvvetindeki kararnamenin de mühendislerin problemlerini halletmediği görülmektedir. Mühendis Odaları konuya sık değinmekte, parlamen toya Meclis araştırılması isteği ile önerge verilmekte, konuya dikkat çekilmektedir.
ile ilgili hoşnutsuzluğun etkili olduğu kaydedilmektedir. T e k n i k hizmet ithaline karşı olumsuz tutumların olduğu görülmektedir. Yerli m ü h e n disler yapılan projelerin hazırlanması ve gerçekleştirilmesinde çok yük sek ücretlerle çalıştırılan y a b a n c ı u z m a n ve teknisyenler yerine, yerlile rin çalıştırılabileceklerini ifade etmektedirler.
T e k n i k hizmet ithaline hayır diyenler: Kamu görevlilerinde
Üniversite görevlilerinde Özel kesim ücretli de Özel Kesim işverende ise
% 92,2 % 85,6 % 79,7 % 87,2 dir. (23)
R a p o r d a , a n k e t sonuçlarına göre t e k n i k elemanların y u r t içi dağı lımlarında dengesizlik b u l u n d u ğ u n a işaret edilmektedir. Bölgesel den gesizliğin k a l k ı n m a y ı engelleyen önemli faktör olduğu üzerinde önemle d u r u l m a k t a d ı r2 4.
IV- Bilim Adamlarının Göçü:
D r . T u r h a n Oğuzkan, 1968-1969 yılında bilim adamlarının göçü ile ilgili, a n k e t tekniğine d a y a n a n , T U B İ T A K t a r a f ı n d a n finanse edi len, D . P . T . ' n ı n yapılmasını istediği bir a r a ş t ı r m a y ı gerçekleştirmiştir. A r a ş t ı r m a , k e n d i istek ve k a r a r l a r ı ile T ü r k i y e ' d e n b a ş k a ülkelere göç etmiş b u l u n a n , t ı p doktorları dışındaki doktoralı bilim a d a m l a r ı ile doktoralı meslek a d a m l a r ı n ı n , kişisel ve meslekî özellikleri ile göçün se b e p , şart ve şekilleri üzerinde bilgi edinmek amacı ile yapılmış açık layıcı bir çalışmadır2 5.
Bu çalışmada, T ü r k i y e ' d e n b a ş k a ülkelere göç etmiş doktoralı eleman arasından 217 kişi çeşitli i m k a n l a r kullanılarak örneklem olarak alınmıştır. Anketi 150 kişi, y a n i g r u b u n % 69,1'i cevaplandırmıştır2 6.
İstatistiklere göre T ü r k i y e ' d e T ı p Fakülteleri dışında yılda orta l a m a 111 kişiye d o k t o r a verilmektedir. Şu halde a r a ş t ı r m a sırasında
23 a.g.e., s. 10, Tablo 9. 24 a.g.e., s. 4.
25 Dcç. Dr. Turhan Oğuzkan, Yurt Dışında Çalışan Doktoralı Türkler, Ankara 1971. 26 a.g.e., s. 59.
y u r t dışında olduğu saptanan 217 kişi o r t a l a m a olarak T ü r k i y e ' n i n bu düzeyde iki yılda yetiştirebileceği insan g ü c ü n ü temsil e t m e k t e d i r . Sadece Temel Bilimler ve Mühendislik için hesaplama yapılırsa y u r t dışındaki doktoralı t e m e l bilim m e n s u p l a r ı 6,4 yılda; mühendisler ise 7 yılda yetişebilecek sayıdadır.
İncelenen g r u b u n % 91,3'ü erkek, % 8,7'si kadındır. Yaşlar 28 ile 63 arasındadır. G r u b u n % 92,7'si T ü r k i y e ' d e d o ğ m u ş t u r . % 83,3'ü evlidir.2 7.
G r u b u n % 28'ini b a b a mesleği profesyonel, t e k n i k v b . işlerde, % 22,7'sini idare, icra ve b ü r o işlerinde çalışanlar, % 17,3'ünü özel t i c a r e t k u r u m u sahipleri, % 17'sini ise silâhlı kuvvetler mensupları teşkil e t m e k t e d i r . Kısaca göç edenlerin oldukça yüksek bir sosyo-eko-n o m i k düzeydesosyo-eko-n geldiği g ö r ü l m e k t e d i r2 8.
B a b a tahsilleri d i k k a t e alındığında % 44,7'si Üniversite veya Yük sek Okul, % 24,7'si ise Lise veya dengi tahsilli oldukları görülür. Bu d u r u m T ü r k i y e ' d e o r t a l a m a tahsil düzeyinin çok ü s t ü n d e d i r . Anne tahsilleri için de d u r u m b u n a paralel niteliktedir2 9.
İncelenen g u r u p o r t a l a m a 3 y a b a n c ı dil bilmektedir. G r u b u n % 36,7'si o r t a o k u l seviyesinde, % 38,7'si ise Lise seviyesinde y a b a n c ı bir dilde eğitim y a p a n okullardan m e z u n olmuşlardır3 0.
T ü r k i y e ' d e n lisans almış olanlar % 39,3, y ü k s e k lisans almış olan lar % 31,3 t ü r . G r u b u n % 26'sı lisansını, % 34'ü y ü k s e k lisansını, % 81,3'ü ise doktoralarını y a b a n c ı ülkelerde yapmışlardır. Ayrıca g r u b u n % 12'si birden fazla lisans, yüksek lisans veya d o k t o r a sahibidirler3 1.
Dışta öğrenim y a p a n l a r ı n çoğu, yüksek öğrenimlerini burs almak sızın, y a n i çalışarak veya kişisel-ailevî olanaklarıyla yapmışlardır. Bu o r a n d o k t o r a öncesinde % 51,3, d o k t o r a d a ise % 61,4'ü b u l m a k t a d ı r3 2.
G r u p t a k i ihtisas alanları şöyle s ı r a l a n m a k t a d ı r : % 38 t e m e l bilim ler, % 38,7 mühendislik, % 13,3 t o p l u m s a l bilimler ve psikoloji, diğer leri t a r ı m , beşerî ilimler v b . dır.
27 a.g.e., s. 62. 28 a.g.e., s. 63. 29 a.g.e., s. 64. 30 a.g.e., s. 66. 31 a.g.e., s. 68. 32 a.g.e., s. 69.
Yığılma, t e m e l bilimlerde fizikte, mühendislikte i n ş a a t t a , sosyal bilimlerde ekonomide görülmektedir3 3.
A k a d e m i k ü n v a n b a k ı m ı n d a n incelenince, g r u b u n % 25,3'ünün profesör, % 22'sinin doçent, % 14,7'sinin de yardımcı profesör u n v a n larına sahip oldukları görülür. % 14,7 öğretim görevlisi, araştırmacı, asistan v.b. ü n v a n l a r a sahiptir. % 23,3'ünün a k a d e m i k bir ü n v a n ı olmamıştır3 4.
G r u b u n % 62'si üniversite v e y a yüksek okullarda çalışmaktadır. G r u b u n yarısı en çok z a m a n ayırdıkları faaliyetin a r a ş t ı r m a ol d u ğ u n u söylemektedirler.
O r t a l a m a yıllık gelir (medyan) 15.900 dolardır. Bu T ü r k i y e ' d e k i gelirin çok ü s t ü n d e d i r .
T. Oğuzkan a r a ş t ı r m a s ı n d a beyin göçü nedenleri, çekici ve itici olarak sınıflandırılmıştır. Bu k o n u ile ilgili t a b l o sadeleştirilirse çekici faktörler şöyle özetlenebilir3 5.
Göç Kararında Etkili Olan Çekici Faktörler Ekonomik Mesleki Sosyo-Kültürel Siyasi Şahsi Ailevi Diğer Faktörler Bilinmeyen T O P L A M Genel Olarak Sayı 46 245 51 26 8 3 71 %'si 10,2 54,4 11,3 5,8 1,8 0,7 15,8 450 100
Y u k a r ı d a k i t a b l o incelenirse, çekici faktörler olarak, meslekle ilgili olanların ağır bastığı görülmektedir (% 54,4).
B u n l a r içine, " İ h t i s a s alanında iş b u l m a i m k â n ı " , "Çalışma için gerekli m a d d i olanakların ve araçların b o l l u ğ u " , "Meslekte hızlı iler leme fırsatı", " İ h t i s a s alanında d a h a ileri seviyede yetişme i m k â n ı " ,
33 a.g.e., s. 70. 34 a.g.e., s. 76.
" B ü y ü k bilim merkezleri ile yakın t e m a s " , "Bilim ve ihtisas a d a m ı n a gösterilen yüksek i t i b a r " , " G e n e l bilimsel h a v a n ı n elverişliliği" şek linde ifade edilen hususlar girmektedir3 6.
Yine T. Oğuzkan, a r a ş t ı r m a s ı n d a itici faktörler şöyle sıralanmak t a d ı r3 7
Göç Kararında Etkili Olan İtici Faktörler Ekonomik Mesleki Sosyo-Kültürel Siyasî Şahsi-Ailevi Diğer Faktörler Bilinmeyen T O P L A M Genel Olarak Sayı 48 207 40 23 30 3 99 %'si 10,7 46,0 8,9 5,1 6,7 0,7 22,0 450 100
Y u k a r d a k i iki t a b l o n u n incelenmesinden, itici ve çekici faktörler arasında paralel bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Bu gidilen memle k e t t e b u l u n a n çekici ve cazip faktörlere karşı, t e r k edilen m e m l e k e t t e itici faktörlerin, çok y a k ı n o r a n l a r d a b u l u n d u ğ u n u , göstermektedir.
A r a ş t ı r m a d a anketi d o l d u r a n bilim a d a m l a r ı n d a n Türkiye'ye d ö n m e niyetleri ve T ü r k i y e ' d e k i bilimsel gelişmeleri t a k i p ihtiyacında olup olmadıkları, k o n u s u n d a bilgi istenmiş, şu sonuçlar alınmıştır3 8:
Dönme Niyeti
Dönme Niyetinde Olan Kararsız
Dönme Niyetinde Olmayan T O P L A M
Türkiye'deki Bilimsel Gelişmeleri Takip İhtiyacı İhtiyaç Duyan 47 39 23 109 İhtiyaç Duymayan 4 8 16 28 Toplam 51 47 39 137 x2= 15,35 d f = 2 p < .001 36 a.g.e., s. 83. 37 a.g.e., s. 86, Tablo 23. 38 a.g.e. s. 93, Tablo 28.
Y u k a r d a k i t a b l o n u n incelenmesinden Türkiye'ye d ö n m e n i y e t i n d e olanların az olmadığı görülmektedir. B u , sevindirici bir h u s u s t u r . Şart ların değişmesi ile kararsız g r u b u n da bir kısmı b u r a y a katılabilir. Ç ü n k ü bunların b ü y ü k bir oranı, T ü r k i y e ' d e k i bilimsel gelişmeleri t a k i p ihti yacını d u y m a k t a d ı r l a r . D ö n m e niyeti ile m e m l e k e t t e k i bilimsel geliş meyi t a k i p arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir (p < .001).
Y a b a n c ı memleketlerde çalışan bilim adamlarımız T ü r k i y e ile mesleki bağıntı k o n u s u n d a 1 inci derecede; Y a y ı n yoluyla haberleşme 2 inci derecede; Türkiye'de geçici görev, bilimsel t o p l a n t ı ve a n a y u r d a ziyaret yollarını önermektedirler3!».
A r a ş t ı r m a n ı n o r t a y a çıkardığı ilginç bir husus, y ü k s e k lisans ya pılan ülke ile y a k ı n gelecekte T ü r k i y e ' y e d ö n m e niyeti arasında p < . 001 derecede anlamlığı tespit edilen ilişkidir4 0.
Yani, genellikle y a b a n c ı memleketlerde yüksek lisans y a p a n l a r ı n y u r d a dönme niyetinde olmadıkları görülmektedir. Bu, eğitim politi kacıları ve plâncıları için üzerinde durulması gerekli bir h u s u s t u r .
A r a ş t ı r m a y a göre, T ü r k Bilim a d a m l a r ı n ı n T ü r k i y e ' d e çalışma larını kolaylaştıracak tedbirler k o n u s u n d a bildirdikleri tavsiyeler şöyle özetlenebilir4 1.
T a v s i y e E d i l e n T e d b i r l e r
Tatmin Edici Mesleki Gelir
Bilim ve Araştırma Ortamının Yaratılması, Geliştirilmesi Bilim Adamı İstihdamı Politikası ile İlgili Tedbirler Yüksek Öğretimle İlgili Yapısal ve İdari Tedbirler Bilime Önem Verilmesi, Bilim Adamına İtibar Edilmesi Genel Bilim Politikası ile İlgili Tedbirler
Askerlik Mükellefiyeti ile İlgili Tedbirler Diğer Tedbirler
Bilinmeyen T O P L A M
Genel Olarak Bu Ted birlerin Yaygınlığı(*) Sayı 65 91 58 23 24 9 14 51 115 450 % 14,4 20,8 12,9 5,1 5,3 2,0 3,1 11,3 25,6 100 (*) Burada 1 inci, k inci ve 3 üncü derece önemle önerilen tedbirlerin toplamı alındığından sayı 3 kat artmıştır.
39 a.g.e., s. 94; Tablo 29. 40 a.g.e., s. 98, Tablo 34. 41 a.g.e., s. 102, Tablo 37.
Y u k a r d a k i t a b l o d a , bilim ve a r a ş t ı r m a o r t a m ı n ı n yaratılması, ve geliştirilmesi (% 20,2), t a t m i n edici m e s l e k i gelir (% 14,4), Bilim adamı istibdamı politikası ile ilgili tedbirler (% 12,9), en b a ş t a gelen tavsiyeler olarak görülmektedir.
V— Beyin Göçü ile Dolaylı Olarak İlgili bir Araştırma:
B u a r a ş t ı r m a T ü r k i y e Bilimsel v e T e k n i k A r a ş t ı r m a K u r u m u ( T Ü B Î T A K ) ' n u n desteğiyle Doç. D r . Şefik Uysal t a r a f ı n d a n yapılmış t ı r . Elde edilen bilgiler arşiv a r a ş t ı r m a l a r ı n a ve a n k e t u y g u l a m a l a r ı n a d a y a n m a k t a d ı r . P o p ü l a s y o n 1929'dan 1972 ye k a d a r 1416 sayılı ka n u n l a h ü k ü m e t t a r a f ı n d a n (resmî) y u r t dışına gönderilen ve öğrenim lerine d e v a m eden öğrencilerle, halen y u r d a d ö n m ü ş olanlardan m e y d a n a gelmektedir4 2.
Y u r t dışına gidenlerin ihtisas alanları şöyle s ı r a l a n m a k t a d ı r4 3. İhtisas Alanları
Temel Bilimler Sağlık Bilimler
Teknik ve Uygulamalı Bilimler Sosyal Bilimler Güzel Sanatlar Bilinmeyen T O P L A M Sayı 321 93 1906 687 131 94 3232 % 9,95 2,88 59,09 21,29 4,06 2,73 100
Öğrencilerin gönderildikleri ülkeler şöyle s ı r a l a n m a k t a d ı r4 4: Gidilen Ülke Amerika Almanya İngiltere Fransa İsviçre Avusturya İtalya Kanada Diğerleri T O P L A M % 28,24 26,27 21,58 11,50 7,94 0,81 0,50 0,18 2,48 100
42 Doç. Dr. Şefik Uysal, "Yurt Dışında Yetişen İhtisas Gücü Rapor TUBİTAK Bilim Adamı Yetiştirme (Gurubu" proje No: Bayg-E-22. 1972. Ankara. Bu araştırma henüz basıl-mamışken, bana faydalanma olanağını veren sayın meslektaşım Doç. Dr. Şefik Uysal'a sonsuz teşekkürlerimi ifade etmek isterim. 1416 sayılı kanun, yurdumuzun ihtiyacı olan ihtisas gücünü yetiştirmek amacı ile 1929 yılında çıkarılmıştır.
43 a.g.e., s. 56-57. 44 a.g.e., s. 61.
İhtisas için gidenlerin cinsiyete göre sayı ve oranları: Cinsiyet Kadın Erkek Bilinmeyen T O P L A M Sayı 184 3043 5 3232 % 5,51 94,33 0,16 100 olarak görülmektedir4 5.
Bu k a n u n l a gidenlerin % 8'i y u r d a dönmemiştir. Ayrıca % 11,65 d u r u m l a r ı bilinmemektedir. % 80,13 y u r d a dönmüşlerdir.
Y u r d a dönenlerin m e c b u r i hizmetle y ü k ü m l ü oldukları k u r u m l a r d a n ayrılma d u r u m l a r ı şöyle özetlenebilir.4 6
% 34,95 ayrılmış, % 37,23 ayrılmamış,
% 27,37 d u r u m u bilinmemektedir.
A r a ş t ı r m a y a göre, öğrenciler, y u r d a dönüşlerinde "2000-30001ira arasında ücret a l a c a k l a r ı " ve kendilerine " İ h t i s a s l a r ı n a u y g u n ve e t k i n bir görev verileceği" beklentisindedirler4 7.
D ö n e n ihtisas elemanlarının, hizmetle y ü k ü m l ü oldukları k u r u m l a r d a n ayrılma oranları, ihtisas alanlarına göre sıralandığında,
Sağlık Bilimlerinde Sosyal Bilimlerde Temel Bilimlerde
Teknik ve Uygulamalı Bilimlerde Güzel Sanatlarda % 59,44 39,40 35,83 34,43 20,00 olarak görülmektedir. 45 a.g.e., s. 59. 46 a.g.e., s. 71. 47 a.g.e., s. 175.
B u ayrılanlardan, % 23 Maaş azlığı,
% 47 İhtisasa değer verilmeyişi,
% 30 Kendilerine verimli olabilecekleri ihtisaslarına u y g u n bir iş verilmeyişini,
ayrılma nedenleri olarak ifade etmişlerdir4 8. H a l e n y u r t dışında öğrenimde olanlardan,
% 67,74 alacaklarını düşündükleri ücretlerin kendilerine u y g u n bir y a ş a m sağlayamayacağı,
% 4,84 U y g u n bir y a ş a m sağlayacağı, •'
% 27,42 ise u y g u n bir y a ş a m ı kısmen sağlayabileceği görüşünde olduklarını belirtmektedirler4 9.
Öğrencilerin,
% 40'ı dönüşlerinde nasıl bir görev alacaklarını kesinlikle bilme diklerini,
% 35'i öğretimle ilgili bir görev alacaklarını, % 10 ise a r a ş t ı r m a ile ilgili bir işte çalışacaklarını, d ü ş ü n d ü k l e r i n i belirtmişlerdir5 0.
Öğrenciler dönüşlerinde kendilerine u y g u n bir iş verilmezse, % 52,42 u y g u n bir işe geçip hizmetin devrini,
% 31,45 y ü k ü m l ü oldukları k u r u m d a b a ş k a bir işte çalışmayı, % 11,29 istifa edip u y g u n bir iş a r a m a y ı düşündüklerine
göstermişlerdir5 1.
Öğrencilerin % 30'a yakınının d ü ş ü n d ü ğ ü gibi bir iş b u l a m a y a c a ğ ı beklentisi içinde oldukları görülmektedir5 2.
Bu d u r u m ise öğrencilerimizin önemli bir kısmının y u r t d ı ş ı n d a görev almaya u y g u n bir psikolojik hazırlık içinde olduklarını göster mektedir. 48 a.g.e., s. 161. 49 a.g.e., s. 167. 50 a.g.e., s. 157. 51 a.g.e., s. 168. 52 a.g.e., s. 165.
Y u k a r d a k i bulgular özellikle rasyonel bir p l â n l a m a ve i s t i h d a m politikasından yoksun o l d u ğ u m u z u o r t a y a k o y m a k t a d ı r .
Y u r d a dönen öğrencilerin % 34,31'i dışarda y a p t ı k l a r ı öğrenimi T ü r k i y e ' d e de yapabilecekleri k a n a a t i n d e olduklarını belirtmişlerdir. Bu da y u r t menfaatleri açısından üzerinde d u r u l m a y a değer ilginç bir bulgu olarak görülmektedir5 3.
S O N U Ç v e Ö N E R İ L E R :
Y u r t dışında ve memleketimizde yapılan araştırmalar, T ü r k i y e ' n i n Beyin Göçü, o l a y ı n d a n etkilendiğini ve bu y ü z d e n b ü y ü k zarar gör d ü ğ ü n ü o r t a y a k o y m a k t a d ı r . H a y a t i Önemi olan b u k o n u d a kaybede cek zamanımız y o k t u r .
O E C D , EWA, U N E S C O ve W H O gibi kuruluşların k o n u n u n in celenmesine ve tartışılmasına olanak hazırlamaları v e y a gelişmekte olan memleketlerde a r a ş t ı r m a Merkezlerinin kurulması ile ilgili pro jelere destek olmaları m e m n u n i y e t vericidir a m a yeterli değildir. iyi niyetlerle yapılan bu teşebbüslerin, milletlerarası bir r e k a b e t k o n u s u haline gelen bu meselede ne derecede etkili olabileceği de düşünülmeğe değer. U N E S C O 17 nci Genel Konferansı 1972 de aldığı k a r a r d a Beyin Göçünü teşvik eden tedbirlerden y a k ı n m a k t a , üye devletlerin aldıkları tedbirlere r a ğ m e n beyin göçünün azalacak yerde arttığına işaret edil mektedir.
Problemin milletlerarası teşekküller aracılığı ile, örneğin, gelişmiş memleketlerin göçü teşvik eden koşulları değiştirmeleri veya memle ketlerine göç eden nitelikli insanlar için, onların eğitimlerine h a r c a n a n paraları, bu kişilerin ait oldukları memleketlere ödemeye mecbur edil meleri gibi tedbirlerle, halledileceği görüşü m e v c u t koşullar altında gerçekCi ve ü m i t verici görülmemektedir.
Kısaca söylemek gerekirse, özellikle gelişmekte olan memleketler, ekonomik ve sosyal kalkınmaları için doktor, m ü h e n d i s , bilim a d a m ı ve idareciler gibi yüksek nitelikte insan göçüne şiddetle m u h t a ç k e n , onları etkili bir biçimde k u l l a n a m a m a k t a ve gelişmiş memleketlere göndererek b ü y ü k mali kayıplara u ğ r a m a k t a d ı r l a r . Gerçekte u m u l a n ı n
aksine, gelişmiş memleketlere y a r d ı m edenler az gelişmiş ülkeler olmak t a d ı r .
İngiltere ve K a n a d a gibi gelişmiş memleketler, bir t a k ı m yetişmiş elemanlarını göç nedeniyle A . B . D . ne kaybetseler bile aldıkları tedbir lerle b u açıklarını b a ş k a yerlerden t e m i n ederek k a p a t m a k t a h a t t a K a n a d a ' d a olduğu gibi bu k o n u d a kârlı bir d u r u m a dahi geçebilmek tedirler.
Yetkili tedbirlerin özellikle bu a k ı m d a n zarar gören memleketler t a r a f ı n d a n alınması en gerçekçi yoldur ve bu tedbirler hiç v a k i t kaybe dilmeden alınmalıdır. A n c a k k o n u y a geniş ve bilimsel bir görüşle b a k m a k gerekir. Bu y ö n d e n , y u r t dışında vazife alacaklara p a s a p o r t v e r m e m e gibi h u k u k i kısıtlamalar insan hakları b a k ı m ı n d a n önerile-mez.
Memleketimiz açısından gerekli olan şey, göç probleminin bilimsel açıdan incelenmesi ve bu olayı etkileyen faktörlerin, nedenlerin saptan ması ve ona göre tedbirlerin alınmasıdır. Bu k o n u d a yapılan inceleme ve araştırmalar sınırlıdır. Ancak k o n u üzerindeki neşriyat, t a r t ı ş m a ve gözlemlerle birlikte gene de bir t a k ı m önerilerde b u l u n m a y a elveriş lidir.
B u g ü n e değin T ü r k i y e ' d e yapılmış araştırmalar özellikle;
a) T a t m i n edici mesleki gelir ve meslekte ilerleme olanaklarının temininin,
b) Elverişli ve özgür bir bilim, a r a ş t ı r m a ve çalışma o r t a m ı n ı n yaratılmasının,
c) Objektif ve rasyonel bir i s t i h d a m politikasının uygulanmasının, gerekli olduğunu o r t a y a ç ı k a r m a k t a d ı r . B ü t ü n bu koşullar, yüksek nitelikli insanın iyi kullanılması ile ilgilidir. Esas olan kabiliyetlerin yerinde ve yeterince kullanılmasıdır. Eğer bu yapılamazsa m e m l e k e t kalkınması olumsuz bir biçimde etkilendiği gibi, yüksek nitelikteki
54 UNESCO, Document 17 C/ 58 Karar No. 1331 ve 1332. 1972,17. oturum. Paris. 55 1954 yılında ABD de çıkarılan yeni Göç Kanunu, bu hareketi hızlandırıcı nitelikte görülmektedir. İngiltere'nin 1962'de Göç Kanunları üzerinde yaptıkları değişiklikler, yüksek nitelikli insanlara kolaylıklar ve ayrıcalıklar tanıyarak memleketlerine doğru beyin akımını teşvik edici niteliktedir. Doç. Dr. Turhan Oğuzkan, Yurt Dışında Çalışan Doktoralı Türkler, Ankara, 1971, s. 8-14).
eleman d a kendini gerçekleştirme, t a t m i n e t m e olanaklarını b u l a m a z bu ise o n u n ihtisaslarının u y u ş m a s ı n a sebep olur. Böyle bir kişi y u r t içinde k e n d i n d e n beklenen r a n d ı m a n ı gösteremez v e y a t a t m i n i b a ş k a ülkelerde arar. Böyle bir o r t a m ı n değişmesi, m e m l e k e t i n kalkınma-probleminin çözümü ile y a k ı n d a n ilgilidir.
Y u k a r ı d a beyin göçü s o r u n u n u n halli için üzerinde durulması, ger çekleştirilmesi gereken genel hususlar gösterilmiştir. B u r a d a bir an önce yapılması gerekli d a h a özel ve s o m u t öneriler verilmeye çalışılacaktır.
1- Beyin göçü ile ilgili, k a y ı t ve istatistiklerin olmadığı anlaşıl m a k t a d ı r . Bu k o n u d a sistemli bilgi t o p l a m a faaliyetine geçilmelidir.
2- Beyin göçü ile ilgili k o n u l a r bir an önce bilimsel a r a ş t ı r m a l a r a k o n u olmalıdır. Bu k o n u d a T U B İ T A K ' ı n D . P . T . işbirliği ile başlattığı faaliyet övgüye değer a m a yeterli değildir. Örneğin, ihtisas g ü c ü n ü n ne derecede ihtisasına u y g u n işlerde çalıştığı, ihtisas g ü c ü n ü n (memleket kalkınmasıyla ilgili olarak) bölgesel dağılımı ve ihtisasa gücüyle ilgili bünyesel denge d u r u m u , v.b. k o n u l a r araştırılmalıdır.
3- Üniversite s t a n d a r t l a r ı n ı y ü k s e l t m e k ve lisans-üstü eğitime ö n e m v e r m e k suretiyle y u r t dışına m e c b u r k a l ı n m a d ı k ç a lisans
öğren-cisi göndermemeye, y u r t dışına gönderilme olanağının gerekli alanlarda sadece d o k t o r a ve d o k t o r a ü s t ü öğrencilere t a n ı n m a s ı n a ça lışılmalıdır.
4 - İhtisas amacıyla y u r t dışına gidenlerin, y u r t t a i s t i h d a m alanı b u l u n a n alanlara yönelmeleri için gerekli rehperlik sağlanmalıdır.
5- Y u r t dışında ihtisas y a p a n kişilerle ilgili m a k a m l a r arasında sağ lıklı bir etkileşim kurulmalı, bu elemanlara y u r d a dönüşlerine yakın, iş i m k â n l a r ı duyurulmalıdır.
6- Y a b a n c ı ülkelerde çalışan yüksek nitelikteki elemanların y u r d a dönüşlerini sağlamak amacıyla, kendilerine bazı h a k l a r t a n ı n m a l ı , ko laylıklar gösterilmelidir. Bu k o n u d a örneğin 657 Sayılı personel k a n u n u n u n y u r t dışında geçen hizmetlerin terfi ve emeklilikte hesaplanması ile ilgili olumlu tedbirlerinin etkileri araştırılmalı, gerekli olan yeni hu suslar v a r s a eklenmelidir.
7- Y u r t içinde bilimsel a r a ş t ı r m a m e r k e z l e r i k u r u l m a l ı ve genişle tilmelidir. Bu a r a d a m e m l e k e t i n araştırılması gerekli sosyal problemleri ile ilgili olarak, T U B İ T A K (Türkiye Bilim ve T e k n i k A r a ş t ı r m a K u r u m u )
na paralel bir İ n s a n ve T o p l u m Bilimler A r a ş t ı r m a Merkezinin k u r u l m a sı için faaliyete geçilmelidir.
8- A t a m a l a r d a , ihtisas alanları ve öğrenim seviyeleri d i k k a t e alın malıdır. Y a n i a d a m a iş değil, işe u y g u n a d a m seçilmelidir.
9- 1416 Sayılı K a n u n l a Y u r t dışına ihtisasa gönderilen kişilerle ilgili uygulamalar, ilgili a r a ş t ı r m a ışığında yeniden düzenlenmelidir. 10- Yeni Üniversitelerin açılmasında öğrenci kontenjanlarının tespitinde k a l k ı n m a hedeflerine u y g u n olarak yapılan plânlara göre is t i h d a m olanakları gözüönünde bulundurulmalıdır. Kısaca b u k o n u l a r d a Üniversiteler, Devlet P l â n l a m a Teşkilâtı ve Milli E ğ i t i m Bakanlığı ara sında işbirliği sağlanmalıdır.
Belirli alanlarda öğrenci kontenjanlarını a r t t ı r m a k t a n , o kişilere yetiştikleri sahalarda iş b u l m a olanaklarını y a r a t m a n ı n d a h a zor olduğu u n u t u l m a m a l ı d ı r .
1 1 - Bilim a d a m ı , doktor, m ü h e n d i s gibi beyin göçüne k o n u olan nitelikli elemanlarla ilgili bilimsel araştırmalar yeterli değildir. Bu konu da d a h a yeni a r a ş t ı r m a l a r a ihtiyaç vardır. Özellikle mühendislerle ilgili olarak, değinilen m ü h e n d i s ve m i m a r odalarının r a p o r u üzerinde durul m a y a değer. K o n u b i l i m s e l olarak etraflıca incelenmeli ve gerekli ted birler alınmalıdır.
Beyin göçü s o r u n u n u n 3 ü n c ü beş yıllık k a l k ı n m a p l â n ı n d a (1972-1977) yer alması sevindiricidir. K o n u n u n u n sık sık gazetelerde görü nüşü, son z a m a n l a r d a p a r l e m e n t o y a intikali k a m u y u ilgilendiren bir sorun olarak gelişmekte olduğunu göstermektedir. 1973 yılı icra p l â n ı n d a beyin göçünü önlemek üzere a r a ş t ı r m a k a r a r ı yazılı ise de b u g ü n e de ğin böyle bir a r a ş t ı r m a çıkmamıştır.
56 Bu eser, Prof. Charles V. Kidd'in başkanlığında, Amerika, İngiltere, Fransa, Hollanda gibi memleketlerin üniversitelerinde ve uluslararası teşkilâtlarda çalışan 16 bilim adamının katılmaları ile iki yıl süren (1968-1970) bir çalışma sonu meydana gelmiştir. (The International Migration of High-Level Manpower, The committee on the International Migration of Talent-EWA. Planger. 1970). Eserin bu makalede özetlenen ve 1970'den sonra basılan ve yapılan araş tırmaları kapsamadığı tabiîdir. Bu eserde 1- Doğu ve Güneydoğu Asya, 2- Güney Asya, 3- Orta doğu, 4- Afrika, 5- Latin Amerika, 6- Avrupa, 7- Avustralya memleketleri incelenmektedir. Türkiye ile ilgili kısım J. L. Thurston tarafından yazılmıştır.
57 Bu konuyla ilgili bir tasarı UNESCO Türkiye Millî Komisyonu tarafından hazırlan mıştır. UNESCO, Genel Kurul Kararları, İstanbul 1975.
Sonuç olarak, b u g ü n e k a d a r beyin göçüne gereği k a d a r ilgi gösteril mediği söylenebilir. Bir t a r a f t a n göçü frenleyici tedbirler alınarak diğer t a r a f t a n olayın ekonomik, sosyal, idari, siyasî yönlerine eğilinerek alına cak tedbirler bu akımı azaltabilir. Problemin gerçek ç ö z ü m ü n ü n , konun un bilimsel yaklaşımla ele alınmasına ve özellikle memleketin gelişme probleminin halline bağlı olduğu u n u t u l m a m a l ı d ı r .
