Sultan Ahmed Camii'nin Tezyini Hususiyetleri II

Sultanal-kmet

_GetmlVnlrt

tezlini

TAHSİN ÖZ I I

Türk Ir/.yiiıî san'allar hakıınıiMİaıı ı\n. ctıiüal^İK l'ir hazine olan Sullaıudıınet Camii'-İlin yazıları ile çini ve taş işleri üzerinde -iv-çeıı yazımızda durmuştuk \ \ \ .

Ru yüksek tıbidemizi süsleyen ve her hiıi ayrı hirer tetkik mevzuu olan. tavan tezyinatı ile sedef işleri ve bronz kapıları da. bu yazı­ mıza zemin olacaktır.

Tavan; sivil mimarimizde büyük bir yer tutmuştur. Verilen bu ehemmiyet sebebiledir ki, insanı düçarı hayret edecek Cfcrlcr, ince ve manidar düşüncelerin sembolü olan şekil­ ler meydana getirilmiştir. Binayı dalıilen ör­ ten tavanla diğer aksam arasında, bilhassa tezyinat noktasından tam bir ahenk, aranılan güzelliğin, ölçüsü olmuştur. Her binanın bün­ yesine göre yapılması gerekli olan tavan, de­ virlere göre tezyinat, teknik itibarile daima tahavvüUer geçirmiştir [ 2 | .

Ahşap tavan; camilerde, aneak bazı ınah-fel altlarına konduğu cihetle mahalli talbiki pek az olduğundan nadirdir. Kaldı k i . bun­ ların bir kısmı tamir ve tecdit esnasında mah­ volmuştur. Bir kısmr da tamirlerde düz bir yağlı boya sürütmek suretile imhaya uğra­

mıştır. Nitekim îstanbuldaki Sultan Selim Ca­ mii malıfel tavanının tezyinatı da. bu suretle boya sürülmek suretile tabrilx; uğramış iken son senelerde vakıflar idaresinin değerli ve bilgili himmetile bu tahripkâr boyalar temiz­ lenerek pek nefis, ve rengârenk kadim tezyi­ natı meydana çıkarılmıştır.

Edirnedcki SeÜmiye rernııTnin Müezzin Mabfelî tavanı da. ayni suretle bir boyanın tahribi altındadır. Mudanya'daki Ifasan Rey (^amii'nde de bal böyledir. Eski tezyinat, bo­ yaların altından yer yer gözükmektedir. Bu

muzlim perdelerin de. kadirşinas eller tara­ fından açılacağından eminiz. îste

camihpri-r n Vakî/tacamihpri-r Decamihpri-roisl. Suyı, 7. S. 25. T . J9JS. Ankurtı.

12] C c 1 ft 1 E s a t Türk Rnn'atı TarU^I. im.

niizdc. bu <;ibi .scl.i|iierden de\riniıı nefis \e değerli le/.yinalını taşıyan yani lanı hüviyeti­ ni ınubafazı edebilen tavanlar pek nadir ve mahduttur.

Sulltt'iahmct Camii Hünkâr Mabfeli allını kaplayan tavan ise. ecdat yadigârı arasında bcm bir şaheserdir, hem de • bir talikim va­ sıtası istisiNi olunursa - tahribe uğramamış vc tamamen oriijnalitesiiıi muhafaza etmiş bir parçadır. Yalnız renklerde, geçen asırların verdiği bir asâlet sezilir k i , bu da ayrı bir kıymettir.

İHI tavanın, etrafında ikisi dar ve biri

geniş olmak üzere üç bordür dolaşmaktadır. Orlası mıırabbalara taksim edilmiştir. Bu tak­ simatın âhenginih devamı arzusiylc balı tara­ fında mutat göbeğin yapılmasından vazgeçil­ miştir [Resim: 11.

Dış bordür güvez zemin üzerine bej renk­ le münhani dal ve yapraklar arasında lâle vc karanfil tezyinatı ve nar çiçeklerile meydana getirilmiştir. Bunların üzerlerindeki tahrirler güvez renkte vc altın yaldızlıdır.

Geniş orta bordür cidden zengindir. Y i ­ ne zemini güvez olup l^ej renkte geniş ve münhani yaprakların ortalarındaki kırmızı u-fak çiçeklerin ortalan yaldızlıdır. Bu yaprak­ ların arasına gayet nefis nar çiçekleri ve kon­ caları tam bir muvaffakiyetle yerleştirilmiş­ tir. Bu tezyinatın tekerrür ettiği kısımlar ru-milerden mürekkep altın yaldızlı ve kabart­ ma rozaslarla beni ayrılmış lıem de bağlan­ mıştır.

Üçüncü bordür; dar olup geniş ve mün­ hani ve üzeri yaldız çiçekli yaprakların ar.v sına serpiştirilen nar çiçeklerinden müteşek­ kildir.

Orta kısım; ince çıtalarla murabbalara ayrılmıştır. Her murabbam zemini gövezdir. Ortasında oymalı ve sekiz köseli bej bir ze-min özerine güvez renkte ufak karanfiller

do-210

lajitııaktadır. Hıııılarııı oıtasıuda yahhüh ka­ bartma büyük bir karanfil, motifin merkezini teşkil etmektedir. Etrafı da lâlelerle çerçeve-leımıijiir.

İşte gerek yaldızlar arasnıdaki renklerin ahengi, gerek çiçek veya yaprakların hakikî veya üslûblü şekillerinin binaya hâkim bir tavanda yükselişi bu nefi.x c.«ıen yaratmıştır.

Sedef işleri-, malûın oUhigw «/.ere. C H I H Ü I I miıııarı M e h m c d A g a .<^defkârlıkta i>iı üstadıdır. Hattâ kendisinin bn san'attaki yük­ sek iMidadını dalıa .Sedcfkârîler Halife.-'i iken div eden M i m a t S i n a n'm teşviki ilr. takdir eden M i m a r S i n a n"ın teşviki ib-yaptığı •sedefli bir rahleyi S I A b d a r M e h m e d P a ş a ycdile M ıı r o t 111. e sunarak taltif edilmiştir.

îşte üstad, meydana getirdiği bu saıı'ıct eserinde sedefçiliğe de her camiden ziyade mahalli tatbik vermiş, muvaffak e.serlerle dol­ durmuştur.

Camiin inşaatına ait olan ve bundan ev­ velki yazımızda tanıttırdığımız (1018 • 102(>) tarihli defterin [ 3 ] yirmi üçüncü sayfasında şu kayıtlara tesadüf ediyoruz:

Bekayı ücret sahten perde ve peıtcerefm re babuha ve taklehai sedefkârî, başlığı al­

tında olup on yük oluz altı bin dokuz yüz kırk altı akçe sarfedildiği muharrerdir. Bundan sonra her kalemin müfredatı gösterilmekte­ dir.

Halbuki bugün camide, bunlarm hepsini bulamadığımız gibi kalanlar da pek çok ha-rabiye uğramıştır. Bunları .«ıra ile gözden ge­ çirelim; evvelâ pencere kanatlarının yirmi sekizinde sedef eserleri «öriilmektedir. Fakat maalesef bazılarında kalan sedefler ancak bir kaç taneyi geçmiyor. Bu kanatların binilerine gelince; yalnız birinde o da yarım olarak kal­ mıştır. Nisbeten .sağlam kanatlar mihrabın iki tarafına tesadüf edenlerdir ki bunlar <h sedef ile yazılı kital>eler bile durmakladır.

Bundan sonra camiin üç büyük sedefli kapısı gelir. Rn kapılar, klâsik sedefli kapı­ lar için numune olacak bir güzelliktedir. Her kapı ikisi ufak ve ortadaki büyük üç müMa-tile taksim olunmiKŞtnr. Bunların içindeki hendesî taksimatın etrafı geniş bir })ordürle çevrilmiş olduğu gibi rozas aralarında l)e.«cr .ıdet oymalı yuvarlak bronz motif Inıhınmak-ladır.

Ah vc üsl kısımdaki yine pirinçicı» oyj,m İl beudiycler emsaline tesadüf edilemez güzel parçalardır. |Resim: 21. Yııkanki kitabenin ortasında sedefle ) « ınıiffllihelelnub. ifuıl,. Icnu bayrel bab yazılıdır. Kapının binisi ş^.. def vc fildişi kakmalıdır.

Hünkâr Mabfeli kapısına gelince; bunda da pek nadir bir hususiyet göze çarpıyor. R„

kM)>mttı kilaltelevinin etrafı karanfil şekliiKİc

jicdef kakına bir bordür ile çerçcveleiıınişii, ki. bn; scdefkârlığımr/.m pek muvaffak ve im­

dir bir nierhalcsidir {Kesim: '^]. F.lyevm camide sedefli bir kürsü ile »ali­

le bulunmakladır. Maamafih vaktilc kaldırı­ lan kıymetli fildişi ve sedef kakmalı rahleler ile cüz mahfazalar bugün Çinili köşk ve Türk • îslâm Fserleri Müzelerinde teşhirde­ dir.

Bronz kapılar; billıas.sa camiin iç avlu­ sunun orta kapısı cidden bir hârikadır [Re­ sim : 4 V Bu emsalsiz eser. görenleri şaşırtacak bir mahiyette ve fevkalâdeliktedir. Bu yüzden bu kapının yabancı memleketlerden getirildi­ ğine dair efsaneler doğmuştur.

Nitekim M i m a r K e m a l A l t a n'-da bunun Irann'-dan getirildiği sözünü hikâye etmektedir f 4 ] .

Böyle bir rivayetin deveranında, memle­ ketimizde her hiri ayrı bir san'at eseri olan camilerde bunun gibi bir kapının görülme­ miş olma.sının da dahli v.ırdır.

îşte b« emsalsiz eser devrinin hakikî Türk' motiflerini üzerinde bir damga gibi, mühür gibi taşıdığı halde murassa bir çerçe­ ve şeklinde yükselmiş olması ci)ren1eri şaşırt­ makladır. Yoksa ufak bir mukayese bunun tekmil motiflerinin tamamen Türk isi oldu­ ğunu ve hattâ yukarıda sözü peçen sedef ka­ pının bir modeli olduğunu tesbite kifayet e-der [Resim: ^ • T)]. Bu resimlere bir göz gez­ dirmek, <">z malımız olduğunda zerre kadar «iiphc bırakmaz.

Maamafih aşağıda yazacağımız veçhile, burada yapıldığını teshil, ve ballâ yapan us­ tayı bile zikvodeceğiz;

Evvelâ me'hazımız olan. ynkarıd.ı sözü geçen inşaat defterini gıizden" geçirelim: bu defterin yirmi üçüncü sayfasında:

Jichui ücrrt fahlcn hahiîlıai camii fcrif vc behai ücrrt nahlcn brıbiifırı haremi

SUI.r tX illUII) (:A\!irNl//rF2.yiNj llll^ll^lYniLI;! 2 t l mill l..l7İıkl.ıı I altiuil.i i i K i i . i l . i i rii k . n

(liiil ; j İ M İ i y ı i n ı / k i . l i i i n i i i i i a Ulaiilml.l.i

vapil-,1,^1 U T C < l ( l i i l ~ i i / l.ir k a t " i \ i - l l c a n l a > i l m i > l i i . | ! i : m l a i i İKi<ka I : \ 1 i \ a (_! c 1 ,. |, i n i , ,

, a l ) l i ' " iu-;>i -^ailiatuii.t <;<ik \ a k i i i yr(i-(i<;i

tU-iiiairimdiir. Sr\ a l i a l i i a i n o i n d c ( a m i d r n ),alıtMİi'ikcıı \ ' > \ m c \ / i n i i n i i / u l a n k a p ı l a r i i

-/(•liiiilc i l l » h m u a k l a t l ı ı . i<; a \ l i i i \ i m i n ; k a p ı

-^ıııı. M ' l . -aj: \<- k i l . l c k a p i > i i i a m l a i i l c \ c k ( l i

-r,,Tİıı<l<-ıı a\I ililiklaii - n m a <>i l a d a k i Kidir Kiii>i^i llii'l'ni Juiilml inil.l.i i<-iii l,ir <li. \i/rilii (In iiii.^li iiltiti niiu'il l,ir jiirinr ha­ pıdır. Kiiddi on Hi zillidir. ( sindi :i-rJ;,-niii mini !<• Iiryim irin hir imin sundi-l ilnii\):iii •juxn liain iiiiinilitdir l.i riu'nni nncnrlii dil.l.iil rdrnirr iiiiili i f linyrnii iiiiir. Sü/Icrilo l>a>It-Viiiak i r / y i n a l i i i i i/ali rdiynr. llalka. k i l i l . \ c licnlli'iiniii i;iimii< o l d i i j i i n i i i a n l a l i y o r .

r>ııiKİan s o n r a . l>ii kapının Vsiroş^nınlnn Ki:ilclnia Kilisr^i'nAvu t i c l i i ildir.j l i a k k i n d a

-ki rivayclin a-ilsi/Ii'-nu silyliiyor. Halbu-ki )>ii

saliOMM" no I >(ro^(iii<laii no do Irandan iroli-lilmişlir. <)/ Türk i>iilir. Kuynnıtnılıaşının o-liiidoii riknii-lir ki Imnii da K\Iiya r o l o l . i : mi'riiiini rr vin^jiir prdrriniiz Drrri\ Mr/i-nil'/ y.lllî sı-rziTİ.iTiııı il.rn ini imin \iindr/i in-M/ rdi/i iiiilihin Hi I.il'fi irrr liilirir idtiiuiii l/nlinr dn fcrli'iii-'.iif nirsltirdiir. k o l i i n o l o r i l "

liakikali orlaya koymakladır.

Çolcbiınizin İm/î vi\aycllorinin lo"yidiin> lüzum ci'iviiUr Mio kondi-inii> yrlistijl'i hiv do-virdc lialmsinni olilo. Im k a j i M n n ya|iildi};im va/.maşı olb''llo siiplio rdilmoz liir sonollir. Kiiyiinioiilia'^diii) liir miirovliorli lo|>^l cil>i lodi'/i Ini san'ar o-rii. Im'jiin vonpi kavarnus. |r/yinalinin l i i r r o k parralaiMii kayliolmi* f d -ma^iiia voL'incn lıâlâ r-innlsi/ vo lior !r<ironin lakdir \c lınyrolİni ro1]i odon l>ir şa!ıc«ordir. Hir do l>n kapıların lo/yinalimn l a m . a l l ı n ' iva yaldızlı Idr lialdo l i n l n n d n f : ! ! ^n? öniino

•.•I'lirilir-c. r \ 1 i V a C o l e ]> i'nln. In'r imii-In iui:ir » iimlı - i n i ı ı no k a d a r voiiiio ma-r;if

f'ldnjii . ı ı d . ı ş ı l p

Hiraz da Im ka]iilarin iizcrindo telkikaf yapalım:

îç avlıınıın Kililc Kapi.«i yukarıda

bah-f^etligimiz camiin sedef kapılar gibî ikisi ufak ve ortadaki büyük üç büyük müslalil kitabe­ yi havidir. Ru kitabelerin içindeki bendesi

f51 Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Cllt. I S. S9 Topkapj Sarayı Müzesi BaSiat Küttt/rfıoncıJ. No.

- ; M I , I I -t-(lclli kapının lunilc-i lak-iınalmın

ı . " k K ı - ı ni)kla»iMa a v n ' ı d i r . .Scdolkar ıısla-ı M i m a r 1! a ş ı M o lı m o t A J a İm

do-- o n l lıııu; ii/crinc talink olliıınoklo oın>al-i/

l ı l r c x M i n nııydana iii'lnu'-ini temin cimişlir. (•amiin k,ıpı.<ında I<ıı lıondesi [ak>imalııı iı.lcri >o(lcf kalkmalı "Ulıı^u Iıaldo bron/. k.ı-pıda -odi'l'in yorino kabarlma Ifzyinal ikanıo nlunınıı>tıır liû-mi^: 7 - 0 ] . Kozalik nıii.-la-lillır ara-ında boşor adol ayni sokildo yınar-lak brıııı/ mcıiif luıhnunakladır k i bıı;jiin bmı-ların iio lanosi ın)k>.ııi(lır (Ko^iın: ;',|.

Mii-lalillorin etrafı kabarlma Ic/vinallı Inr bol dür ilo ç(n rilıni^lir. lînnıın lıaı iı iııd'' de oymalı bir bordiir dalıa dolanmakladır. Maâlo>of İm bordiir tahripkâr <-l!or tarafın­ dan koparılmış, yalnız yolişilmosi kabil ol-mıyaıı yııkanki ınüslalilin oirafında kalmış-lır. ^ ııkarıki müslalil kilabrlerin <)rlasııukı sülüs ilo: .\n\riiii miıuıiiniı rr frliıiiıı knrip ır In-şsıTri-niiiminin \ıı Mulınnınırd. yazılı­ dır.

Kapınm miislaliller lıarioi bâk sıırolil'-Mioydaııa polirilnıi-; bir bordiir ilo <:^ı-ı\i'\rh'\-mistir.

Kapının şimdiki binisi pek «adodir. 1'.-sas vo kıymetli lozyiiıalı lıa\l binisi vaklilf ;_;i'ıriilon liıznm iızerine kaldınlmış ve şimiVı Türk \e l.-lânı Fsorlori Müzosindo. ikinoi sa­ londa toşbirdodir.

Şimdi dış avlıınıın oümlo kapısına

t:elo-1 i m :

Bil da bronzdandır, ancak dijl'or ka))i ai-bi -odofkârî esasa dojlil noroarkârî denilen vani L'cenıo lalılalara benzer !ıir şekilde ya|iıl-ınışlır fKesini: 10].

Kanının ali kısmı, dini müslalil ve bir mıırabl>adan. fResim: 11] ortadaki büyük kısmı, sekiz müslalil ilo iki mnrabbnın âlıcnk-dar b i r snreiie yorleşlirilmesinden meydana :;elnıişlir. Pm lerlibi bıi'îünkii en modern bi­ nalarda bile ç^örıivoruz. ^"ııkarıki kısmındaki kil;ıbode: Yn ıniijrUİİıni-riınıiı iflniıirna Imy-rrl lmiı. vazılıdır.

Her kısmın a r a - ı müdevver moliflerlo avrılınışlır. Coıck murabba ve müslalillerin ü-lü L'oıck bnnlarm aralan ve kapının etrafı b a k sınelile pek ince tezyinatı bavidir.

Kapının bir de n a r i n bina'-ile Tnovznn

•ki halkası vardır.

212 TAHSİN ÖZ

tezyiiıt saıı'sltartıı, ctı zeıtgi'i vc cıı ınuvafık birer camiasını toplıyan Sultanahmed Camii,

halt, kandil, askı. şamdan, kürsü, rahle, mah­

faza gibi dahilî eşya cihetinden de müstesna bir halde olduğu eski kayıtlardan anlaşılmak­ tadır. Bir Müze teşkil edebilecek derecede de­ ğerli bu eserlerin, bugün yerinde yeller es­ mektedir.

Bu camide okunma»!, vakfı cümlesinden olan mevlûdta da çok mühim ve pek tantanalı merasim ve teşrifata tâbi idi [Resim: 12J. Buna dair teşrifatı kadimede ayrı bir fasıl bulunduğu gibi [6J Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde de mühim vesaik mevcuttur [7J. Bu mevlûtla yalnız Enderun mensuplarına veri­ len dökme şekerlerin konduğu gümüş veya halkâr! tepsilerin adedi yüz yirmiyi geç­ mekte idi. Bundan başka bohçalar, hil'atler, saatler ve ihsanlar verilirdi. îşte asırlarca de­ vam eden mevlût merasimine sahne olan bu

( « ) l « k t B { » n < l l . Tetrifütt Kedime. MAtbMi Amir*.

t? 3 TopİMpı Saram MiUeti Artlvi No. E . lo/M.

muazzam âbide ile tcvabiiııden olan Üar-ül-kura, Dar-ül-hadis, Medrese, Mektep Dar-üş. şifa, imaret ve sebil ve türbede üç yüz elli beş kişinin vazife sahibi olduğu vakfiyesin­ den anlaşılmaktadır.

Bu vazife sahiplerinin arasında, üç ma-nu-ün-nukş [ 8 j bulunmakta i d i k i bunlardan biri camiin dahilinde, diğeri iç avluda, üçün-cüsü de lurWde vazife sahibi idiler. Bir kişi de imarette taamdan baki kalanı yabana al­ mayıp vuhuşu tuyura vermek ile mükellef idi.

Daimii luücellit, lerzi, perdeci, bah­ çıvanlardan başka su yollarının ve binanın tamiri için ekipler bulunmakta i d i . Bunlar, ecdadın, yapmasını bildikleri kadar muhafa­ za ve idame hususunu da en ince noktalara kadar düşünerek temin ettiklerini gösterir k i birer irşad mahiyetindedir.

( f i Yası v« clz«ller ll< Mir kirleri U B U I U İle temJıleylp ort»d»n k»Wır»n. Vafc«/l«r hrrgiai. No, s. S.

m.

5W

55;

Resim : İ

Re$im : 3

R « t i m : 4

- ' ^ •

« ^ #

R « ( i m : 5

Retim : 6

R « t l m : 7

R t l i m : S

R«aim : 9

Resim : 10

R ( « i m : 11