Şoför Nebahat mi olalım, küçük hanımefendi mi?

Marnara lletisim Dergisi, Say:4, Ekin 1993

$OFOR NEBAHAT

MI

OLALIM,

KUQUK

HANIMEFENDIMI

?

Yrd. Dog. Dr. Esra

BIRYILDIZ

MARMARA UNIVERSITESI

Iletigim Faki,iltesi

Son

giinler, insanhlrn

vazgegilemez

kavramlanndan

olan

"Ure-me"nin iizerindeki "eril s0ylem"e diigen g0lgeye tamk oluyor. D0llenme

ko-nusunda biyologlann. spermin. yumurtayr ddllemek igin

girdikleri

yarrq ve

yumurtayl niqan ahp zrpkrnlamalan g0riiqleri artrk tarihe kanqryor. Tabii bu arada. kendi halinde edilgen

bir

"hanrmef'endi" olan yumurta da etkenli$ini

g6zler oniine seriyor. Antropolog

Emily

Martin

yaptl$

araqtrmalalda

buttla-n

ortaya koyarken,

kiiltiirel

mitleriu kadrnlan hedef alan bilimsel

mitleri

na-srl yarattrlrnr. i.leme iizerindeki eril soylemin nasrl.

kiiltiirel

rnitlerin bilimsel mitlere ya da bilimsel rnitlerin

kiiltiirtl

mitlere dOniigtiilii kouusunda incele-melerde bulunuyor

(Martin,

1992:295: 8).

Soyun devamurda heniiz erke$in

rolijniin

bilinmedili

ancali kadutm

roliiniin bilindi$i

ve soyur.r devamrnda kadtnm erke$e

tisttnliilti

ya da onun-kine er;it bir statude bulundulu Paleolitik _{Eala ait bulunan} heykelciklerin he-men hepsi cinsel Ozellikleri gok

belirgin

kadrn

figiirleriydi

(Michel,

1984: 28-29).

Birinci Neolitik

Devrimle

birlikte

g0Eebelik diizeni, yerleqik diizene doniigmeye baqlayrp avcrh$rn yanrnda toplayrcrhli ve gapa tanmuult da

0ne-mi

gitgide anlagrlmaya baqlandr. Kadrnlar tohumu ve tahthn yeniden

iiretil-mesini buldular. Ardrndan

delinnenler

yaptldr, tohumlan salilama

ycintem-leri

bulundu,

ilh

gOmlekler yaprldr. Kadrnlar

iplik efirip

dokurna yaptilar.

Kadmur dnerni daha da arttr ve bir Onceki d6nemde oldu$u gibi Neolitik do-nemde de genellikle kilden yaprlmrg olan kadrn heykelcikleri yaprkft.

Neoli-tikten

kalan mezarlarda ve yerleqim yerlerinde bulunan bu heykelciklere "Ana TannEa" adr verilmektedir

(Michel,

1984:

3l-32).llk

sanat eserlerinin

modelli$ini

kaduilar yapmrqlardr (Bensadon, 1990:

l3).

aqamalann-da, kadrmn yeri ve iqgiicU gegimi sallamada gok Onemliydi. Bu dOnemde

av-crhk ve toplayrcilrk yapilmalita,

avcrhlr

erkek iistlenmekte, kadrn ise

gocu-!un,

konutun balommr, korunmasrm,

bitki

toplayrcrhlr, yiyecekleri

hazrla-mah, yarahlara bakmak, hayvanlan evcilleqtirmek ve gelece[i dtiqiinmek

gi-bi

g6revleri iistlenmekteydi. Bu aile yaprsr iqinde bireyin soyu anayla belir-lenmekteydi (Ozankaya, 197 9: 234).

Orta

Neolitik

gapda meydana gelen

ikinci

bir teknik dewimle hergey

altiist oldu ve toplumsal diizen deliqti. Erkek tanmsal

iiretimi

yapan kigi

ola-rali kadrnm yerine geqti, bahEeler tarlaya, gapah tanm sabanh tanma

d6ntiq-tii.

KOyler kasabalara ve kasabalar da kentlere dOnti$tii. Niifus _patlamasr

96-riildii.

YerleEik diizenin bir sonucu olarak ig bOliimiiyle birlikte sosyal srmflar

orlaya grktr

(Michel,

1984: 35-36).

Ka&nla

erkefin

sadece gerekli ihtiyaglanmn kargrlandrlr rlnceki

d0-nemlerdeki

gal4malan

hemen hemen

birbirine

egitti. Ancak iqbOliimiiniin ilerlemesi ile igler geqitlendi. Ozel

bilgi

gerektiren

bahkqilft,

avcilrk,

goban-hk, tanm aletleri yaprlmasr gibi alanlara erkekler egemen olmaya bagladrlar ve b6ylelikle de yeni zenginlili kaynaklan da erkeklerin eline geEmeye

baqla-&

(Babel, 1976:35-36).

Miilhiyetiu gereli

mal varhpr arttrhqa ve erkek artan

zenginlilini

go-cuklanna

bralima

istegini duyunca soygelimi kadrnm soy gizgisinden

delil,

erkegin soy gizgisinden izlenmeye baqladr ve boylelikle de patemal

egemen-lilin

temelleri atrldr (Morgan,1987

ll:282).

Ancali

erkelin

bozabilecefi tek egli evlenme deweye girdi, goklu ve

geqici evlenme silinmeye baqlandr.

Anaerkil miras hukuhu kalkarak yerine ataerkil miras hukuk-u L:unrldu ve bundan sonraki

tiim

geligmelere hep erkek yOn vermeye baqladr

(Ozanle-ya,1979:235).

Tek egli evlenmede erkek mali durumunun

iyilili

oranrnda eg ya da eglerden baqka istediSi kadar da metrese sahip

olabilirdi

@abel, 1976:37). Bu da tek eqli olmanrn sadece kadrna mahsus

oldufunu

g6stermektedir. Er-kek

istedili

kadar eq ya da mefrese sahip olabilmektedir.

Ataerkil ailenin varolmasmda kadrmn

iffetinin

sallanmasr gok

olacafrn-dan ataerkil aileninde

varhlr

sallanamayacaktu (Russel, 1971: 8). Iqte b<iy-lece tek e$lilikle birlikte kadrna namuslu,

iffetli

kadrn

kimli$i

ataerkil

bir

sis-tem aracrhlryla benimsetilmeye baqlanmrqtrr.

Toplum

yaprsrndalii

bu deliqmelerle

birlikte,

binlerce

yrl

siireyle

Ana-TannEa heykelleriyle kadmlann dinlerdeki

iistiinliilii

sergilenmektey-ken, artrk yavag yavag erkekleri temsil eden kilden yaprlmrq ya da taga kaztl-mrq Fallus Ornekleri gOriilmeye baqlanmrq ve heniiz erkek tannlar ortaya gilr-masalar bile bu simgelerin, babantn iiremedeki roli.iniin anlaqrlmasr ve

gapa-nrn

yerini

sabana brrahtrpr d6nemlerde ortaya

gftmasr

ilgingtir

(Michel.

1984: 38).

Ataerkil aile diizenine gegigle birlihte erkekle kadrn arasrnda

toplum-sal

farkhhklar

yaratrlmaya baglanmrq, bu

farkhhklar

kadrn aleyhine

qo$un-lukla artmrq, zamuT zaman kadrn lehine diizelmeler oluqmuqsa da bu daima geleneksel yapurn, toplumsal geliqmelerin ve

eril

s0ylemin istekleri yOniin-de gergeklegmiqtir.

Eski Yunan'da kadura baktrlrmrzda, yedi

asrhk go\

uzun

bir

donem boyunca ailesi iginde de$er g6rdii$iinii ancali kamu yaqamrndan hig nasibitti almadrlrnr 0lrenmekteyiz. Site hayatrnda Eok Onemsiz

bir

yeri olan kadrna

Aristotoles

tedbirlilik,

adalet, cesaret, rhmhlrk ve kanaatkarlil< gibi

ozellikle-re sahip olabilme konusunda giiphe ile bakmaktadrr (Bensadon, 1990:

3l).

Roma Imparatorlu$una bakb$rmrzda deliEen fazla birqey

olma&$t-nr. vatandaqhk hakluna sahip olmayan

kadnm,

kamu yaqamrnda geqerli

er-demlere ulaqamayacalr

goriigleriyle

karqrlaqryoruz. Roma

Imparatorlu-lu'nun

gbkmesi ve yagatran toplumsal kargaga ile

birlikte

iyiden iyiye

erkek-lerin kOleleri haline geldiler. Kadmlann ezilmesi, dOviilmesi, eziyet gdrmesi son derece

dolal

karqrlanryordu

(Arat,

1991:

l5-16).

Ortaqa!'da yaygm olan g0riiq ise; kadmrn erkekten daha Ea$r

pozis-yonuna ba-Ih olarati ne

evlilik

anlayry ne de hukuk tam bir birey olarali, yani Ozgiir

bir

lrali ve

kiqi

olarah kabul etmiyordu kadrnr (Berktay,

l99l:

144).

R6nesansla birlikte diinyayr altust eden bazr geligmeler yaqandt ve

bii-yiik bir Ozgiirliik dzlemi dofdu. Bu geliqmeler kadrn ile erkek arasndaki

eqit-sizligin kalkacalr intibasrnr uyandnsa da de$iqen hiE bir _Eey olmadt ve bir

6n-ceki durum yerleqik

bir

dtizen iginde daha

bir

kag yi.izyrl

siirdii

(Bensadon, 1990: 39-40).

18.

yiizyrl

kadrnlar aErsrndan Onernli

bir

d0nemdi.

Yiizyrllarca

acr Eekmig olan kadrnlara

Fransz

ve Amerikan Devrirnleriyle

birlikte

kurtulug umudu gciziikmeye bagladr. 19. yiizyrlda Liberalizmle birlikte insanlann

eqit-lili

ve lrireysel Ozgiirliikleri konulan onem kazandr ve siyasal eqitlik. oy hak-kr gibi kawamlar gtindeme geldi. Ne var ki Avrupa ve Amerika'da 18.

yiizyrl-dan 20.

yiizyla

de$in siyasal haklardan yararlanma konusunda en tazla

hak-srzlrla

ufrayan

grup yine

kadnlardr (Arat,

1991: 1.6-11).

20.

yiizyrlm

illi

yansurda Avmpa ve Amerika Birlegik Devletlerinde

kamuoyunun kar;r gilimasrna

kar;ln

kaduun hukuki durumunda bazr

dizel-meler gOriilmekteydi. Ancak 1930 dan,IL Diinya SavErnrn sonuna kadar

Al-manya ve

ltalya'daki

diktatorl[k

rejimleri

bu {ilkclerdeki kadrn halilannda

geriye gidiglere

yol

agtr (Bensadon, 1990:62-63).

II.

Diinya Savaynrn ardrndan kadrnlara bakrq agnrnda

tazla

bir degig-me olmadr. Hiikiimetlerkadmlara aragsal

bir

agrdan bahmaya devam ettiler. Kadrn toplumun iiretim ve yeniden iiretim stirecine yu'drmcr oluyordu yoksa

kadurlann

gizli

yeteneklerinin geliqmesiyle toplumsal geliqlne

oluqmuyor-du. Savag zamaul iqgUciine ihtiyaE oldu$unda toplurn kadrndan yararlantlr

ancali iqi

bittilinde,

erkekler iqlerinin baEura dOndiigiinde onlan evlerine, ka-pah duwulann arasma gOnderdi

(Michel,

1984: 133).

Giiniimiizde kadrn hala patriyarkal sistem

kumllanna

uygun

bir

bi-girnde yagamaktadrr ve Ofia

Neolitik

toplum dOnemlerinde baqlayan baskr, eve kapatrlma. ekonomi drgr brrakrhna gibi engellemeler kadmr

ikinci

srnrf

bir

varhk bigiminde yiizyrllardan beri selgilemektedir.

Erkekler _{kadrnlan Eegitli mitoslar}

ileri

siirerek daima siyasal iktidann

drgurda _{bn:rlimaya EahEmrglardu. Havva} mitosu, bekaret mitosu, kutsal ka-dm mitosu ve kaduun

giigsiizlii$ii

mitosu (Bensadon, 1990: 12-13) kadrnut erkekten geride. pasif ve edilgen olarali kalmasrnr amaglayan

mitoslardr.

HINT MITOLOJiSINE

GORE

KADIN

ve

ERKEGIN YARA

DILI$I

KADIN

Tann, yapra$rn

hafitligiui.

ceylamn bakrgmq giineq rqrfrrun krvancr-m, sisin gdzyaSm aldr;

riizgam

kararsrzhlrnr, tav$anm

ilrkekli$ini

buna ek-ledi.

Onlam

iizerine, krymetli ta$lann

sertlilini,

balur tadrnr,

kaplann

yutr-cillgrnl, ate$in yaklcilr!rnr, krqm

solu!unu,

saksalanrn

gevezelilini.

kumru-nun sevgisiui katfl. Biittin bunkur kangtudr, eritti ve kadrn yaptr.

yarattrlr

ka-duu

erkelc

arma$an etti.

ERKEK

Tarm. kaplumbalanur yavaqlllrnr. bo$anrn balugrnr. firtrna

bulutlan-mn kasvetini.

tilkinin

kurnazhlurr. _{boramu dehqetini aldr;}

_siilii[tin

yaprqkan-hlutr.

kedinirr nankorlii$i.inU. hindinin kabanqnr, gergedan derisinin

sertli-$ird onlara ekledi. Bunlarm iizeriue ayurrn kabah$rnr. bukalemunun

ftpsev-dili-[ini.

sivrisinegin vrzrlhsrnr katu ve erkegi yarattr.

Yarattrlr

erkegi, adarn etsin diye. kadrna verdi. (Giiveng, 1979:255)

Hint mitolojisinde kadrn ve erkegin farkhhlilaflna baktrlrmrzda kadr-nr erkek igin yaratrlml5 giiEstiz. hassas, iirkek, geveze

bir

varhh olarali 96r-mekteyiz. Eski Yunan'da Aristotoles'in kadrna attbttiSi ve qiiphc ile

baktrlr

tedbirlilik.

adaler, cesarel. rhmhlili gilri konulzn ile Hint Mitolojisindeki kadr-nur lanlmlandr$r Ogeler alasrnda benzeyen noktalar goriilmektedir. Dolayr-slyla tiim

kiiltiirlede

kadrn. yaratrlan miloslann dolrultusunda erkekden ar-kada f'arkh bir varhk olarak ortaya

koyuhnalitadr.

18. yiizyrhn sonlanndan itibaren Avrupa\rur

ya*rdrlr

siyasal ve sana-yi devrimlerinden tiim Avrupa iillieleri ve Avrupa drqr iillieler etkilendi. Batr-h sanayi

iilkelcrinin

elinde biriken giig ve zenginlik baSddndiir0cii

bil lnzlit

artrnaya bargla&

(McNeill,

1989: 367 ).

Endiistrilegmeyle

birlikte kadn

da dolaysrz olarak ig hayatrna ve iire-time katrhyordu

(llhan,

1992:20). Sanayi Devrimi

erkelin

tek baqrna iiste-sinden gelebilece$i bir geliEme

delildi

bu nedenle de kaduun

iqbirlili

gereki-yordu. Aynr dururn daha ilerideki giinlerde IL Diinya SavaSr strasurda da ger-qckle;;ecekti (Bensadon. 1990:55). Ve kadura olan iqgtici.i ihtiyacr biltiginde

kadrn tekftu evine gduderilecek ve kendisine y6n gizilecekti.

1820'li yrllann sonlanrtda Amerikan toplumundaki rnuttagm.

kileri-ni _{ydnetmekten Erkan. yeni}

bl'statii

ve itibar kazanan. kocasrmn baqansurlt

vin'ini. kocasurm yagam nedeni olan gilzel

giyimli,

pahah ancali pratik degeri olmayan e$itim almrg. giyiminde

abalrh

bu kadm tipi ekonomiyc arka kapr-dan girmig ve tiiketime

dnctiliik

etmigtir (Oskay. 1982: 110-l

l2).

Sa-va$lanyla

birlikte

kendisine gereksinim duyulan kadur, kendine olan

gerek-sinim bittikterl soffa eve geri gOnderilmiq ve bir tiiketim unsuru olarak kulla-nrlmaya baqlanmrqtu.

Ulkemiz iEin de aynt durum gegerliydi. Osmanh toplumunda kadrna

verilen Onem 1860'h yrllarda baglamrg ve Tanzimat'tan Kurtuluq Savagt'na kadar kadrn halilan iizerine

yazutyazulu,

kadrnr toplumda erkekle eEit hali-lara sahip bir duruma getirmek, erkekten geri kalmayan e$itim gilrmiiq,

fazi-letli, iyi

anne.

iyi

eg ve

iyi

Miisliiman kuqaklar yetiqtirme konusunda, kadm-lara, yazrlanyla destek vermiglerdir. Altrndal. bu dbnemin kadrnmm yazar-larca ekonomi-politikle ballantrh olarak desteklendilini ve bunun Batt

kapi-talizminin

sundu$u kadrn biEiminin Islamcr

bir

qekli oldu$unu

belirtmekte-dir.

I. Diinya

Savagt Oncesi sadece kadm-erkek

eqillili

bigimindeki

kadut haklan, savaqrn yenilgisinin ardrndan

kadtrlann

iilkenin kOtii durumu ile

il-gili

olarali yaprlan mitinglere katrlmalanyla, kadrnda siyasetin igine girmiqtir

(Albndal,

1985

:

r28 - 129).

I. Diinya Savaqr yenilgisi ve ardrndan gelen Kurtuluq Savaqr kadmlar-la

ilgili

b$ka

bir de$iEikliSe de neden olmug, cepheye giden erkeklerin

yerin-de

kadnlann

gahqmaya baqlamasryla pek gok kadm, iqEi ve memur olarali ig hayatrna

atrlmrqtr, (Tekeli.

1983:

lI92-93)

aynr Batrda

oldulu

gibi.

Alhndal,

19.

yiizyrldan

1923'e kadar

Ttrkiye'de

kadrnlara verilmiq

olan haklann, ashnda

iyi

niyetli

bir

yenileqme hareketi olmayrp Amerika ve

Avrupa'daki modellerden saphnlmadan ortaya konan

bir

Ozgiirleqme

oldu-lunu

belirtmektedir

(Altrndal,

1985: 130).

Cumhuriyet ile

birlikte

yapilan kadm devrimleriyle kadrna e$itim. gi-yim-kuqam, hukuki konularda

0nemli

haklar getirilmesine karqrn, kadrnln statiisii aile kurumuna ba$h olarali diizenlendi$i igin kadrn erkekle eqit

bir

statiiye ulaqamamqtr. 1930'lardan sonra kadrnlara tianlnan seEme ve segilme hakkr ile siyasal hayata katrhmrnrn onii

agilmqtu (Tekeli,

1983: 1193).

An-cak unutmamak gerekir

ki

giiniimiizde

kadrn

dzellikle

Anadolu'da oyunu kullanuken kocasrmn tercihinin yOniinde seqimini yapmaktadu.

Atattirk,

Tii*

kadrnmr hig bir Islam iilkesinin ulaqamadrgr bir duruma

getirmiqtir,

kadn

haklanna tam anlamr ile sahip giliarak kadrnlara

bir

"firsat alanr" yaratmrqtr. Ancak bu firsat alanrndan herkes yararlanamamq,

kent-soylu ailelerin

kzlan

meslek sahibi olurken,

btytik golunlulu

olugturar

kr-sal kesim ya da gecekondularda yaqayan krz ve kadrnlar illrokulu dahi

mamr$lardr (Unat, 1993: 6).

Unat, toplumumuzda kadrnm

rol

ve statUsiintin

smrh

biEimde deliq_ ti$ine igaret ederek bunun sadece gelenek ve gOreneklerle

srnrh

olmayrp ay-nr zamanda sosyo-ekonomik konumunun

bir

sonucu

oldulunu

belirtmekte-dir (Arat,

1991:74).

cumhuriyetin

ilk

yrllannda _{siyasal bagrmsrzhk ile}

_birlikte

_ekonomik

balmsrzhk

ilkesi benimsenmiq,

ilk

yerli iiretim otomobil ve dayanrkh tiike-tim mallan _{i.iretim denemesi yaprlmrg ancak altyaprmn}

_yetenizli$i

_nedeniyle

ba$anlamamrqtr. Bu yrllar

lzmir

lktisat Kongresinin kararlannrn

uygulandr-!r

0zel tegebbiislerin giiElendirilmek

istendili

ve sanayinin ilerlemesinin

is-tendi[i

yrllardrr (Kepenek, _{1983: 1762-1764). lqte bu ddnemde Balkan}

Sa-vaqlan, I. Diinya ve _{Kurtuluq SavaSlannm ardrndan erkek niifusunun} azalma-sr _{nedeniyle kadrna iggucii agrsrndan ihtiyacrn duyuldugu ve iktisadi yasama}

gekilmesinin istendigi

yrllardrr. Birinci lktisat

Kongresi'nde kadrnlann

kongreye katrhmlan istenmigtir ( G0zel, 1983: I195). Cumhuriyet'in

ilk

yrl-lanndaki ekonomik bagrmsrzhli istesi _{baqanya ulagamamrE. geligmiE}

kapita-list

iillielerin

1930'lu yrllarda gegirdikleri bunahmlar ve ekonomiye

hukii-metlerin do$rudan kanqmalannrn ardrndan, iilkemizde de devletgi sanayiye

ydnelinmiq _{ve temel ti.iftetim} mallannda

yerli

uretime gegilmiqtir. 1946-60

yrllan

_{arasrnda,6zel selmaye ekonomik ve toplumsal geligmede giderek}

Onem kazanmrq, _{karayollanna Onem verilmig, tanmda traktor}

_kullanlml

yay-gmlaqmrq. buna

balh

olarak iggiicii fazlasr kentlere gogmeye baqlamrq. geliq-miq kapitalist ullielerden alman tiiketim

bigimleri

giderek yaygrnlagmrgtrr. Yabancr Sermaye Teqvik Yasasr

ile

yabancr serrnaye 1951-65 dOneminde 7o26 plastik-kauguk,Vo25 kimya. 7o13 elektrilili ev araglan, Zol

I

grda ve iEki alt sektdriine girmb, drg yardrm (dzellikle

ABD)

gelmigtir. Sanayi kesiminde

tiilietim mallan iiretimi dnemini korumug, baqta dokuma ve grda olmali iizere

ttiketim mah iireten sektcirlerin toplam katma deler igindeki paylan, 1950'de Vo73. I96A'ta 7o65 _{dolayrndadrr. Qahqan sayrsrnda da benzer durum}

gdriil-mektedir. Ozetle donemin sanayileqmesinin en goriinen

nitelili

tiiketim

mal-lan iiretimidir.

fua

mallan iireten (gimento, ilaq. kimya, yapr malzemesi,

las-tik

ve plastik) sekt6rlerde de tiretim arhqr olurken dayanfth tiiketim mah ve

yatnm

iireten alt sektorlerin durumunda de$iqiklik olmamrqtr. Bu d6nem de Ozel kesim kadar hatta

bellii

de fazla kamu

giriqimcilili

gdriilmiiq ve

yerli

iiretim

siireci tamamlanmrytrr (Kepenek, 1983: l7 68-17 7 6).

1946-19ffi yrllan arasr DemokratParti'nin ortaya gilimasr ve gok

par-tili

diizene gegi$in yagandr[r dOnemdir. Demokrat Parti d0neminde kapitalist

iliSkiler geliqmiq. enflasyouist

politika

ile

tiiketim

artmr$tlr. Parantn

bollaq-misr

ile halh kesiminin de hayat standardr yiikselmiqtir. 1960 askeri darbesi ardrndan planh ekonomi baqlamast ile sanayileqme

hzlanmtqtr.

Ozel teqeb-b1siin sariayi yatrnmlan daha da a1tmq.

kfdan

kente gOE hrzlanmrq.

Anado-lu'daki merkezler de hrzla geliqmiq. yerd yaSama tarzlan gtindeme gelmigtir.

Dr;

ipi

goEii baSlamr;,tiikctim ahqkanhklan oturarali toplumsal

kimlik

oluq-turmada ouernli

rol

oynamaya baqlarnrqtn.

Kiqi tiiketti$i

olgiide var olmaya

baglamrqtrr (Belge, 1983: 846).

Osmanlt toplumunda kentsel kesim kadttutu ideolojik nedenlerle 9a-hgma izni tanlnmamr$, bu duruln I. Diinya Savaqr ile de$igmeye yiiztuttuysa

da. cumhuriyer donemindeki kadrn halilarun karqrn

koklii

bir

deliqiklik

ka-duun iq hayatura ahlmasr alamnda goriilmemiqtir. Ulkemizde igguciine kah-lan kaduun

biiyiik

go$unlu$u tanmda istihdam edilmektedir. 1950'den

itiba-ren ekonomildn geliqmesi. istihdam yap$milr deliqmesi ve kiqi bagrna geli-rin artmasr, [u.lm drqr sektorde gahqan kadrn oramrrr

arttmaml$tr.

Kadnlar

ekonomik

geliqmeden yararlanamamrglal bunun yantnda modernleqme,

kentleqme

ve

sanayileqme

Turkiye'de

Eahgan

kadtn

oratrtur azaltmtqttr. 1980'lerdc kenfte yafayan 12 yaq ustii

kadmkfrn

650.000'i epitim gormekte, 100.000'i emekli ve 6 milyondan fazlasr ise ev kadrnr konumundadu (Tekeli, 1983:

ll98-1201).

Ekonominin iginde faal olarak gOrev alamayan bu kadrnlann yaratt-lan kadrn

imajlanyla.

182O'lerdeki Amerikan toplumunda

oldulu

gibi eko-nomiye ar-ka kaprdan sokulmalan gerekmektedir. Bunun iginde

tiiketti,[i

6l-gtide var olmanur benimsendi$i giinlerde kadmtn tiiketici olarali ekonomiye arka kaprdan sokulmasr bigilmiq

kaftandr.

Tiirk

Sinemasr bu gorevi hakloyla yerine getirmeyi baqarmrq ve

iki

kadrn tiplemesi orlaya koyarali

iki

fariih smtfin kadmrna ozlemledni,

hayal-lerini. beyaz perdede "Erkelisi kadur" ve "Hantm hanrmcrli kadrn"

tiplemele-riyle

gOstermigtir.

Ana taturEalann

yerini

alan Tannlaldan itibaren

mit.

masal

gibi eril

s0ylemin elgiti$ini bu deta da sinema yapmaya ba$lam$trr. Sinema eril

$ly-lemin

elgili$ini

yarattr$r kadrn

imajlanyla

orlaya

koymaktadr.

Elizabeth Cowie, "kadrnlann imajlannrn incelenmesi. toplumumuz-dalii kadrnlann. kendileri igin bigilmig 6zel, yasal. yOnetimsel,

elitimsel

ve

ekonomik tanrmlarla

kirnlik

kazanan ve erkekler igin bigilmiE tammlar

slndii

aynm

teEkil eden dzel

bir

kategori olu$turmalarl konumunda ortaya

gil<malitadu" demektedir. Cowie, ayrrca

cinsellikgililin

sorunu kadrnlann

ya da er*eklerin larkh olduklan sorur)u

delil.

farkrn siyasal ve ideolojik

ola-rali belirlenmig olmasrdrr (Cowie. 1993: 53-54) demektir. Tarih boyunca ka-drnur siyasal. ekonomik,

kfltiirel

konumu incelendi$inde Cowie'nin igaret

et-ti$i

konularda ne denli tutarh oldugu gOrtihnektedir.

Cowie. "imaj. di-Ier imajlardan gelen unsurlarla beslenecektir ve

kiil-tiirde yer alan kawamlan. meflrumlan,

mitleri

ve benzerlerilri kullanacaktr. Ancali imaj bunlan yalnrzca yansltmaz; alisine bunlan yeniden tiretirken

re-forme de edecektir ve deweye kendi _Ealnqrmsal sistemini -kendi

"retorili-ni"-

katarali yeni anlamlar iiretecektir (Cowie, 1993: 58) demektedir.

Tiirk

Sinemasr'nda sunulan

iki

kadrn tiplemesinin 1959-1965

yrllan

arasmda ortaya grlimasl. giiniin ekonomik, siyasal yap$l ortaya koyuldu$un-da oldukqa anlamh gortilmektedir. Ashnda bu

tipleri

sinema kendi kendiue

iiretmemiqtir. Cowie'nin de

belirttili

gibi gcaitli kawarn, meflrum ve

mitler-den yararlanmrgtr.

Ttirk

toplumunda kadrn

ovtiliirken

erkeklikten dem

vurulur

"Erkek

kadrndr"

ya da

bir

erkeli

agalrlamali

igin

"Kadrn

gibi herif"

denmektedir. Kadur. maqo diinyasrnda ertek gibi davranu'sa yiicelir. ama. ertek kadur gibi davranrsa ayrplanrr. Erkek soziiniin eridir,

yiireklidir.

ne yaptrlrnr bilir', ka-rarhdrr. Kadrn ise

erkelin

bu erdemlerinin hig birisine sahip degildir. O. ka-rarsrz, korkak, prsrrk ve

ikirciklidir.

bunlar bizim toplumumuzun

dnyargrla-ndr

(Selguk. 1993:2). Bu bize sanki Aristotoles'i hatulatmryor mu?

Tiirk

toplumu halk deyiElerinde sevilen kadrnlan da "Hanrm

haurm-crk",

"kadrn

kadrncrktr"

bigiminde agrlilamrqhr

(Tekeli.

1983: 1198).

Cowie'nin de

belirtti$i

gibi imajlar kUltiirdeki riteki unsurlarla

destek-lenmektedir.

Problematik olau "kawamlar" ve

"mitlerin"

imajla olan iliqkisi

delil.

aksine

bir

toplumda bu fonksiyonlarur

iiretildikleri qekilleridir.

Kadrnlarla ballautrh olarali ataerkillik sorunudur: aynr bigimde "sunuE vasrtalannrn edi-minde ongOriilen uygulamalann

belirleyicileri"

sorunudur. Bu ideoloiik ola-nrn. siyasi ve ekonomik olanla buluqtugu

noktadr

(Cowie, 1993: 58-59).

Daha Once de

belirtildili

gibi

Tiirk

Sinemasr'nda "Erkeksi

Kadn"

tipi

ve "Hammefendi Kadrn" tiplerinin ortaya koyuldu$u

filmler

1959-1965

yrl-lan arasmda yaprlmrgtr. 1950'ler iilliemizde sanayinin ilerlemeye bagladrpr,

tiiketim akqkanhklannur, ig g(4iin, kentleqmenin ortaya gftugr

yrllardr.

60'h

yrllar ise 6zel yatmmcrnrn Onem kazandt[t, piuanm bollagu$r,

sanayilegme-nin hrzlandrfr,

tiiketim

ahgkanhklanmn

yerleqtili,

krdan

kente gOgiin hrz-landr$r,

bir

d6nemdir.

1960'h yrllarda gOriilen bir ba$ka sosyolojik olgu da sinemaya olan

il-ginin

fazlah[rdr.

O yrllarda televizyon ve video heniiz devreye

girmedi$in-den sinema toplumsal yagamda Onemli bir yer tutmaktadr. Aynca sinemaya olan ilgide ucuz halk matineleri ve kadur matinelerinin etkisi btiyiikttir. Orta

kesimin ev kadrnlan o donemlerde goluli gocuk

kadn

matinelerine

gitmekte-dirler

(Soykan, 1993: 64).

1960'h yrllarda kapah, otoriteye saygrh geleneksel yapr siirmekteydi (Soykan, 1993:

&),

Ancak ekonomik ve siyasal yaprlanma, tiiketimi 6n pla-na gilrarmrqtr. Kadrn bu tiiketim toplumundan soyutlanamaz. tam tersi bu

tii-ketim toplumu igine sokulmahdrr.

O dOnemde yaprlan filmlerde, kadrna,

iki

kadrn

tipi

imajr gOsteriliyor-du. "Erkeksi Kadrn"

tipi

ve "Hamm Hammcrk Kadrn" tipi.

Erkelsi

kadrn

tipi

ilh

bagta erkek egemen bir toplum yap$ma bir kargr gfuq gibi gOriilmekteyse de ashnda her

iki

tipleme ile yaratilmali istenen imaj ashnda o d0nemin siya-sal. ekonomik ve ideolojik yaprsrna paralel

imajlar&r

ve geleneksel ataerkil

yaprdan ba$rmsrz

diiqiintlmemelidir.

Derman, Kaplan'dan yaptlgl almtrda

"Film

anlatrlan gizli, bastrrlmrq

bir

igeri$i simgeler. Bu igerik kigisel bilingalU defiil, ataerkilliSin

bilingaltrdr

(Derman,

93:

1 1) demektir.

Ilk

kez 1959'da Aydrn Aralron'un y6nettigi "Fosforlu Cewiye"

ile

"er-kek

tipli

kadrn kahramanlar modasr" baqlamrghr

(Ozg[g,

1990: 119). Bu

fil-mi

"Krtrpyoza Tuzak" (1959

Aydtn

Arakon), "Erkek Fatma" (1959

Abdur-rahman Palay), adh

tilimler

izlemiqtir. Bu iig

filmin

de erkeksi kadrn oyuncu-su Neriman

K0lsal'dr.

Vuran,

kran,

erkeleposta koyan baqkalduan

birTat-h Bela'nrn simgesidir Kdksal (Ozgiig, 1988: 28).

Bu

filmlerde

1960 yrlmda Arakon'un "Civanmert" Fatma

Girik

oyna-mrqtr,

Metin Erksan'rn "$0f0r Nebahat" Sezer Sezin oynamrqtu,

Hulhi

Sa-ner'in "Aslan Yavrusu" Leyla Sayar oynamr$Ur (Ozon, 1968: 145).

t4

l96l'de

Niqan Hanger'in "Riizgar ZEtra" ve

Liitfi

Akad'rn "Diqi

Kurt"

fihnleri

gekilmiqtir'(Ozon, 1968: 151). Her

iki

tilmde de Sezer Sezin

oyna-mlftu.

1962'de Arakon, Neriman K6ksal

ile

"Fosforlu Oyuna Gelmez"i

ge-virmiqtir.

1964'de Siireyya Duru "$of'or Nebahat ve

Krzr"

Sezer Sezin ve

Filiz

Akrn

ile

Semih Evin, Fatrna

Girik

ile "Bitirim

Fatma", Nigan Hanger

"Biti-rimsin

Hanrmabla" (Ozon, 1968: 169-171).

1965'de Siireyya Duru, Sezer Sezin

ile

"$Ofdr Nebahat Bizde

Kaba-hat" adlr

filmleri

yapmr$tr (Ozon, 1968: 179).

Ulkemizde ticari sinemanrn baqan kazanan bir

tiiriin

ardrndan bir

fur-ya halinde gitmesi

belirli bir

zorlamanrn sonucu olmalitadrr.

Izleyicinin

be-lendili

tiiriin birkag 0rnegi drqrnda yaprlan

filmlerin

aynr izleyici oranrm

ge-kebilmesi

zor oldu$undan

furyalar

krsa

siireli

olmaktadrr (Scognamillo.

1988:

l3).

Erkeksi kadrn imajrnrn

verildigi filmler

agalr yukan altr yrlhh

bir

siireyi kapsamahtadular. Bunlann iginde "$ofOr Nebahat" izleyicinin en faz-la ilgisini geken

filmdir

ardrndan "$0f0r Nebahat ve Krzr" ile "$of0r Nebahat

Bizde Kabahat" adh filmlerde gevrilmiqtir.

"$Ofor Nebahat" filminde babasr oliince ailesine bakmak zorunda ka-lan

bir

geng krzrn Oyktsii anlatrlmaktadr. Nebahatln babasr qofdrdi.ir.

Bun-dan. yaqanan mekanlar ve gevreden ailenin gelir seviyesinin gok yiiksek

ol-madr$r gilrarsamasrnr yapmaktayz. Bu nedenle de, Nebahat muhtemelen

iyi

bir

elitim

g0rmemigtir ve e$itim gdrmemiq oldugu iginde bir mesle[i yoktur. Bu yiizden de babasr Oldii$iinde borglan Odeyebilmek igin babasurrn

mesle-$ini

seger yani gofOrliik yapar.

$dforliik

"erke$e ait"

bir

meslektir. Nebahat'm bu meslekte dikiq tut-turabilmesi igin erkek

gibi

davranmasr gerekmektedir.

Dilimize

yerleqmiq

"erkek gibi kadm" olmali zorundadrr. Krsacasr, erkeklerin diinyasrnda yaEa-yrp, onlarla rekabete girerek gal4abilmek igin ancali "erkek" gibi olmak ge-rekmektedir. Bu da peqinen erkeksi bir dtinyayr kabullenip, kadrn olarah ya-pamayaca$r

igleri

erkek krh$rna girerek yapmahtrr. Oysa

Kalkan

ve Ta-rang\n, Onurdan yaptrklan ahntrda aErklandrgr

gibi,

"Kadrn kendini

erkele

dayanarak tanrmlamayr

siirdiirdiikge

ya da

dzgiirltiliin[

erkekleqmesinde aradilrga higbir yere varamamalitadr..." (Kalkan, Tarang, 1988: 1).

Bu filmde bize ataerkillik ve erkek egemen ideolojinin satu aralann-15

dahi mesa.iliur verilmektedir. Kadrn. ancali erkek

kh$nda

erkekle er;it

olabi-lil

ve onunla aynr hakla'r elde cdebilir yoksa kadtrun, kadrn olarali erkeklerle aynr iqi yapmasr miimkUn

delildir.

Zaten $Ofor Nebahat da

lilmin

sonunda avukat olan bir koca bulup

yrforliik

meslelini brakacak ve

evinh

kadnr

ola-caktrr. Aslrnda. ona goslerilerr yer de erkeksi davranrglar iginde erkeklerin

yanr

delil,

evi, yuvasrdrr.

"$ofOr Nebahat ve Krzr" adh filmde

evlendi[i

avukatla mutlu olama-yan, aldatrlau Nebahat kocasrndan

ayrilr

ve

tekrar;oforlii$c

d6ner.

Erkeksi-lik

yine egemendir. "$of'6r Nebahat Bizde Kabahat" tilminde ise Nebahat\n Polim adh trir qoforle gekiqmeleri anlatrlmalitadrr.

Bir

erkekle kadrnrn

reka-beti olarnayaca$r iEin tabiiki Nebahat yine erkeksidir.

Kiifiirlij

konuqur.

er-kek gibi davlanmaktadr. Erkeksi diinyada kadrn, erkekle boy olEtiEemez

pe-ki

kadrn nasrl olmahdrr?

I$TF]

KUQUK HANIMEFENDII-ER

Yrl

1961, kadrna yeni bir tip, yeni bir imaj gelmektedir. O giinlcrde

til-kemiz dnemli ddniigtimleri yagamaktadr. Ozel sermaye giiglenrnig yeni

zen-ginler oluqmuq. tiiketim ahqkanlililan

oturmuftur.

Kadrnrn gahqmasura ge-rek yoktur. O evinde otunnah babasrnur ya da kocasrnur servetini sergilemeli "hanrm hanrmcrk" "kadrn kadrncrk" olmahdrr.

Konulan ne olursa olsun yaprlan "Kuqiik Hanrmefendi" (1961). "Ki.i-Eiik Hanrmrn $ot-orii" (1962).

"Kiiqiik

Hanrmrn Krsmeti" (1962) ve

"Kiigiik

Hanrm Avrupa'd:r" (1963) adh filmlerde daima zengin bir krz kahmman

iz-lenmektedir.

Tiim tilmlerin

yOnetmenligini Nejat Saydam yapmrg. baqrolii-nii ise Belgin Doruk iistlenmiEtir.

"lste

"KiiEilk

Hunmtefencli"

Belgin Doruk, Kerime

Na-dir'in

elde{memiS kr:larryla Demokrat

Parti

burjuva:isi-n.itr "bustnu but-rtrO"

hoppalr{nr

ilk

balclastu'an

;-ith:-clu'.

Erden'dir

ama Nerintan Kdksctl'tn untitezi olan

Gii-listan

Giizey

gibi edilgin de{ildir; Kinti

zoman _Sofdrii

olan Gdksel Arso\t ye clct A1,han

IS*'t

u:un siire peSinden koSturur, cesur puantiyeli elbiselerinin

yaktsmda iri

kur-tlelelere

rastlanabilir,

saElart bugiin bize komik gelen

bir

bigimcle

ya

"natu,'el"dir yu da kabartilnttgtu',

sirri

topuk-Itt

giindelik

"iskarpinler" giyer,

giines

gdzliikleri

takar

(gi:lenmek igin

de{il,

giineSli,

ag*

alanlarda

tlolasnlt

igin)

bir

yandan da Kerime

Naclir'in

Halit

Ziya

vtilgari_

=aflo,ut

krzlart

gibi

eski kdSklerirt

yerini

alan villalarclct oturur, p.ilano gcrlobilir, "reca ederim.,, demejs t)zen gls_

terir" (0:giiten,

t9B2:

5).

Ktig tik Hanrme fendi'

li

ti lm lerde ci nsel g0sterinirr ya5anmadr gr. t

utu-cu bir burjuva

qfthlr

yansrtrlmakta.

otomobilli.

uqakh.

ktirklii.

kentsoylu

bir

kukla bebek yaratrlmaluydr. _{Bu g0steriEli yaqam iqinde kiigtik beylerle}

fl0rt-ler

giildiirii

kahplan iqinde verilmekreydi. Belgin Donrk yapay diiq diinyasr-nm kadmr roliine gok uygundu (OzgUg, 1988: 30-31).

SONUQ

Tiirt

Sinemasl iizerine

diipn

gorevi yaptl. _{"Ana Tanngalar"dan sonra}

ortaya gftan "Fallus" heykelcikleri ve "Tarm"larla birlikte erkek egemen

ide-oloji.

mitlerle. masallarla. deyiElerle, 6ykiilerle, oyunlarla soylemini

oluqtu-ruyordu. Sinema da bu sOylemi iletmek igin uygun bir aragtr. Hem goze hem

kula$a sesleniyordu. DiiEler olu$turtup. diiqleri sauyordu.

Tiirk

sinemasr o

yllarda

en

iyi

miiEtcrileri olan kadrnlara diiqler sattr. Meslegi.

elitimi.

varhgr olmayan krzlafl, kadrnlan Nebahat yaptr.

vaftkh.

gosterigi, belli ki esitimli?

krzlan.

kadrnlan "hanrmefendi" yaph onlara yagam tarzlan gOsterdi. ya$a-mayr, konuEmayr.

giyinmeyi.

harcamayr

Olretti.

yaqam

_bigimleri.

_tUketim qekilleri sundu. Kadura durumu ve konumu bir kez daha

lmtrlatlliuali

bcnim-setildi.

KAYNAKqA

ALTINDALAytung.

Tiirkiye'de

Kadrn.

4. Basrm, Istrurbul. SiireE

yayrnla-n.

1985.

ARAT

Necla.

Feminizmin ABC'si.lstanbul.

Simavi

yayrnlan.

1991.

BABEL

August,

Kadrn

ve _{Sosyalizm. Qcv: SabihaZekeriya Sertel, Anliara.}

Toplum Yayrnevi. 1976.

BELGE Murat. "Tiirkiye'de

Gtinliik

Hayat ", C

umhuriyet

Diinem i

Tiirkiye

Ansiklopedisi,

Istanbul. llerigim

Yayrnlan,

I 98-j.

BENSADON Ney, Baglangrcrndan

Giiniimiize

Kadrn

Haklarr

_Qev:

_$irin

Tekeli, lstanbul, Iletigim

Yayrnlan,

1990.

BERKTAY

Fatmagtil. Kadrn

Olmak,

Yagamak, Yazmak. lstanbul. pence-re

Yaynlan.

1991.

COWIE

Elizabeth, "Women. Representation and Thelmage"

The

Screen

Education Reader, Edited by Manuel Alvarado, Edward Buscombe and Richard Collins, l,ondra,

Macmillan,

1993.

GUVENQ

Bozkurt,Insan

ve

Kiiltiir,

3. Basrm,lstanbul, Remzi

Kitabevi,

t979.

GUZELMehmet $ehmus,

"lzmir

lktisat Kongresinde Kadrnlar"

cumhuri'

yet

Diinemi

Ttrkiye

Ansiklopedisi,

Istanbul,

Iletigim Yayrnlan,

1983.

ILHAN

Atilla,

Kadrnlar

Savagr, Istanbul, BDS

Yayrnlaru

1992.

KALKAN

Faruk,

TARANQ

Ragrp, 1980 Sonrasr

Tiirk

sinemasrnda

Ka-dm,lzmir,

Ajans

Tiimer'

1988.

KEpENEK

Yaliup. iTiirkiye' ni n S anayileqme S UreEleri". Cumhu

riye^t_Dii-nemi

Tiirftiye

Ansiklopedisi,

Istanbul'

Iletiqim Yayurlan.

1983.

MARTIN Emily,

"Sperm

mi

Saldugan Yumurta mt?" 6zetleyerek gev: Oz-giir Ulusoy,

Cumhuriyet

Bilim Teknik,

14 Kasrm 1992'

MC NEiLL William

H.,

Diinya

Tarihi,

_Qev: Alaeddin $enel,2. Basrm,

An-kara, Imge

Kitabevi,

1989.

MICI{EL

An&61,

Feminizm, _Qev: $irin Tekeli, tstanbul, Kadrn Qevresi Ya-yrnlan, 1984.

MORGAN Lewis Henry, Eski

Toplum

I'II,

_{Qev: Unsal Oskay,lstanbul,} Pa-yel.Yayrnevi, 1987.

OSKAV Unsit,

XfX.

Yiizyrldan

Giiniimiize Kitle lletigiminin

Kiiltiirel

lElevleri,

Ankara, A.U.Siyasal

n-itSi{f$ti-ttesi

Yavrnlary,l!.82'

OZANKAYA

Ozer,

Toplum Bilimine

Giri$

3. Baskr, Ankara, A.U.Siyasal

Bilgiler

FaliUltesi

Yayrnlan.

I 979.

OZCUQ

Agah,

Tiirk

Sinemasrnda

llk'ler,

lstanbul, Yrlmaz Yaymlan,

1990.

---,

Tiirk

Sinemasnda Cinselli$in

Tarihi.lstanbul,

BROY

Yayrnlan,

1988.

OZCUVSN

Fatih. "KOtii

Film

Seyretme Esteti$i

l:

K*rli

Plali" ,

Cumhuri-yet Gazetesi,24 $ubat 1982.

OZONNUat,

Tiirk

Sinemasr

Kronojisi

(1895'1966)'

Ankara Bilgi

Yayme-vi,

1968.

RUSSEL Bertrand,-Evlilik ve

Ahlak,

_{Qev: Ender}

Giirol,4.

Baskr, Istanbul,

Varhli Yayrnevi,1977.

SCOGNAMILLO

Giovanni,

Tiirk

Sinema

Tarihi

II cilt

1960-1986,Istan-bul, Metis

Yayrnlan,

1988.

sELeuK

ilhan. "Erkek Kadrn".

cumhuriyet

Gazetesil.

l0

Haziran 1993.

SOYkAN

Fetay,

Tiirk

Sinemastnda

Kadrn

1920'1990.lzmir,

Altrnda!

Matbaacrhk, 1993.

TEKELI $irin, "Halk

Deyiglerinde Kadrn",

Cumhuriyet

D0nemi

Tiirkiye

Ansiklopedisi,

Istanbul,

Iletiqim

Yaynlan'

1983.

---,

"Kadm",

Cumhuriyet

D0nemi

Tiirkiye

Ansiklopedisi'

Istanbul,

Iletiqim

YaYrnlan, 1983.

UNAT

Nermin Abadan, "1993 Tiirkiye'sinde Kadrn Sorununa

Bahg"'-Milli-yet Sanat

Dergisi's.308,

15

Mart

1993.