MEHCER EDEBİYATI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Language / Literature Volume 13/28, Fall 2018, p. 437-451

DOI: 10.7827/TurkishStudies.14558 ISSN: 1308-2140

Skopje/MACEDONIA-Ankara/TURKEY

Research Article / Araştırma Makalesi A r t i c l e I n f o / M a k a l e B i l g i s i

 Received/Geliş: Kasım 2018 Accepted/Kabul: Aralık 2018  Referees/Hakemler: Doç. Dr. Tahirhan AYDIN - Dr. Öğr. Üyesi Muhammet Selim İPEK - Dr. Öğr. Üyesi Ahmet TEKİN - Dr. Öğr. Üyesi Nesim SÖNMEZ

This article was checked by iThenticate.

MEHCER EDEBİYATI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Ahmet GEMİ*

ÖZET

Bu çalışmada, Mehcer edebiyatı ekolünün ortaya çıkış nedenleri ele alınmaktadır. Modern Arap edebiyatının önemli ekollerinden biri de Mehcer/Göç edebiyatı ekolüdür. Mehcer Edebiyatı, 19. yüzyılda Lübnan, Suriye, Filistin ve Ürdün’den Amerika ve diğer yabancı devletlere göç eden Arapların oluşturduğu Arap edebiyatıdır. Değişik sebeplerle ülkelerinden göç edip başta New York olmak üzere, Amerika’nın değişik bölgelerine yerleşen Arap aydınlar, buralarda er-Rabıtatu’l-Kalemiyye, el-Feyhaf, Kevkebu Emrîka, el-Asr, el-Eyyam… gibi edebi mahfiller oluşturmuş ve Arap Mehcer edebiyatı denilen ekolün oluşmasına zemin hazırlamışlardır.

19. yüzyılın başında Doğu’dan Batı’ya göç etmek zorunda kalan Arap entelijansiyası, çok geçmeden Batı kültürü ile intibak sağlamış ve Batılı mütefekkirlerden etkilenmiştir. Bu etkilenme daha çok güzel sanatların müzik, resim, edebiyat, mimarlık, heykeltıraşlık ve tiyatro alanlarında olmuştur. Bu kültürel etkilenme neticesinde daha sonra Mehcer edebiyatı olarak adlandırılan ekolün oluşmasına vesile olan edipler, birçok yönü ile modern Arap edebiyatını etkilemişlerdir. Özellikle nesir ve şiirde protest bir tarz benimseyen Mehcer edebiyatçıları, daha önce söz konusu iki alanda mevcut olan kayıtlara baş kaldırmış ve kendilerince oluşturulan yeni kaide ve kurallara göre çalışmalarını meydana getirmişlerdir.

Mehcer edebiyatının birçok temsilcisi bulunmaktadır. Bu temsilcilerden her biri kendi alanında zirvedeyken, zikredilmesi gereken iki edip bulunmaktadır. Bunlardan biri, 1931 yılında Amerika’da vefat eden ünlü şair ve filozof Cubrân Halil Cubrân’dır. Diğeri ise, 1988 yılında Beyrut’ta hayata gözlerini yuman yazar Mihail Nuayme’dir. Söz konusu

olan iki edebiyatçının Mehcer edebiyatı ekolünün oluşmasında katkısı büyüktür.

Anahtar Kelimeler: Arap Edebiyatı, Mehcer Edebiyatı,

Arap-Amerika Edebiyatı, er-Rabıtat’ul-Kalemiyye, Cubrân Halil Cubrân, Mihail Nuayme, Emin er-Reyhanî.

AN INVESTIGATION ON THE LITERATURE OF MAHJAR ABSTRACT

In this study, the reasons for emergence the school of Mahjar literature is discussed. One of the important schools of modern Arabic literature is the Mahjar/Immigration Literature School. Mahjar Literature is Arabic literature created by the Arabs who migrated from Lebanon, Syria, Palestine and Jordan to America and other foreign states in the 19th century. Arabic intellectuals, who migrated from different countries for various reasons and settled in different parts of America, especially New York, created literary secrets such as Rabitah Qalamiyyah, al-Fayhaf, Kawkabu Amerika, al-Asr, al-Ayyam ..., and they prepared the ground for literature named Mahjar Arab Literature.

The Arab intelligentsia, which had to emigrate to the West at the beginning of the 19th century, influenced by Western thinkers and culture mostly on the fields of music, painting, literature, architecture, sculpture and theater. Under the influence of Western culture, these immigrant Arab scholars have led to the formation of the so-called Mahjar school which will affect on modern Arabic literature in a multi-faceted way. The Mahjar literary figures, especially those who adopt an attitude against prose and poetry, have opposed the dominant tendencies in these two areas and formed their works according to the new principles and rules created by themselves in a different perspertive.

Although there are many important representatives of the Mahjar school, this study will focus only on two of the most well-known Mahjar’s scholars. One of them is the famous poet and philosopher Jubran Khalil Jubran, who died in 1931 in America. The other one is Mikhail Nuaymah, who died in 1988 in Beirut. These two scholars have a great contribution to the formation of the Mahjar literature school.

STRUCTURED ABSTRACT

Arabic literature is separated into two parts as classic and modern. Each part is separated into different sections among themselves. Modern section of Arabic literature that revealed in modern period has also different fields. The important cults of Modern Arabic literature is Mahjar literature cult. Mahjar literature which is also named as “migration literature”, “exile literature” and “foreign literature” by different authors is a literature formed by Arab highbrows migrating to America in 19th century from countries such as particularly Jordan, Palestine, Syria due to various reasons. At the same time this trend is called as “America Arab Mahjar Literature/Arab-American Literature”.

Since “mahjar/mehcer” as a word is a name of time and place from h-c-r root, it means “immigrated place and time, migrated place and time”.

Arabs immigrating to America with different reasons apart from political reasons, established many political and scientific associations. Arab highbrows organized around these associations and clubs with other Arab highbrows there, published many newspapers and magazines addressing to Arab population they left behind. Some of the famous magazines and newspapers published by Arab immigrants in America were: Kawkabu Amerika, al-Ayyam, al-Huda, Mir’at al-Garb, Sa’ih, as-Semîr, ar-Rakib, al-Usba, al-Manahil, al-Manazir, al-Sharq...

American Mahjar literature is separated into two parts: Mahjar literature developed in North America and Mahjar literature developed in South America. The products of these two trends show differences in terms of both shape and content. In South American Mahjar literature the effect of Andalusia literature is mostly seen. In this trend that shows its presence in types such as novel, story and particularly poetry, dominaton of nationalism attracts attention. However in North American Mahjar literature particularly human problems, the emphasis on Christianity, mysticism, romantism and supremacy of human spirit attracts attention.

The important literary men of Mahjar literature are as follows: Jubrân Khalil Jubrân, Mikhail Nuaymah, Amin al-Rîhânî, Iliyya Abû Mâdî, Abd al-Masih al-Haddad, Naum Mukarzal, Nasîb Arida, Shukr Allah al-Jûr, Rashid Selim al-Hûri, Fawzî Ma‘luf.

One of the situations that gives a ground for occurence of Mahjar literature is homesickness. It can be said that humanbeing became acquainted with homesickness with modern era. That is why it is possible to define modern era as homesickness and loneliness period. Modern era experiences the situation of poet saying “I am not away from home, homesickness is within me”. One of the problems of this era bringing along itself is homesickness. This problem that reveals as spiritual and physical is mostly experienced by educating and working classes. It can be said that half of these two classes are away from their country, live in abroad and die there. The effect of homesickness situation occuring as migrating or causing to migrate on human psychology is too much. Although homesickness as a problem of educated class from this two classes, dates back to old times and becomes intenser in modern era. Naturally the psychological mood caused by this situation will reflect to the works of the ones in question. When the effect of place on human is examined, it will be seen that their relation is close and the effect of place on human life will be understood better. However, “immigration is one of the important factors that damages the bond between human and place.” In terms of individual and society besides corresponding to spatial change, immigration also causes change and transformation of meaning and value world of individual and society. With an abondened place from this change and transformation as well as with populated new place, the people in this place and everything about human also get their share. Accordingly when the relation of time and place with human as well as their effect on human are examined, the effect of spatial differences on literature and a man of letters will be understood better. As place has been limited quantitatively in poems in Arabic literature since pre-islamic

age of ignorance, in modern Arabic literature spatial quantity has increased and quality has got changed.

Mahjar literature representatives that had to leave their homelands by exposing great difficulties, they could not get over the effect of big destruction in the places they went later. These literary men reflected this psychological effect causing situation to their literary works. At the same time when the mood of these literary men is examined, it can be seen that they are in melancholic situation evaluating as a psychological case and this situation is also reflected to their works.

There are many highbrows that form Mahjar literature. This Arab intelligentias that had to immigrate from East to West at the beginning of 19th century, adjusted themselves to West culture soon after and were affected from Western thinkers. This affection were mostly in music, art, literature, architecture, sculpture anf theatre fields of fine arts. The effect of each literary men done in their field cannot be denied. However there are two famous representatives of this cult that have great effects in Modern Arab literature with their ideas and works. They are Jubrân Khalil Jubrân and Mikhail Nuaymah. The literary ideas of these two thinkers that dazzle with their works, affected other men of letters similarly and since knowing these two literary men is similar to know Mahjar literature, giving information only about two literary man in question in our study was preferred.

Keywords: Arab Literature, Mahjar Literature, Arab-American Literature, al-Rabitah al-Qalamiyyah, Jubran Khalil Jubran/Gibran Khalil Gibran, Mikhail Nuaymah, Amin al-Rihanî.

Giriş

Kelime olarak “mehcer”, h-c-r kökünden ism-i zaman/ism-i mekân olup “göç edilen yer ve zaman, terkedilen yer ve zaman, göçüp gidilen yer ve zaman” anlamına gelmektedir (İbn Manzûr, (?): 31; Sarı, 1984: 1583). Istılahi olarak “Mehcer edebiyatı (edebu’l-mehcer)”, 19. yüzyılın ikinci yarısında başta siyasî ve ekonomik olmak üzere farklı nedenlerle anavatanları olan Ortadoğu’nun değişik ülkelerinden göçüp başta Amerika ve Kanada olmak üzere farklı Batı devletlerine yerleşen aydın ve yazarların oluşturduğu Arap edebiyatı akımıdır. Bu edebi akıma ayrıca “Göç/Göçmen edebiyatı”, “Gurbetteki Arap edebiyatı”, “Melez (hybrid) Edebiyatı”, ve “Sürgündeki (exile) Arap edebiyatı” da denmektedir (Nijland, 1998: 492-493; Landau, 2002: 82-83; Yazıcı, 2003: 364; Ürün, 2016: 135).

19. yüzyılda, Osmanlı devletinin içte ve dışta etkisinin azalması ve Batılı devletlerin Orta Doğu’da istedikleri gibi hareket etmeleriyle birlikte ortaya çıkan siyasî, içtimaî ve ekonomik buhran neticesinde yaşam alanları daralan Arap aydınlar, daha rahat nefes alabilecekleri Amerika, Brezilya, Venezuela, Kanada ve Şili gibi devletleri tercih etmiş ve buraya göçmüşlerdir. Haliyle buraya göç edenler salt aydınlardan ibaret değildi. Zengin-fakir, okumuş-okumamış olsun toplumun her tabakasından bir vesile ile fırsat bulanlar ülke dışına çıkmış ve gittikleri yerlerde birçok siyasî ve ilmî dernek kurmuşlardır (Landau, 2002: 82-84). “Yeni dünya” olarak tanımlanan bu ülkelere akın eden Araplar, bu dernek ve kulüpler etrafında örgütlenmişledir. Arap aydınların başını çektiği bu örgütlü grup geride bıraktıkları Arap toplumuna hitap eden birçok dergi ve mecmua da çıkarmışlardır. Başta Cubrân Halil Cubrân (ö. 1931), Mihail Nuayme (ö. 1988) ve Emin er-Reyhânî (ö. 1940) gibi aydınlar, “er-Râbıtatu’l-Kalemiyye/Kalem Bağı” adındaki dernekte ilmî, edebî ve siyasî çalışmalarını yürütmüşlerdir (Landau, 2002: 85).

Modern Arap edebiyatında önemli bir yere sahip olan bu edebi akımın Arap edebiyatı üzerindeki etkisi yadsınamaz. Gittikleri ülkelerde eğitim gören ve buradaki edebi türlerle tanışan Mehcer edebiyatı temsilcileri, buralarda yeni edebî formlarla karşılaşmış ve bunları eserlerine yansıtmışlardır. Roman ve öykü başta olmak üzere yeni muhtevaya sahip nesir ürünlerinin edebî sahaya sürülmesi ve aynı şekilde şiirde de farklı bir tarzın geliştirilmesi çok geçmeden anavatandaki edebiyatta da yansımasını bulmuştur (Landau, 2002: 85).

Ülkelerindeki sosyal ve siyasal karışıklıkları geride bırakarak fikirlerini özgür olarak ifade edebilecekleri yeni yerler bulan Arap yazarlar, gittikleri ülkelerde herhangi bir sansürle de karşılaşmamışlardır. Bu durum onların memleketlerinde rahatlıkla dile getiremedikleri, kadın, fakirlik, feodalite, dinî ve mezhebî meseleler gibi birçok konuda fikirlerini beyan etme rahatlığına vesile olmuştur (Nâurî, (1966): 17; Landau, 2002: 85).

Bir araya gelerek Arap âleminde var olan sorunlara karşı üretilebilecek çözümler üzerinde duran Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi aydınlar, bu amaç uğrunda ortak bir hedefte bir araya gelmişlerdir. Bu aydınlar, “Arap âlemini içinde bulunduğu her türlü olumsuzluktan kurtarmak” gayesi ile birçok çalışma yapmışlardır. Bu çalışmaların başında edebiyat ve sanat gelmekteydi. Zamanla yapılan bu çalışmalar çoğalmış ve “Mehcer edebiyatı” adında bir ekol ortaya çıkmıştır (bk. Yazıcı, Göç Edebiyatı). Bu ekolün etkilerini modern Arap edebiyatında görmek mümkündür. Amerikan ve Batı edebiyatından etkilenen bu göçmen aydınların o dönemde yaptıkları çalışmalar ve etkileri incelendiğinde, Mehcer edebiyatının modern Arap edebiyatındaki yeri anlaşılmaktadır.

Arap edebiyatı ekolleri içerisinde, üzerinde çokça durulan ve hakkında oldukça araştırma yapılan Mehcer edebiyatının macerasının bilinmesi önemlidir. Bu mektep nasıl ortaya çıkmıştır? Kurucuları kimlerdir? Modern Arap edebiyatına etkileri nelerdir? Bu edebiyatın gelişimi hala devam ediyor mu? gibi soruların cevap beklediği gerçeği göz önünde bulundurulduğunda, bu konuda yapılacak çalışmaların ne derece faydalı olacağı görülecektir.

Mehcer edebiyatı, farklı nedenlerin ortaya çıkarmış olduğu sonuçlardan ibarettir. Bu edebiyat, göç neticesinde ortaya çıkan kimlik, aidiyet (idendty), gurbet, hürriyet, yabancılık, hasret, aşk gibi soyut duyguların somut halinin kağıda resmedilişidir. Bu çalışmada, Mehcer edebiyatının ortaya çıkış nedenleri irdelenmekte ve bu edebî akımın modern Arap edebiyatı üzerindeki etkisine değinilmektedir.

1. Mehcer Edebiyatı: Sebepler ve Sonuçlar

Osmanlı Devletinin Ortadoğu’daki gücünü kaybetmesi ile birlikte oluşan siyasi boşluk neticesinde ortaya çıkan karışıklıktan ötürü, başta Suriye, daha sonra da Lübnan olarak adlandırılacak olan devletin reayasından (bu dönemde Hristiyanların çoğunlukta olduğunu söylemek lazım) bir grup, “yeni dünya” denilen Amerika kıtasına iş bulmak ve bir gün geri dönmek ümidi ile gitmişlerdir. Bunlar, çoğunlukla New York ve Boston’da kolonilerde kalarak bu yeni dünyaya adapte olmaya çalıştılar; ancak bir daha vatanlarına hiç dönemediler (Majaj, 2008: 61).

Modern dünyanın ruhu olarak nitelendirilen kentleşme ile birlikte kırsaldan kentlere olan göç, post-modern dönemin beraberinde getirdiği bir olgudur. Sanayileşme ve makineleşme ile birlikte ortaya çıkan protest hareketler edebî bir türün oluşmasına da kaynaklık etmişlerdir. Baronları, feodalizmi, siyasetçileri ve zenginleri hedef alan ve nefretle yoğrulan bu edebî tür, bu sınıfın düşünsel alt yapısını oluşturmaktaydı. Karşılıklı olarak birbirlerini besleyen bu iki hareket yani protest hareket ile edebî akımlar daha sonra geniş kitlelere yayılmış ve aynı zamanda geniş bir okuyucu kitlesi de oluşmuştur (Gül, 2016: 82).

Modern Arap edebiyatının önemli bir alanını temsil eden ve başta Kuzey Amerika olmak üzere Amerika’nın geneline ve diğer yabancı devletlere göç eden Arap aydınlarca oluşturulan edebî akıma “Mehcer Edebiyatı” denildiğini daha önce izah etmiştik. Bu edebiyat, başta Lübnan olmak üzere Ürdün, Irak, Tunus, Suriye vb. Arap devletlerinden Amerika ve diğer devletlere göç eden Arap aydınlar

tarafından oluşturuldu. Kuşkusuz anavatanları olan Ortadoğu’dan Amerika’ya göç eden Arapların hepsi okur-yazar değildi. Okuma-yazma bilmeyenlerden maddî durumu iyi olanlar ticaretle uğraşırken geri kalanlar da değişik işlerde çalıştılar. Ancak bu göçmenlerin içerisinde okuma-yazma bilen ve bir şeyler yazan-çizen aydınlar da mevcuttu. Cubrân Halil Cubrân, Mihail Nuayme, Emin er-Reyhani gibi aydınlar bunların başında gelmekteydi. Bunlar, hitap ettikleri kitleye yönelik gazete ve mecmualar çıkararak ilmî, edebî ve siyasî bir ayaklanmaya önayak oldular. Bu düşünürlerin de teşviki ile gurbette yeni bir kuşak ortaya çıktı. Bu çalışmaları, hem geride bırakmak zorunda kaldıkları kitleye hitap etmek hem de yaşamını sürdürdükleri bu yeni vatandaki Arap toplumuna hitap etmek için yapmaktaydılar. Bu vesile ile ilmî, edebî ve siyasî münakaşaların yapıldığı dernekler kuruldu ve bu dernekler vasıtasıyla yıllarca çalışmalar yürütüldü. Ayrıca bu aydınlar, Arap edebiyatının alışılagelen edebî formlarını da zorlayarak yeni eserler kaleme aldılar. Daha sonra Arap edebiyatında “Mehcer edebiyatı” olarak ifade edilen bu akıma aynı zamanda “Amerika-Arap Mehcer edebiyatı/Arab-American literature” akımı da denmektedir (Majaj, 2008: 61).

Güney ve Kuzey Amerika’ya göç eden bir grup aydın ise, sadece Arapça değil aynı zamanda İngilizce, İspanyolca ve Portekizce de eser kaleme almışlardır. Çift dilliliğin (bilingualism) etkisinde kalan bu grup, klasik Arap literatürünün koymuş olduğu edebî kriterlere başkaldırmış ve gittikleri yerlerde edindikleri yeni form ve muhtevaları Arap edebiyatına uyarlamışlardır. Özellikle şiirde klasik anlayışa muhalif rijit bir dil kullanan Mehcer şairleri, bu sebeple eleştiriye maruz kalmışlardır (Karaarslan, 2010: 301).

Amerika Mehcer edebiyatı iki kısma ayrılmaktadır: Kuzey Amerika’da gelişen Mehcer edebiyatı ile Güney Amerika’da gelişen Mehcer edebiyatı. Bu iki akımın kaleme aldıkları eserler hem şekil hem de içerik bakımından birbirinden farklılık arz etmektedir. Güney Amerika Mehcer edebiyatında daha çok Endülüs edebiyatı etkisi görülmektedir. Başta şiir olmak üzere roman ve hikâye gibi türlerde varlık gösteren bu akımda milliyetçilik duygusunun hâkimiyeti dikkat çekmektedir. Kuzey Amerika Mehcer edebiyatında ise insanî problemler başta olmak üzere Hristiyanlık, mistisizm, romantizm ve insan ruhunun yüceliğinin vurgusu dikkat çekmektedir (Naurî, 1966: 18-19; Yazıcı, 2003: 366).

Mehcer edebiyatının Arap edebiyatına ve Arap toplumuna olan etkisi tartışmasızdır. Bu edebiyat incelendiğinde, anavatanda gelişen Arap edebiyatından farklı olduğu görülmektedir. Bunun yanı sıra Mehcer edebiyatı eserleri arasında da farklılık görülmektedir. Özellikle Cubrân Halil Cubrân ve Mihail Nuayme’nin eserleri diğer muhacir ediplerin eserlerinden farklıdır.

Genel olarak Mehcer ediplerinin eserlerinde, vatan hasreti vurgusu hâkimdir. Bununla birlikte eserlerde melankolik bir hayat tarzı, dine (Hıristiyanlık, Müslümanlık, Yahudilik) ve din adamlarına karşı takınılan tavır ve psikolojik tahlillerin olduğu göze çarpmaktadır.

Batı edebiyatının, Mehcer edebiyatı edipleri üzerindeki etkisi büyüktür. Batıya göç eden Arap edipler, gittikleri ülkelerin dil, örf ve adetlerinden de etkilenmişlerdir. Ayrıca başka dillerde kaleme alınan eserlere de rahatlıkla ulaşabilmişlerdir. Böylece kaleme alınan eserler söz konusu edebiyatların gölgesinde gelişmiştir(Landau, 2002: 85). Mehcer edebiyatı vasıtasıyla da Modern Arap edebiyatında yeni akımların oluştuğuna şahit olmaktayız.

Amerika edebiyatı ile Batı edebiyatından etkilenme neticesinde kaleme alınan eserlerde şekil ve içerik açısında farklılık ortaya çıkmıştır. Bu farklılıkların temelinde Endülüs Emevi edebiyatına öykünme bulunmaktadır. İspanya’da doğan Endülüs edebiyatı, kendine has özellikler taşımakta ve birçok yönü ile klasik Arap edebiyatına benzememektedir. Aynen bunun gibi Mehcer edebiyatı temsilcilerinden bir grup Endülüs edebiyatını örnek alarak “müveşşah” (bk. Aydın, 2006: 229-231) ve “zecel” (bk. Yıldız, 2013: 176-177) denilen ve alışılagelen Arap şiir tazına uymayan şiirler kaleme almışlardır. “el-‘Usbetu’l-Endelûsiyye” akımı etrafında toplanan bu aydınlar, Endülüs edebiyatını yeniden diriltmek iddiasıyla bu edebiyat tarzında eserler kaleme almak suretiyle yeniden var olma

mücadelesini başlatmışlardır (Landau, 2002: 85-86). Daha çok Güney Amerika Mehcer ediplerinin başını çektiği bu akımın bir de “el-Ravza” ve “Ravzatu’l-Zecel” adlı yayın organları vardı. Bu dergilerde söz konusu şiir tarzı ile birlikte serbest vezin şiirler neşredilmiş ve ayrıca kısa öyküler yayımlanmıştır. (Yazıcı, 2003: 365-6).

20. yüzyılın başına kadar Amerika’da Arap göçmenlerce çıkarılan ünlü dergi ve gazeteler şunlardır: Kevkebu Amerika, Eyyâm, Hudâ, Mir’atu’l-Garb, es-Sa’ih, es-Semîr, er-Rakib, el-‘Usbe, el-Menâhil, el-Menâzir, eş-Şark (Yazıcı, 2003: 365-366).

Mehcer edebiyatının bazı önemli edipleri şunlardır: Fevzî Ma‘lûf (ö. 1930), Cubrân Halil Cubrân (ö. 1931), Ne‘ûm Mukerzel (ö. 1932), Emin er-Reyhânî (ö. 1940), Reşîd Eyyûb (ö. 1941), İliyya Ebû Mâdî (ö. 1957), Abdulmesih el-Haddad (ö. 1964), Nesîb Ariza (ö. 1964), Şukrullah el-Cûrr (ö. 1975), Reşid Selim el-Hûrî (ö. 1984), Şefîk Ma‘lûf (ö. 1986), Mihail Nuayme (ö. 1988).

2. Mehcer Edebiyatı Psikolojik midir?

Modern çağı gurbet ve yalnızlık dönemi olarak nitelemek mümkündür. Modern dönem, Türk edebiyatının “gurbet şairi” olarak bilinen Kemalettin Kamu’nun (ö. 1948) dediği gibi “Ben gurbette değilim/gurbet benim içimde.” (Aktaş, 1996: 528) durumunu yaşamaktadır. Bu dönemin beraberinde getirdiği sorunlardan biri de hiç şüphesiz gurbet sorunudur. Rûhî ve fizikî olmak üzere iki şekilde karşımıza çıkan bu sorunu daha çok okuyan kesim ile işçi sınıfı yaşamaktadır. Denilebilir ki bu iki sınıfın yarıdan fazlası vatanından uzakta, gurbet ellerde yaşamakta ve burada da ölmektedir. Göçmek veya göçürülmek şeklinde meydana gelen bu gurbet halinin insan psikolojisi üzerindeki etkisi çok fazladır (bk. Yalçın, Göç Psikolojisi). Bu iki sınıftan eğitimli kesimin, gurbet ile olan ilişkisi her ne kadar çok eskilere dayanırsa da bu ilişki modern çağda daha yoğundur. Doğal olarak bu durumun oluşturduğu psikolojik hal söz konusu şahısların eserlerine yansıyacaktır. Mekânın insan üzerindeki etkisi irdelendiğinde insan-mekân ilişkisinin sıkı olduğu görülecek ve mekânın insan yaşamı üzerindeki etkisi daha iyi anlaşılacaktır (İbn Haldun, 2014: 652-660). “Göç ise, insan ile mekân arasındaki bağı zedeleyen önemli unsurlardan biridir. Birey ve topluluk açısından göç, mekânsal bir değişikliğe karşılık gelmenin” (Özer, 2004: 11) yanında, birey ve toplumun anlam ve değer dünyasının da değişim ve dönüşüm yaşamasına neden olmaktadır. Bu değişim ve dönüşümden terk edilen mekân, yerleşilen yeni mekânla birlikte, bu mekândaki insanlar ve insana dair olan her ne varsa onlar da nasibini almaktadır (Ekici ve Tuncel, 2015: 9-10). Dolayısıyla zaman ve mekânın insan ile ilişki ve bunların insan üzerindeki etkisi irdelendiğinde mekânsal farklılıkların edebiyat ve edebiyatçı üzerindeki etkisi daha fazla anlaşılacaktır. Cahiliye döneminden beri Arap edebiyatında mekân nicel olarak şiirlerde sınırlı ve belirli iken modern Arap edebiyatında mekânsal nicelik artmış ve nitelik değişime uğramıştır (Abdülhadioğlu, 2018: 1031). Anavatanlarında büyük sadmelere maruz kalarak burayı terk etmek zorunda kalan Mehcer edebiyatı temsilcileri, gittikleri yerlerde de daha önce yaşadıkları büyük yıkımın etkisini üzerlerinden atamamışlardır. Bu edipler, psikolojik bir etkiye sebep olan bu durumu, edebî çalışmalarına da yansıtmışlardır. Bundan hareketle bu edebiyatın, mistik olduğunu iddia eden yazarlar (Yazıcı, 2002: 468) bunun aynı zamanda psikolojik olduğunu da söylemeliler. Zira mistisizmde akıl ve mantık ile ulaşılamayan kavramlara, bilinmezliğe sezgilerle ulaşmak ya da sezgilerle cevaplar aramak söz konusudur. Psikoloji ilminde “kendini, düşüncelerde, harekette durgunluk, sıkıntı, mutsuzluk, neşesizlik, keder, konuşma tutukluluğu gibi etkilerle belli eden bir ruh hastalığı” (http://www.psikolojik.gen.tr/melankoli.html. Erişim tar: 16.09.2018) şeklinde tarif edilen melankoli,

psikolojik bir durum bozukluğudur. Dolayısıyla “mistisizmi, bir kavrayış akımı olarak Hıristiyanların, kiliseden umut kesmesiyle kendi içlerine kapanması ve Allah’ı kendi içlerinde aramalarından doğmuştur” (Yazıcı, 2002: 468) şeklinde tanımlayan Yazıcı’ya göre bu edipler aynı zamanda Tanrı ile baş başa kalmak için uğraş göstermişlerdir. Ancak ediplerin ruh haline bakıldığında kendilerinin psikolojik bir vaka olarak değerlendirilen melankolik bir ruh hali içerisinde olduğu ve bu durumun da eserlerine yansıdığı görülecektir. Bu edipler, kolaylıkla Amerika’ya ulaşamamışlardır. Bu uzun yolculuklarında elbette kendileri için kırmızı halı serilmemiştir. Bu kişiler binlerce eziyet, ve hakarete

maruz kalarak aç ve uryan bir şekilde “menzil”e ulaşabilmişlerdir. Bu zorlukları bizzat Mehcer edebiyatı temsilcilerinden biri olan Emin er-Reyhânî, Hayâtu Hâlit (Halit’in Yaşamı) adlı çalışması ile kaleme almıştır (Yazıcı, 2002: 71).

Mehcer edebiyatı, şiir ve nesirde Batı edebiyatının etkisinde kalmış ve bu yönü ile Arap edebiyatına da etkide bulunmuştur. Batı edebiyatı ile tanışan göçmen yazarlar, bu edebiyattan her yönü ile etkilenmişlerdir. Batı ile Arap âlemi arasında bilimsel bir köprü görevi de gören Mehcer edebiyatı aydınları, Arap dünyasını siyasî, edebî, ilmî… vb. alanlarda etkilemişlerdir. Bu yönüyle göçmen aydınlar, Modern Arap edebiyatının da gelişiminde önemli rol oynamışlardır. Bu etkilenme ile birlikte Arap edebiyatında birçok yazar, Arap dünyasında var olan sorunları Batı edebiyatı çerçevesinde işlemiş ve romantizmin de hâkim olduğu, şiir ve nesir dili arasındaki farkı gözetmeksizin, eserler kaleme almıştır. Nesirde, kısa öykünün başını çektiği ve insan unsuru ile hak, adalet, özgürlük vb. konuların işlendiği yeni bir form ortaya çıkarken şiirde de değişik vezinlere yer verilmiş ve insan psikolojisinin tahlil edildiği yeni bir şiir tarzı ortaya çıkmıştır. Bu yenilikler çok geçmeden ana vatanda bulunan yazarlarca taklit edilmiş ve böylece Arap dünyasına yayılmıştır. Modern Arap edebiyatı incelendiğinde, bu edebiyatın mistisizm ve romantizm yönü ile de Mehcer edebiyatından etkilendiğini görmek mümkündür.

Modern dünyanın sebep olduğu “insanları yerinden etme” gerçeği beraberinde bazı sorunları da getirmiştir. Çağımızda nerede ise insanların yarısı doğduğu yeri terk etmiş veya terk ettirilmiştir. Artık gurbette yaşayan bu insanların yaşadıkları ve düşündükleri anavatanda yaşananlar ve düşünenlerden farklılık arz etmektedir. “Modern dünya, yarattığı (bu) yüksek coğrafi hareketlilik sayesinde zaten neredeyse hiç kimsenin doğduğu yerde ölmesine imkân tanımıyor. Ayrıca yüksek değişim hızı sayesinde herkesin hayat şartlarını, kültürel ortamını birkaç kez değiştirmesine yol açıyor. Buna bir de ulaşılamayan ütopyalar, gerçekleşemeyen hayalleri (de) eklemek gerekiyor” (Aktay, 2008: 22). Dolayısıyla vatanına bir gün geri dönmek arzusunu içinde yaşayan birey gün geçtikçe farklı nedenlerden dolayı bunu gerçekleştiremediğinden bir iç bunalım geçirmekte ve melankolik bir hayat tarzı yaşamaya başlamaktadır. Kaldı ki “sürekli olarak tasavvur ettiği bir eve, öz yurda, model tecrübeye, yaşanmışın tekrar yaşanmasına geri dönmeye ayarlanmış bir hayat, her zaman bu melankoliyi üretmeye teşnedir” (Aktay, 2008: 22). Bu durum sadece Mehcer edebiyatı temsilcileri için değil bütün insanlar için geçerlidir. Vatanlarından binlerce kilometre uzakta olan bu insanlar, bahse konu olan bu melankolinin gölgesinde eser kaleme almışlardır. Yabancı bir diyara yapılan ve yaptırılan göçle birlikte gelen yaban el, sıla, hasret, gariplik, güvensizlik gibi duygular sadece Arap edebiyatının bu akımını değil aynı zamanda Dünya edebiyatı için de geçerlidir. Hicretin/göçün beraberinde getirdiği yabancılaşma ve gidilen yerdeki kültüre olan adaptasyon sorunu edebiyata yaban, yabancılık, başkalık, ötekilik, kültür çatışması, gidilen yerdeki kültüre olduğu gibi öz kültüre olan yabancılık şeklinde ortaya çıkmış ve bu durum edebiyata da yansımıştır (Sakallı, 2018: 12). Göç ve göçmenliği ara bir durum olarak ifade eden Sakallı, “göçerlik, “göçerin köksüzlük duygusu, farklı dünyalar arasında, yitirilmiş bir geçmiş ile bütünleşilememiş bir şimdiki zaman arasında kalmışlık duygusu” (Sakallı, 2018: 12) olarak ifade etmektedir. “Ara bir durum” olarak ifade edilen bu durumun özneleri olan bireyler ister istemez psikolojik bir travmaya da maruz kalırlar. Bundan dolayı göçülen bu yer, Mehcer edebiyatı mütefekkirlerince zindan olarak görülmüş ve çoğuna göre bu dünya yaşanmaya da değer değildir. Bu durum bariz olarak İliyyâ Ebû Mâdî’nin “Talâsim/Bilmeceler” adlı şiirinde de dile getirilmiştir (bk. Demirayak, 1996: 52; Yıldız, 2000: 110). Ebû Mâdî (bk. Fazlıoğlu, 2016: 368-369), söz konusu olan bu uzun şiirinin girişinde ruh halini şöyle dışa vurmuştur:

Geldim, nereden bilmiyorum, fakat geldim, Önümde bir yol gördüm ve yürüdüm,

İstesem de istemesem de devam edeceğim yürümeye, Nasıl geldim, yolumu nasıl gördüm?

Bilmiyorum! (çev: Demirayak, 1996: 52).

Aynı psikolojik durumu diğer edebî eserlerde de görmek mümkündür. Mesela Cubrân Halil Cubrân ‘Avâsım/Fırtınalar adlı eserinde kendi iç dünyasını şöyle dışa vurmuştur: “Hayır kardeşim ben dua ve zahitlik için yalnızlığı seçmedim; aksine insanlardan, kurallarından, öğretilerinden, adetlerinden, düşüncelerinden, gürültülerinden ve çığlıklarından kaçarak istedim onu. Ben yalnızlığı, pahalarıyla, kıymet ve şerefçe ruhlarından daha aşağıda olan şeyleri satın alabilmek için ruhlarını satan adamların yüzlerini görmemek için istedim. Ben yalnızlığı, gerdan kırıp göz kırparak ağızlarından bin gülücük ve kalplerinin derinliklerinde hep o aynı niyetle gezinen kadınlarla karşılaşmamak için istedim.” (Cubrân, 1999: 96). Halil Cubrân’ın ruh halini gösteren yukarıdaki cümleler Cubrân’ın diğer eserlerinde de görülmektedir. Dünyaya sırt çeviren, hayatın güzelliklerine küsen ve hayata karşı boş vermişlik halinin görüldüğü eserlerinde Halil Cubrân, bu durumu isteyerek seçmemiştir elbet. Vatan hasreti, halkın içinde bulunduğu durum ve yöneticilerin tavrı onu bu duruma sürükleyen birkaç etkendir.

Aynı şekilde Halil Cubrân’ın etkisiyle edebiyat dünyasına adım atan ve Amerika’da edebiyat alanında birçok çalışması bulunan bir edebiyatçı da Mihail Nuayme’dir (ö. 1988). Babası hicretin sıkıntılarıyla yüzleşen Nuayme, aynı şekilde vatandan uzak kalmanın ve vatanında yıllarca süregelen kaosun etkisi ile eserlerinde derûnî ve psikolojik analizler yapmıştır. Bunun için Nuayme’nin hangi eserine bakılırsa, onda hicretin etkisi ve vatana olan hasreti görmek mümkündür. Ruh halinin bir yansıması olarak değerlendirilen bu durum, Mihail Nuayme vatana döndüğünde de devam etmiştir. Arap edebiyatına ek olarak Rus, Fransız ve Amerika edebiyatlarına aşina olan Nuayme’nin, eserlerinde düşünsel bir derinlik görülmektedir (Landau, 2002: 93). Guguklu Saat adlı öyküsünde toplumda yaşanan kadın problemlerine ek olarak hayatından da kesitlerin görüldüğü Nuayme, öykü kahramanı Su’adâ’nın annesinin kişiliğinde melankolik halini şöyle izhar etmektedir: “Su‘adâ’nın yanında da ürkmüş, düşünceleri ve gücü darmadağın olmuş, perişan, yoksul ve sefil bir kadın. Bu kadın toprağında açan bir güldü. Ne var ki denizler ötesinde kendi toprağından daha verimli ve daha zengin bir toprağın olduğu aklına düştü, işte şimdi o renksiz ve kokusuz, keskin dikenler ve solmuş yapraklardan başka bir şey kalmamış yeni toprağında. Eski toprağına dönmek istese bile bu imkânsız...” (Nuayme, 2000: 31).

3. Mehcer Edebiyatı Etkisinde Gelişen Arap Edebiyatı

Mehcer edebiyatı temsilcileri, siyasî alanda da Arap âlemini etkilemişlerdir. Gittikleri ülkelerde bir Arap diyasporası oluşturarak sosyal ve kültürel olarak çaba harcayan bu aydın kitle bulunduğu yerlerdeki yöneticilerin toplum ile kurdukları iletişim ile Arap âlemindeki yöneticilerin halklarına karşı takındıkları tutumu gözlemleyip mukayese ederek siyasî olarak yorumlamış ve buralardaki demokratik değerleri özümsemişlerdir. Yapılan bu mukayeselerde Arap dünyasındaki eksiklikler eleştiri konusu yapılmış, buralarda hüküm süren dikta yönetimler uluslararası düzeyde afişe edilmiş ve böylece bu yönetimleri değişime zorlamışlardır.

Dolayısıyla Kuzey Amerika Mehcer edebiyatı niçin daha çok mistik ve psikolojiktir? gibi bir soruya muknî bir şekilde cevap vermek için Amerika’ya göç eden aydınların burada karşılaştıkları sosyo-ekonomik ve psikolojik durumları üzerinde durmak gerekir. Günümüz modern Arap edebiyatı dikkatlice incelendiğinde Mehcer edebiyatının bu edebiyat üzerinde bu yönüyle de fazla etki ettiği görülecektir.

Daha önce de ifade edildiği üzere Mehcer edebiyatı temsilcileri nesir alanında kayda değer eserler kaleme almışlardır. Çoğunlukla kısa hikaye veya öykü olarak karşımıza çıkan nesir türü, daha çok çıkarılan gazete ve dergilerin etkisi ile gelişmiştir. Amerika’daki bu edipler anavatandaki gibi sansüre tabi tutulmuyorlardı. Bu durum onların önünü açarken dinî konularda takındıkları serbestlik ve sekülerlik de aynı şekilde bu kişilere bağımsız olarak hareket etme fırsatını vermiştir. Bu grup, çalışmalarını kadın hakları, eğitim, sağlık, ekonomi, özgürlük, din, toplum, feodalite, din ve devlet ilişkisi gibi konular üzerinde teksif etmişti. (Landau, 2002: 85).

Mehcer edebiyatı tecrübesinde Mehcer Şiir Ekolü olarak adlandırılan bir ekol ortaya çıkmıştır. Bu ekol yenilik adına eskiye savaş açarak şiirde bir devrim yapmak için çaba göstermiştir. Muhtelif devletlerden muhtelif devletlere göç eden ediplerin oluşturduğu bu ekol tema olarak hak, hukuk, doğruluk, iyilik, insan sevgisi (hümanizm), güzellik, hürriyet ve adaleti işlemişlerdir. Halil Cubrân ve Mihail Nuayme’nin etkin oldukları Rabıtatu’l-Kalemiyye Ekolü başta olmak üzere Mısırlı şair Ahmet Zeki Ebû Şâdî’nin (ö. 1955) başını çektiği ve Etrüsk mitolojisindeki hikmet, akıl, savaş, sanat, okul ve ticaret tanrıçasına atfen New York’ta 1948’de oluşturduğu Rabıtatu Minervâ ve ünlü Mehcer şairi Mişel Ma‘lûf’un (ö. 1942) Brezilya’nın San Paolo kentinde kurduğu Cemiyetu’l-‘Usbeti’l-Endelûsiyye adlı ekolleri saymak mümkündür. (Hamid, 2010: 61).

Mehcer edebiyatının modern Arap şiirine olan etkisi büyüktür. Mehcer şairlerinin çoğu adeta eskiye savaş açmış, dinî ve manevî değerlerin gereksizliğini savunarak bohem bir hayat yaşamış ve bunu çekinmeden eserlerinde dile getirmişlerdir. Şairler, Amerika ve Batı şiirinin etkisiyle yeni şiir türlerini deneyerek serbest vezinli şiiri yaygınlaştırmışlardır (Karaaslan, 2010: 301).

Amerika ve Batı edebiyatından etkilenen Mehcer edebiyatçıları, şiirlerinde tasvire ve duygusallığa ağırlık verdiler. Mehcer edebiyatçılarının çoğu daha çocukluk döneminde klasik Arap şiirine aşinalık kazanmıştı. Fakat bu grup gittikleri bu ülkelerde farklı şiir formlarına da muttali oldular. Yeni bir üslup arayışında olan bu edipler daha çok nazma ağırlık vermiştir. Onların nazma olan meyilleri ve bu konudaki azimleri daha sora anavatandaki edebiyatı da etkilemiştir (Landau, 2002: 85). Eserlerinde edebî olarak herhangi bir bağı kabul etmeyen Mehcer edebiyatı temsilcilerinin eserlerinin ana temasını şöyle sıralamak mümkündür: özlem, mistisizm, melankoli, derin düşünme, elem, hüzün, özgürlük, hoşgörü, insan sevgisi ve insana değer verme, doğa sevgisi... (Yazıcı, 2002: 461).

Batı edebiyatının farklı formları ile tanışan Mehcer edebiyatçıları bu formları çok geçemeden Arap edebiyatına uyarlamaya çalışmışlardır. Şiirlerinde vatan hasreti, sıla gibi temaları işleyen bu ediplerin ortak noktası hiç şüphesiz onların daha önce de değindiğimiz ruhsal ve melankolik hallerini edebiyata yansıtmalarıdır. Eserlerinde, vatanlarında süregelen problemlerden olan kadın problemi, yönetim, yoksulluk gibi temel konulardan hareketle ütopik bir dünya oluşturmuşlardır. Kadın aşkı, vefa ve tabiatın güzelliğinde şekillendirilerek ortaya çıkan bu şiir tarzında tasvirin ağırlığı büyük bir yer tutmaktadır. Bu şiir tarzında Amerikalı Walt Whitman’ın (ö. 1892) etkisinin olduğu iddia edilmektedir (Landau, 2002: 86). 19. yüzyılın başlarında Amerika’da edebiyat, din, kültür ve felsefe alanında ortaya çıkan transandantalizm (deneyüstücülük) ile realizmin etkisinde eser veren Whitman, tarzı ile dönemindekileri etkilediği gibi Mehcer edebiyatçılarını da etkilemiştir (Jebali, 2018: 3 ve 26). Bu etki neticesinde bu edipler kafiyeyi nispeten terk ederek şiiri nesre yaklaştırdılar. Klasik Arap vezninin dışına çıkan bu edipler böylece geniş bir okuyucu kitlesine de ulaşmayı başarmıştır (Landau, 2002: 86).

Arap edebiyat tarihine bakıldığında Mehcer Edebiyatı Şiir Ekolünün varlığı göze çarpmaktadır. Özellikle 20. yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkan Arap devletlerinin beraberinde getirdiği sorunlar ile bu devletlerde yaşayan etnik, dini ve mezhebi azınlıklar, bu durumdan memnun değillerdi. Diasporada birlik olup söz konusu olan derneklerde bir araya gelen Arap şairler hak, hukuk, hürriyet, adalet, özgürlük gibi argümanları konu alan ve başkaldırı (es-sevra) olarak ifade edilebilecek şiirler kaleme aldılar. Reel hayatlarında erdemli bir toplumun oluşturulmasına şahit olamayan Mehcer şairleri, ütopyaya sığınarak kendileri ve ait oldukları toplum için hayali bir “medine-i fazıla (erdemli şehir)” oluşturmak için çaba sarf ettiler.

Mehcer ekolünün Kuzey Amerika’daki temsilcileri, eski dil alışkanlıklarını geride bırakmak, şiir ve nesirde öğrendikleri yeni edebiyatın bir sonucu olarak bütün edebi bağlardan kurtularak şekil ve muhtevada değişik üsluplar denediler. Özellikle de filozofik bir durum sergileme çabasına girdiler. Arap şiirinin neredeyse bütün bağlarını kesen bu edipler mananın lafza hâkim olmasını ruhun cisme galip gelmesini ve derûnî duyguların ortaya çıkması gereğini hararetle savunarak bu yeni tarzı eserlerinde işlemişlerdir. Halil Cubrân ve Mihail Nuayme, eserlerini bu yeni üslubu kullanarak vücuda

getirmişlerdir. Mehcer edebiyatının Güney Amerika’daki temsilcileri ise daha çok klasik eserlerin korunması gereğini vurgulayarak dili korumak için gayret sarf etmişlerdir. Endülüs Arap edebiyatına öykünen bu edipler Endülüs edebiyatının “müveşşah” (bk. Aydın, 2006: 229-231) tarzındaki şiirlerini örnek alarak Endülüs üslubunu diriltmek için çaba gösterdiler. Zira bu kişilerin hikâyesi ile Endülüs ediplerinin hikâyesi birbirine benzerdi. Endülüs’te de ilk başlarda bir Arap diasporası oluşmuş ve daha sonra bu diaspora devlete dönüşmüştü.

Mehcer şairleri, konu seçiminde ve dili kullanmada son derece özgür davranmışlardır. Onlara göre mana, şiirin ruhu ve cevheridir. Ancak Mehcer edebiyatçıları Batı’dan edindikleri tecrübelere rağmen Doğu edebiyatının hâkim bağlarından sıyrılamamışlardır. Batı edebiyatının etkisi bir heyula gibi Mehcer edebiyatında varlık alanı bulmuştur.

4. Mehcer Edebiyatının Önemli İki Temsilcisi: Cubrân Halil Cubrân ve Mihail Nuayme

Mehccer edebiyatı ekolünun banisi ve ruhu hiç şüphe yok ki Cubrân Halil Cubrân’dır. 1883 yılında Lübnan’ın bir köyünde doğan Cubrân daha çocukken Amerika’ya bir yolculuk yapmış ve tekrar memleketine dönmüştür. Amerika ile Lübnan arasında mekik dokuyarak bir kaç defa gidip gelen Cubrân asıl eğitimini Lübnan’da iken almıştır. Daha sonra dünyanın farklı kentlerine seyahatler yapan Cubrân, buralarda resim, müzik, edebiyat, hukuk, tarih ve felsefe gibi alanlarda eğitim görmüştür (Landau, 2002: 86; Yazıcı, 2002: 119-123).

Halil Cubrân, genç yaşta iken hayatı boyunca etkisinde kalacağı İngiliz şair ve ressam William Blake’in (ö. 1827) şiirleri ile tanışmıştır. Bununla birlikte “hayal gücü yoksunu insanları, kanatları uçamayacak kadar körelmiş tavuklar”a benzeten Cubrân, hayal gücünün bir esiri olarak bu konuda “Ateizmin Gerekliliği” adlı makalesiyle tepkileri üzerine çeken İngiliz edebiyatının ve romantik dönemin önemli şairlerinden biri olan Percy Bysshe Shelley’nin (ö. 1822) etkisinde kalarak eser vermeye devam etti (Landau, 2002: 87). Hıristiyan olmakla birlikte “bağnaz din anlayışına” savaş açan Cubrân, felsefeyle olan ilgisini sıklaştırdı ve edebî eserlerini İncil ve felsefe ile yoğurarak mecazî, sembolik ve romantik bir dil kullanmayı tercih etmiştir (Landau, 2002: 87).

Transandantalizm, realizmin ve daha çok da romantizmin etkisinde kalarak (Jebali, 2018: 35) eser veren Cubrân Halil Cubrân’a göre şiir, kalpleri ihyâ eden ya da gözyaşlarını çalan tebessümle cisim giydirilmiş mukaddes bir ruh ve nefsin mesken tuttuğu hayallerdir. Gıdası kalp, meşrebi duygulardır… Sözün dallarında uçuşan ve azaların boşluklarını hoş ve etkileyici nağmelerle dolduran bülbüldür (Cubrân, 2018: 71). Zikredilen görüşleri dile getiren Cubrân, itizar babında, geçmiş şairlerden özür dileyerek bu konuda “asrın gereklerine uymak” zorunda kaldıklarını belirtmektedir (Cubrân, 2018: 71). Resim, müzik, felsefe ve edebiyatla uğraşan Halil Cubrân’ın, hikâyelerinde olduğu gibi şiirlerinde de iyilik ve kötülük, iyilik ve kötülüğün insanlarla ilgisi, yaşam, hüzün, endişe, sevinç, dünya, din, cennet, cehennem, adalet ve zulüm, sevap ve ceza, hak, güçlülük, güçsüzlük, bilim, özgürlük, iyilik ve şiddet, zarafet ve kabalık, aşk ve tutku, mutluluk, ruh, ölüm ve doğaya kaçış gibi konular ön plana çıkmaktadır (Demirayak, 2005: 162).

Eserlerinde iyi ile kötüyü yoğun olarak işleyen Halil Cubrân, nerede ise bütün hikayelerinde gizli-açık kendi “ben”ini anlatmaktadır. Burjuva, feodalite ve geleneklere saldıran Cubrân, kadın haklarını savundu (Landau, 2002: 88). Ruh göçü (tenâsuh), ruhun sürekli olarak tekrar bedenlendiği anlamına gelen reenkarnasyonun etkisinde kalan Cubrân bu yönü ile spiritüalizmin etkisinde kalmıştır. Mehcer edebiyatının diğer temsilcileri gibi insanı merkeze alan Cubrân, bu yönü ile ve yazdığı kısa öykülerle modern Arap edebiyatını etkilemiştir.

Dinî ve felsefî alanlarda kaleme aldığı eserlerinin yanında onlarca öykü, roman, makale, şiir kitabı olan Halil Cubrân (Eserleri için bk. Yazıcı, 2002: 124) Mehcer edebiyatının velûd mütefekkiri olarak 10 Nisan 1931 yılında New York’ta vefat etmiştir. Diğer Mehcer edebiyatçıları gibi çalışmalarında vatan hasreti, insan sevgisi, uğursuzluk, iyimserlik... gibi konuları tema olarak seçen

Halil Cubrân, Mehcer edebiyatının olduğu kadar modern Arap edebiyatının da oluşmasında katkısı büyük bir edip ve mütefekkirdir.

Mehcer edebiyatının önde gelen isimlerinden biri de Mihail Nuayme’dir. 1889 yılında Lübnan’ın Baskinta köyünde dünyaya gelen Nuayme, çocukluğunu babasından uzak ve annesinin terbiyesinde geçirdi. Hıristiyan dinine mültezim bir ailede yetişen Nuayme, hayatı boyunca kilisenin etkisinde kalmıştır. Hristiyanlıktaki uzlet hayatından da esinlenerek bazı zamanlarda insanlardan uzakta ve münzevi bir şekilde geçiren Nuayme, bu dönemlerde edebiyattan da uzak kalmıştır. Lübnan, Rusya ve Amerika’da eğitim gören Mihail Nuayme, şehir hayatını hiç sevmemiş ve insanlardan uzakta yaşamak istemiştir. Memleketinde aldığı eğitime ek olarak Rusya Ortodoks Akademisi ile Washington Üniversitesi gibi eğitim merkezlerinde edebiyat, hukuk, tarih ve siyaset alanında iyi bir eğitim gören Nuayme, el-Funûn dergisinde Halil Cubrân’ın Kırık Kanatlar (el-Ecnihatu’l-mutekessira) adlı öyküsünü eleştiren ilk makalesini ve daha sonrada ‘Akîr (Kısır) adlı öyküsünü yayımlayarak yayıncılık dünyasına adımını atmıştır. Bir süreliğine Amerika ordusunda da görevlendirilen Nuayme, 1931 yılında hocası, arkadaşı ve dostu olan Halil Cubrân’ın vefatı üzerine bir daha geri dönmemek üzere vatanı Lübnan’a yerleşti ve burada 1988 yılında vefat edinceye kadar edebî çalışmalar yaptı (Yazıcı, 2002: 153-157).

Mehcer edebiyatının Halil Cubrân’dan sonra en önemli ikinci adamı olarak kabul edilen (Yazıcı, 2002: 157) Mihail Nuayme, birçok edebi çalışmaya imza atmıştır. er-Rabıtatu’l-Kalemiyye oluşumunun meydana gelmesi için büyük çaba harcayan Nuayme, bu vesile ile Arapçayı dünyaya sevdirmeye çalışmıştır. Özgürlük, hukuk, hak, adalet, insan hakları gibi değerler için hayatı boyunca mücadele eden Mihail Nuayme, bu değerlerin yerini bulduğu bir Orta Doğu göremeden gözlerinin hayata yummuştur. Mihail Nuayme, kaleme aldığı eserlerle modern Arap edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Edip, eleştirmen, şair ve mütefekkir olan Nuayme, bu yönüyle de sonraki kuşakları etkilemiştir. Farklı mevzularda onlarca çalışması olan Nuayme’nin en meşhur eseri Girbâl (Elek)’dir. O, bu eserinde Arap edebiyatı için yenilik zamanının geldiğini iddia ederek klasik Arap edebiyatına savaş açmıştır. Eski edebiyatın bağnaz, taşlaşmış ve aruz kalıpları ile muhasara edilmiş bir edebiyat olduğunu iddia eden Nuayme, bu edebiyat için fikir ve edebiyatın iç içe olduğu yeni bir bakış açısı olması gereğini savunarak bunun için her yönü ile edebiyatı ve edebiyatçıları kuşatmış kör taklitten uzaklaşma zamanının geldiğini dile getirmiştir. Ayrıca bu eserinde Nuayme, edebiyatçılara mânâyı lafzın, ruhu da cismin önüne geçirmeleri ve kasidede bütünlüğü sağlamaları için çağrıda bulunmaktadır. Böylece Mehcer edebiyatçıları, okuyucu ile şiir arasına giren, lafız ve manayı güçsüz kılan bütün müzahrefattan arındırmışlardır. Zira mana, şiirin ruhu ve cevheridir (Nuayme, 1998: 101) Bu düşünceleri ile er-Rabıtâtu’l-Kalemiyye’nin tüzüğünde bulunan yeni edebî kurallara bağlı kalarak “kağıda kalem ve mürekkeple yazılan her şeyin edebiyat olmadığını, her makale yazanın veya vezinli söz söyleyenin edip olamayacağını bilakis asıl edibin, ince his ve derin düşünce sahibi; hayatın dalgaları ve değişimlerine bakıp bu değişimlerin benliğinde oluşturduğu etkiyi dile getiren kişi olduğunu beyan etmektedir (Kadâh ve Ganamiyyîn, 2013: 591). İngiliz, Fransız ve Rus edebiyatlarının etkisinde kalarak Arap edebiyatında da modernleşmenin gereğini savunan Nuayme, aslında bu çabasıyla Doğu ile Batı arasında bir köprünün kurulmasını talep etmiştir. Keza çalışmalarına bakıldığında görülecek ki Nuayme’nin en büyük amacı klasik namına ne varsa hepsini yıkıp yerine yeniyi bina etmek istemiştir. er-Rabitatu’l-Kalemiyye üyeleri ile birlikte edebiyat ve eleştiride yenilikçi bir hareket başlatan Nuayme, edebiyatın şekil, konu ve dil gibi bütün alanlarında bir devrim havasını estirmiştir. Bunun için ünlü Fransız oyun yazarı ve oyuncu Molière’i (ö. 1673) örnek alan Nuayme: Bakınız bu adam (Moliere) aynı anda hem güldürür, hem ağlatır hem de utandırır. Şunu bilin ki Moliere kamus, aruz ve uzayıp kısalan veya bazen ortadan kalkan kafiyeden doğmamıştır (Nuayme, 1998: 74) diyerek şiir ile ilgili görüşlerini belirtmiştir.

Mihail Nuayme, öykü, roman, şiir, biyografi, tiyatro, eleştiri, makale ve mektup gibi alanlarda onlarca eser kaleme almıştır (Yazıcı, 2002: 157). Her bir eseri kendi başına bir edebi şaheser olarak kabul edilen Nuayme’nin eserleri içerisinde hiç şüphe yok ki öykülerinin değeri daha fazladır. Nuayme’nin edebi kişiliği, düşünce dünyası ve eserleri üzerine bir çok çalışma yapılmıştır. Eserlerinde

kadın sorunu, feodalite, din ve hukuk gibi konulara ağırlık veren Nuayme, “görevinin, insanın anlamını ve varlığının amacını araştırmak olduğunu” söyleyerek aynı zamanda düşün ve mücadele dünyasını da özetlemiştir (Yazıcı, 2002: 158). Nuayme’nin Kâne Mâ Kâne (Olan Oldu) adlı öykü seçkisi onun düşünce dünyasının aynasını oluşturmaktadır. Modern Arap öyküsünün ilk numuneleri arasında da görülen bu seçkide Nuayme, özelde Lübnan genelde ise bütün Arap dünyasının gerçeklerine yerine göre ironik, bazen doğrudan ve bazen de dolaylı olarak temas etmektedir. Rus edebiyatının da etkisiyle öykülerinde psikolojik analizler yapan Nuayme, bu yönüyle realizmin etkisinde kalmıştır. Mihail Nuayme’nin edebî zirvesinin görüldüğü eseri Ekâbir (Sosyete) adlı eseridir. Köy, köylü ve kırsal hayatın anlatıldığı bu öyküde Nuayme, savunduğu “yeni edebiyat”ın bütün ölçütlerini uygulayabilmiştir (Yazıcı, 2002: 161). Mihail Nuayme’ye göre ise şiir, nurun zulmete, hakkın batıla galip gelmesi; bülbülün terennümü, yaprağın hışıltısı ve nehirlerin şırıltısıdır (Yusuf, 2011: 215).

5. Mehcer Edebiyatının Öne Çıkan Temaları

İnsanı merkeze alan Mehcer edebiyatçıları, bu yönü ile bulundukları yerin edebiyatından etkilenmişlerdir. Özellikle transandantalizm, realizm ve romantizmin etkisinin bariz olarak görüldüğü Mehcer edebiyatında şu temalar ön plana çıkmıştır:

5.1. Vatan hasreti: Cahiliye dönemi şairlerinin “atlâl (kalıntılar)” olarak adlandırılan geride

kalmış şeylere özlem duyması Arap şiirinde önemli bir yere sahip olduğu gibi Mehcer edebiyatçıları ve özellikle şairleri de geride bıraktıkları vatanları için üzüntü içerisindeydiler. Her insanda var olması muhtemel olan bu duygunun Mehcer edebiyatındaki etkisini bariz bir şekilde görmek mümkündür. Gidilen bu yerde eski arkadaşların yokluğu, vatan, aile, şehir, mahalle ve benzerlerinin yokluğu bu edebiyatçılar üzerinde psikolojik bir etki bırakmıştır. Ayrıca özellikle Amerika’da o dönemde yükselen ırkçılık ve beyaz ırkın üstünlüğü faktörü de yabancılara karşı nefret söyleminin artmasına sebep olmuştur. Durum böyle olunca Ortadoğu’dan göç eden ve hak, hukuk, adalet, eşitlik gibi argümanlarla geldikleri bu “yeni dünya”da bu ediplerin söz konusu siyasi arenadan etkilenmemeleri düşünülemez. Bu ediplerin çoğu için vatana geri dönmek bir hayalden ibaretti. Özellikle siyasi nedenlerle vatanlarını terk eden ve çoğu sığınmacı statüsünde olan bu aydınların geri dönüşleri, onlar için hapis ve ölüm demekti. Fakat belki bir gün geri döneriz umuduyla yaşayan bu aydınların çoğu, ne yazık ki ülkelerine geri dönememiş ve vatan hasretini şiirlerinde işleyerek, bir yerde bununla avunma yoluna gitmişlerdir.

5.2. İnsan sevgisi/hümanizm: Mehcer edipleri, eserlerinde insan temasına fazlasıyla yer

vermişlerdir. Onlara göre insan kutsal, şerefli ve kerametli bir varlıktır. İnsan sevgisinin merkeze alındığı bu eserlerde insanın aşırı derecede yüceltildiğini ve aynı derecede de alçaltıldığını görmek mümkünüdür. Mesela, Halil Cubrân, bazen insanı ilah derecesine yükseltirken bazen de onu en düşük derecede resmetmektedir. Ona göre insan, hem iyiliğin hem de kötülüğün mesken tuttuğu bir varlıktır.

5.3. Umut ve umutsuzluk: Vatandan uzaklık, hüzün, idealleri gerçekleştirememe, ekonomik sıkıntılar, gidilen yerdeki kültür ile olan yetersiz intibak gibi amiller her insanı etkilediği gibi Mehcer edebiyatçılarını da etkilemiş ve onlarda umutsuzluğa sebep olmuştur. Psikolojik gelgitlerin bir neticesi olarak ümitsizliğe sebep olan bu durum doğal olarak edebiyatçıların eserlerine de yansımıştır. Kafesteki kuş gibi, günün birinde belki bu durum düzelir, ben ve milletimin mahkum olduğu bu durum değişir ümidi ile yaşayan bu edipler kaleme aldıkları eserlerde umut ve umutsuzluğu birlikte işlemişlerdir. Edebiyatta düalist bir yaklaşım tarzı olarak yer edinen bu durum Mehcer edebiyatçılarının sığındıkları bir limandır aynı zamanda.

Sonuç

Arap edebiyatı, zengin bir edebiyattır. Klasik ve modern Arap edebiyatı olarak değerlendirilen bu edebiyatın Modern Arap edebiyatı kısmı da kendi arasında farklı isimlerle adlandırılan ekollere ayrılmaktadır. Bu ekollerin her birisinin edebiyata olan etkisi değişiktir. Modern Arap edebiyatının adından sıkça bahsedilen ve Modern Arap edebiyatına etkisi büyük olan bu ekollerden biri de Mehcer edebiyatıdır. Farklı nedenlerle 19. ve 20. yüzyılda Ortadoğu’yu terk edip Kuzey ve Güney Amerika’ya

göç eden aydınların oluşturduğu bu edebiyat için Gurbet edebiyatı ve Göç edebiyatı da denmektedir. Her ne isimle adlandırılırsa adlandırılsın bu edebiyatın Modern Arap edebiyatına olan katkısı tartışılamazdır.

Göç ettikleri yerlerde farklı mahfillerde, dergi ve mecmualar etrafında toplanan Arap göçmenler buralarda eğitime ağırlık vermişlerdir. Birlikte hareket etmenin ve gurbetteki sıkıntıların bir sonucu olarak dil ve edebiyat alanında durmadan çalışan bu göçmenler çok geçmeden aydın sıfatını kazanmış, dernek kurup dergi ve gazete çıkarmışlardır. Bu edebi mahfillerden biri 1922 yılında Cubrân Halil Cubrân, Mihail Nuayme, İliyyâ Ebû Mâdî gibi aydınlarca kurulmuş er-Rabıtatu’l-Kalemiyye adlı oluşumdur. Bu oluşumun tüzüğüne Arap dilinde yapılması gereken yenilik ile ilgili olarak kurallar koyan bu aydınlar bu tüzüğe göre hareket ederek Arap dilinde mevcut olan kuralların çoğuna savaş açmış ve yeni bir edebî “nahda/başkaldırı” başlatmışlardır.

Yapılan bu çalışmada görüldü ki, yukarıda bahsi geçen Mehcer edebiyatı dergi, mecmua, gazete ve aydınlarının Modern Arap edebiyatı üzerindeki etkisi büyük olmuştur. Hedefleri, “edebiyatı ve özellikle de şiiri binlerce yıldır mahkum olduğu kalıplardan ve bağlardan kurtarmak” olan bu akımın temsilcileri bu uğurda başarılı da olmuşlardır. Dinî, felsefî ve edebî olarak Batı yazarlar ve mütefekkirleri takip eden Mehcer edebiyatçıları bu konuda onları taklitten geri durmamışlardır.

Mehcer edebiyatına pek çok aydın katkı sunmuştur. Bu edebiyatçıların her birisinin alanında yaptığı etki de yadsınamaz. Ancak bu ekolün iki ünlü temsilcisi var ki eserleri ve görüşleri ile Modern Arap edebiyatına etkileri fazla olmuştur. Bunlar Cubrân Halil Cubrân ve Mihail Nuayme’dir. Çalışmalarıyla göz kamaştıran bu iki mütefekkirin edebî görüşleri diğer edebiyatçıları aynı şekilde etkilediği için, bu iki edibi tanımak Mehcer edebiyatını tanımakla eşdeğer olduğu kanaatindeyiz.

KAYNAKÇA

Abdülhadioğlu, A. (2018). “Klasikten Moderne: Arap Şiirinde Şiir-Mekân İlişkisi”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl: 11, Sayı: XXXIII, ss. 997-1043.

Aktaş, Ş. (1996). Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi-1, Ankara: Akçağ Yayınları.

Aktay, Y. (2008). “İslamcılık ve Bir Modern Melankoli: Eve Dön(eme)mek”, Milel ve Nihal, 5 (3), ss. 13-50.

Aydın, M. (2006). “Müveşşah”, İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXII, 229-231. Cubrân H. C. (1986). el-Avasıf (nşr. Nazik Sâbâyârd). Beyrut.

Cubrân, H. (1999), Fırtınalar (Çev: Ahmet Murat Özel), İstanbul: Kaknüs Yayınları. Cubrân, H. C. (2018), Dum’a ve İbtisâme, Basım yeri yok, Drop.

Demirayak, K. (1996). “Amerika’daki Göçmen Arap Edebiyatı ve İliyya Ebû Mâdî’nin Bilmeceler Şiiri”, Yedi İklim, c. 10, s. 70, ss. 50-59

Demirayak, K. (2005). “Halîl Cubrân’ın el-Mevâkib “Kafileler” Adlı Şiirine Bir Bakış”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 22, ss. 161-176.

Ekici, S. ve Tuncel, G. (2015). “Göç ve İnsan”, Birey ve Toplum, Cilt: 5, Sayı: 9, ss. 9-22. Fazlıoğlu, Ş. (2016). “Ebû Mâdî, Îliyyâ”, İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, EK-1. ss. 368-369. Gül, E. C. (2016). “Postmodern Sanrı ve Yabancılaşma Gerçeği”, Toros Üniversitesi İİSBF Sosyal

Bilimler Dergisi, Yıl:3, Sayı:6, ss. 75-107.

İbn Haldun, (2014). Mukaddime (Çev. Süleyman Uludağ), İstanbul: Dergah Yayınları.

İbn Manzûr, (?). Lisânu’l-Arab (th. Emin Muhammed Abdulvehhab-Muhammed Sadık el-Ubeydî), (3. Baskı), Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî.

Jebali, A. (2018). “Transcendance in The Book of Khalid and The Book of Mirdad”, Master Cultures, Langues et Littératures Étrangères, 2ère année Department of English Studies Faculty of Languages and Cultures 
Université de Nantes.

Kadâh, M., Ganamiyyîn, M. (2013). “Fennu’l-makâle İnde Mihail Nuayme”, Mecelletu Camiati Dimaşk, cilt: 29, sayı: 2+1, ss. 585-620.

Karaarslan, N. Ü. (2010). “Şair”, İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII, 298-301.

Landau, J. (2002). Modern Arap Edebiyatı Tarihi (20. Yy.), (Çev. Bedrettin Aytaç), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.

Majaj, L. S. (2008). “Arab American Literature: Origins and Developments”, American Studies Journal, (Center for United States Studies, Martin Luther University Halle-Wittenber), sayı: 52, ss. 61-86.

Naurî, A. (1966). Edebu’l-mehcer, (3. Basım), Kahire: Dâru Maarif bi-Mısr.

Nijland, C. (1998). “Mahjar Literature”, Encyclopedia of Arabic Literature (editör: Julie Scott Meisami, Paul Starkey), London: Taylor & Francis Group, II, 492-493.

Nuayme, M. (1978). el-Girbâlu’l-Cedid, Beyrut.

Nuayme, M. (1998). Girbâl, Lübnan: Muessesetu Nevfel.

Nuayme, M. (2000). Kısır ve Diğer Öyküler (Çev: Kenan Demirayak), Erzurum: Babil Yayınları. Özer, İ. (2004). Kentleşme, Kentlileşme ve Kentsel Değişme, Bursa: Ekin Kitabevi.

Sarı, M. (1984). el-Mevârid, İstanbul: İpek Yayınları.

Ürün, A. (2016). “Modern Arap Edebiyatında Öne Çıkan Bazı Temalar/Some Promınent Themes In Modern Arab Lıterature.” Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (35), 131-144. DOI: 10.21497/sefad.11501.

Yalçın, G. Y. (2017). Göç Psikolojisi -Göçmen Gerçeğini Anlamlandırmaya Dönük Bir Sosyal Psikoloji Derlemesi-, Ankara: Pharmakon Yayınları.

Yazıcı, H. (2002). Göç Edebiyatı, İstanbul: Kaknüs Yayınları.

Yazıcı, H. (2003). “Mehcer Edebiyatı”, İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVIII, 364-67.

Yıldız, M. (2000), “İliyyâ Ebû Mâdî’nin et-Talâsım Şiirine Eleştirel Bir Bakış”, Ekev Akademi Dergisi, c. 2, s. 3, ss. 110-119.

Yıldız, M. (2013). “Zecel”, İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: XLIV, 176-177. Yusuf, H. (2011). Kıssatu’l-Edebi’l-Arabî, Beyrut: Muessesetu’r-rihâbi’l-hadîsah. http://www.psikolojik.gen.tr/melankoli.html. (Erişim tar: 16.09.2018).