Andalîp ve oğuznâmecilik debî (geleneği)

S. Ü. Fen -: Ede. Fak.

Edebiyat Der,gisi 1992 -:- 1993, 7 - 8. Sayı

A

•

NDALİP

VE

OGUZNA.MECİLİK DE

·

Bİ CGEIJENEGİ) c•ı

.

Dr. M. Fatih

KİRİŞÇİOGLU

C

0

J

Yaikın

z-amana kadar

Mahdumıkulu dışında,

Tür.km.en

yazılı ede-

,

biyartının

19.

yy.'da

ibaşlachğı

fakat

sözlü

,geleneğin nesiller

iboyunca

devam

,ettiği

ıgö:rüşü

yaygındı.

·

Son

yıllarda.

yaıpılan çalışmalarla

Cl)

.

Tünkmen

·

yazı

dıilinin

(

daha ,eskilere

dayandığı

ıv,e

sözlü

edeibiyatta

korunan

malzemelerin

kısmen yıazııya ,geçirildiği

ortaya

konulmuş­

tm. Bu

.çalışmalardan

birisi de A'hm

·

ed

Be1kmiTadov'un

''An<laliıp

·

ve

Oğuznam·eoililk Deıbi''

isimli küçülk !boy

1;32 sayf.alıik

·

eseridir.

Yazar,

ıbu

·

incelemesinde

XVHI.

asır ışairi

Nur Muhammed

An-dalilb'in

"Oğuzname"

isimli

destanını

ele alar:aik,

·

Andaliıb'in Türkımen

klasik

,edebiyatında destancılığın yazılı ,geleneğini !başlatanlardan ~i-ııi. olduğunu

v-e

O'nun

·

"Leyli .:tv1;ecnün",

''YCısuıp-!Z.üleyha" destaınla-

·

·

rının ıbu geleneğin

!klasikleri olaralk

kaldığını

/belirterek

şakin

"N,

e-.

s~mi",

"Melilke

Mehrımger"

:ve

u:Sagdı Vakgaıs" şıidrler.inin Türıkmen

edebiyatına katkıları

üzerinde duruyor. Bekmiradov'un

belirttiğine

göre

AndaliJb'ıin

döneminde !bu

eserler

."şirin

hiikayel

,

er"

ismiyle

anıl-.

maıktad1T

•

(s.

6}.

(*) Türkmenistan SSR. İlimler Akademiyası, Magtımgulı Adındaki Dil ve Ede-biyat İnstitutı, Aşgabat -Ilım - 1987. · ·

(*.~) S. Ü. Fen-Edebiyat, Fakültesi Arş .. Gör.

(1) .Andalip, Saylanan Eserler, Aşgabat, 1963. - - -... ·, Ljrika, Aşgabat, 197.6. · .

Arif, Nesihatname (Goşgular Yığındısı), Aşg-abat, 1973.

Baymıradov, A. Türkmen Folklor Prozasınıng Tarihi Evolyotsiyası, ·Aşga­

bat, 1982.

Göroğlı, H. G., Türkmen Halk Eposı, Aşgabat, 1980.

Magtımgulı, Sayla.nan Goşgular, Aşgabat, ,1976.

Recebov, R., Gadimi Türkmen: Edebiyatı (VıIII -XıII asırlar)· ('Golyaz~a",

Aşg~bat; 1982. . .

Hıdırov, , M. N., Tüı·kmen Dilinin Tarihından Materialler, Aşgabat, 1962; · Himmet ·Biray_. Milli Folklor Dergisi'nin 4 (Aralık 1989, s. 12-14), 5 (Mart

19.90, s. 21-23) ve 6 (Haziran 11990, s. 21-26), sayılarında yayımlanan "An" delip ve Oğuznamesi" başlıklı yazılarında Oğuzname'den bahsederek

qir

kısım önemli . açıklamalar , yapmıı:,, fak.at metni vermemişt~r.

Araştırmacı, Gi:riş kısmında

Andal

:i!

b'in

Oğuznaımesi'nde Oğuz

-Türkmen !kavimlerinin

atası ·Oğuz

Han v

,

e Onunla

·-0ağlı

olan

vaka-ları

tarihi r

,

ealiteye

uyıgun olaraJk işlediğini

belirterek,

Oğuzname'­

nin bütün yönieriyle -ele

alınıp ~ncelenmediğini ifaıde

etmektedir (s.

6).

Bekmiraıdov, Oğu~name

üzerindeki

ilk

çalırşmanın 1948 yılında İlimler.

Akademd:si

üıyesi

M. N.

Hıdırov tarafından yayına hazırlanan

metin

olduğunu.

ve bu metnin !bilinmeyen sebeplerle

dağıtımının

.

ya-pılımadığını

halen

. Türıkmenis

·tan İlimler

Aikademisi

Ma.gtımgulı

!OH

ve

Edebiıyat

Enstitüsü

.

Elyazmalar

kısmında 1373

numarada

kayıtlı

olarak

·

sı:t'klandığını, dO'layisıyla

halka

ulaşamadığını ifadeyle,

Hı-. dır-0v)un çahşması ihaJkikındaiki Hı-.tenkitlerini ibelirtme!kteclir (sHı-.

6-7).

·

Bu

çalrşmayı

müteakiben

1'

967

yılında neşredilen

"XVlII- XIX.

Asır

Türkmen

Edeıbiyatının

Tarih Boyunça O.çerkler"

adlı

,~erde,

Anda-Ub'a airt

kısmın

H. G.

Görıo.glı tarafından

kaleme alındı,ğını

ifade eden

ar.aştı~macı,

bu

ÇDJışmanın

da sathi

ıbir çalı'Şma olduğunu tbelınmek­

teclir

.

Oğuzname

üzerinde ,

s,on

·çalışmanın 1975 yılında basılan

"Türlc-men

Eıdebiy~tı'nın Tarihi"nin

2.

c.

1

kısmında

T.

Nepes-ov

tarafından hazırlanan Oğuzname'ıden ıörneıkler ıolduğu helirtilmeıktedir (s. 8). B~kriıJradov

da:ha sonra es-erin

macerasını ·ŞU şekilde anlatmaktadıır

:

"Eserin Andalip

tarafından yazılan elyazması elimizde de.ğıildk.

En

,sağlamı

,

·

sonraki

nüshaları

,

ele

almaktır. Hıdırov

'

un neşre

hazn:~

ladığı çalıışma

1'929

ıyılında

.

istinsah edilen

nüshayı

esas

almaıktadır.'

Hazırlanan ibu metnin sonunda

-

elyazma

hakkında geniş

malumat-lar

verilm1ştir.

(Tamam

şüıdelbüden

11200,

astındaın_

aiktaran

Guv

:

an

.

Ezizoğlı}

.

Demeık

ki,

Guvan

Ezizzyglı'nın ık,opye ettiği

elyazmada,

aısıl elyazmanın aktarıldığı yıl ,belirtilmi'Ştir.

Bu miladi

yıl ~esaJbından

1 ~'8-5

-

1

786

yıllarına

t~ka!bül etmektedir.

Y

aızmanın son kısmında ş~

.

şekıilde ·

sözler

var,dır:

'

Bu

elyazmayı

Guvan

Ezizoğlı ı929 yılını11;

11

Ekiminde Çerçev

ıb.Ö'lıgestnin Burdalıık rayonunun GuHaık o'basın-:

da

y

.

aşay'an

40

yaışındaki

yazar

V·~

halk

,şairi

Muhtar

Heş1moğlı'nın

belirtti,ğ1ne

.

göre, .bu

ya2ıma 'f:aışıfoent arkasında

Türkistan .denen

yer-d~ Hoca Ahm

·

ed'in (kaJbrinde

ıbulunmuştur'

Cs.

'8-9).

AraştJ:rıcı

,

9.

sayfaıda

Guvan

Ezizoğlı'nın i,stın

s

ah ettiği

yazma-nın şu

anda

kaylbolduğunu

ve

!jıdır,ov'un hazıTlaıdığı

m

,

atJbu

.

nüs!ha

-nın matbaa di2ıgicisi tarafındaın yanlış dizildiğini

üzüntüyle

!belirte-rek

·Hıdmov'un şahsi arşivindeki

matbu

nüshanın sonradan hattat

Hüday;berd1 An~aberdiev

tarafından araıp hattıyla

yeniden

yaz~ldı­ ğıni

v:e Eristitü'de yu

l

kanda zikredilen numarada

sa.ıklandığını

ifade

·

etmektedir.

-·

·

·

·

· ·

Giri,ş !kısmından

sonra .inoeleme

ıkısrmınıri

I.

lbaJbı "Şahır Yüregı­

nın" (Şair Yüreğinin Tıi:treyişi) başlığını taşımaı~ta olup Cs. 8-321,

bu

kısımda

.

yazar

XVHI.

asırda

Türkmen

edebiyatının

kendin~

:bulduğu­

nu

·

v.e üç

_. şair

ile

üç merhale

,g-eçkdiğini

ifade etmektedir (s.

11) :

. .

i-l°

Önden

.

gelen

kitaıbi

sit

il :

Bu

:kısımda şair

;ç>

.

övletmemet

Aza<l.i

,e1e

alınarak O'nun

·

"Vaıgz-i Azat'' şid:rin:cieki eıbedi

bir

dovlet

Jrurmaık,

lk.avim1eri

lbiTleştirmek,

yrnrdu

zenglnleştirmeık vıb. ıgiıbi

te-malar

işlenmiştir.

2-

:

)

Eski

Oğuzların şairane g,eleneği.

: {Bu

.geleneğin y,

erleşme-.

sinde

·

Mahdumlculu'nun

.

önemi

beHrtiİip,

·

Mahdumkulu'nun

'koşuik

türünü

yazılı·

ed~biyata yeniden

·

.

yerleştir.diğinden

bahisle, f19lklorik

unsurl~rın

da

Malıdurrn!kulu

·

s

,

ayesi,nde Tü

r-kmen

edeb~yatına yerleş­

tiği

if~de

,

edilm

,

ekted.'ir

(s.

12

-

13).

3 -·) Destancılığın yazılı :geleneği

: Bu

kısımda

yazar, destan

türünün ortaya

çıkmasını.

eski Türkmen

ıedebiy~tı

ile

· :

bağda;ştmmış

1 ' •

ve bu türün

geli1_{şmesini Oğuz}

_ve

_{Kııpçaık destancılıık ,geleneğine}

!bağ-layarak,

Kıpçak~arın

:sö:llü,

Oğuzların yazl'lı g.elerteği ıgeli,ştirdiilderini

ifaıde

etrnektedir. Bu

yazılı

g

,

elen-2Ut

dş

kla

si1k

(mesııevi şekli)

ve

hal-ki

(koşuk

·

şekli)

metodlarla

ıbugüne

·

!kadar

gelmiştir

Cs.

14).

Bizce

ya-zaır burada

Türk

destanlarını ta:rıihi seyri içinde incelemeli

ve

diğer

.

Türk ka

vim1

,

eıiniİı

de

destanlaTı

üzerinde

ıciurmalıydı.

Buradan

hare-iketle

.

Anda:lıtb'_ın ıbu.

türün

ık.er.pioini koyması açısından

önemi

zikre-di'lerek

Oğuz

kavminin

kahramanlıkları

ve

buna

ıbağlı

olan !halk

ri-vayetler.inin

·

o

ıdevr~n şairleri Ş.eydayi'nin

'

.

'Siz~eri",

''Gözel

Y~ğrirn-.

ibeş"

ve

.

"Tillerim",

G

u:rıbanalı

Mwgrufbi'nin "Y

usup-ıAhmet" şiirlerin­

de

işlendiğini lbelirt.mriştir

Cs.

16). ·

.

Yazar,

:

bundan sonra

Oğuzlarla ilıgili 1_{kaynaıkla:rı tanıtarak,}

Andal'ilb'ın Oğuznamesi'nin ıbu

kaynaJklarla

uyıgunluğunu tartışmış­

tur.

-

Bilinen

!kaynakların dışında.

_..

yazarın faydalandığı

_.

ve bi~im

dik-katimizi çeken

kaıynaJklaT şunlardır

:

a- )

XVI.

~ısrın !başlarında yazılan

v

,

e

yazarı

belli olmayan

"Te-varih-.i Güz~~ie

-

Nusr,etıia·m,e".

Bu eser tenikidli

ıbir şekilde Ö2ıbeık

alimleri

tarafından neşredHmiştir

(2):

·

.

ıb-)

XVI.

asırda yaşayan

Türkmen

.

tari'hçisi

Salır Baıba

Gula-·

1ıoglı'n,ın

1S155-:I556'da

p[t'genıç Hanı .Aıli

Sultan

a4ına hazırladığı

"Ta-rlh-ıi S~:lır '.Baıba".

Bu

-

eser

Magdımgulı

Enstitüsü'nün elyazmalan

bö-lümünün

526

_

numarasında kayıtlıdır.

·

(2) Tavarih-i Guzıda - Nusratnama, Taşkent, 1967.

3

-. -.

c-

.

)

XV

-

XVI.

asırlarda y~şayan

Dana

. Ata

-

A:'bılhan'ın

Oğuz--

namesi. A. ·

N.

Samoylıoviç tarafından

1

bul~ınan

ve

·1s·21

yılında

Molla

Gurıbangelıqi Oraz~uhammetoglı tarafından

istinsah edilen

.

bu

ese-rin büyük

ıbir

·

kısmı

Samoyloviç

tarafından neşredilmiştir. (3)

Ese-.

rın aslı M

ı

o~kova'da

·İlimler

Akademd,

si'nde

olup,

fotoğırafları

da

Mag-tımgulı

Dil

ve

Edelbiy.at Enstitüsü,

,e'lyaZimalaır ıkısmında

.

1771

numa-. rada

:ka,yıtlıdır (s. ı 7-:-22) .

Yaz·

ar,

kayna:klar

hakkında

lbi1gi verdikten

sonra,

Oğuzname'yi

R~şidüddin'in

"Cami'ü't-tervarih",

Eıbu'l-Gazi Bahadır Han'ın

"Sece-re-i

Terakiıme''

v:e

Yazıcııoğlu'nun

"T

,

evarih-i

al-i S.elçu'k"

.

adlı

eserleri

ile

karışılf;liŞtırmış

fbu

·ka;rşılaştırma

s

1

onucunda

Kaşgarlı'nın

"Divan

ü

Luga

,

ti't-Tür.k"unden

'

de

faydalanar~k

Kanıglı,

·

Kıpçaık,

·

Carlık

CKar-

.

·

luk) ve Halaç

1boyları hakkınd~ geniş

bi~gi

ıvermiştir

Cs.

22-31).

·

·n.

baıb,

"Asırların

.

Cümmüş~nden'' (Asırların İçinde

.

n)

ı

başlığını

ta•şımaktadır

Cs.

32-54).

Yazar,

ıbu ıkısımda

,

Mete ile

Oğuz Han'ın

ay-nı ·Şahıs. o1duğü ha:k:kında

f~ir ileri

sürerek

Oğuz-Türkmen

kavim-lerinin

tarihini

Oğuznamelerden

de faydalanarak Hunla

·

rla

birleştir­

me

yoluna _

gltmi'şt.ir. 3:9. sı:.ıyfada dikkaıtimizi

çek

,

en

husus L.

N.

Gu-.

milev'in

;görüşüdür:

"S.a.gdE>

,

k'' (sadak) kelim

_•

.

esi" Hunlardan yadigar

₁

kalmış

hatta

'sagaydaık'

'

!biçiminde

Rusça'yadag,eç_miştiT." (4)

Sonta-1d

satırlarda

İt

Barak

Hari

.aıdı

üzerinde durularak

M.

Ö.

VII.

yy.'da

yaşayan Aşkuzların ıkıomutanı İşpaıkay

ile

İt

Bara;k

Han'ın acy:nı şa'hıs

olaJbileceği

üzerinde fikir ileri

sürülmüştür.

Yazar,

Oğuz Haiı'ın oğul:. !arının

isimlerinin kozmik

·

olduğundan hareıketı.e;

bu

isimleri

Gök

-.

ata -

canlılık

V

•

e Y

,

er

-

ana -

ölüm ikilemesi

ile ~s!ki

Türk

·

1nanışıyla

. ·

bağdaışt1:rmıştır

·

es.

S2) .

·

III.

baıb, "Tıls1mlı Taıgıma:lar"

CSihtrli Damgalar)

ba.:ş~ığını taşı­ maktaıdır

(s. 54-83). Bekmi-radov, Andalilb'in kaybolan

Öğuz alfaıbe­

sine mersiyesinden

hareketle

Arapların

.

Orta

;

Asya'yı

•

iş,ga1iyle esk,i

Türk

alfa:besinin

uı;ıutulduğunu

ifade

·

etme~te ve And~lilb':i.n

.Oğuız alfaıbesini

güzel

bir

ıkıza

!benzeterek

-ondan yirmi dört

·ş,eklin doğdu­

·ğu

.

görüşünü

XVIII. yy.

·,

şairi

Şeydayi'nin

"Gözel yi.grim

,beş''

ve

Şa­

kanıdi'nin

"Ol

yılan" !baışlıklı

ş±.irlerj_ıyle

birleştirerek

eshl

Oğuz

alfa-besinin

2

·

4-25

işareti ülıduğunu belirtm·eıktedir

Cs.

55

vdJ.

An.daliıb'_e

,

göre

Oğuz

·

Han

·her !boya bir damga

ve

damgaların

ifade

ettiği

bir·de

harf

v-ermi•ştir.

Böylece

Oğuz alfaıbesi unutulmayacaktır.

Yazara

gö-.

re,

Şakandi'nin

"Döredi''

adlı şiiri

bu

tezi

desteklemektedir. Bu

!kısım-(3). Odin iz Spiskov, "Eodoslovnogo Dreva Turkmenskogo", Dokladı A. N. SSSR.

L., 1927 No : 2.

(4) Hunnu M., İzd-vo Vostoçnoy Literaturı, SSSR, 1960. '

..

da

.

Kaşgarlı'nın

''Oğuz-Türkmen

uruglarını

ve

damgalarını

da

belirt-.

tim.

Çünkü,

onu

insanların

bilm

es

i

zaruridir.'' ifadesine

atıf yaıpıla­

ra:k,

Ka-şgarlı'-nın

/büyük

bir

d

htim

a

lle

.

Oğuz damgalarının Köık·türık

alfaJbesinin temelini

teş,k!il eÜiğıini ıbildi.ği ,görüşü

d~

ileri

s

ürülmüş

­

tür (s.

65).

Bilindiği ıgi!bi !Köik:tu:ı;k a1faıbesinde

ünlüler

1ç

in 4

şeıki1,

ün-süzler

için

de

3

'

4

şe'kil ırnevcuttur.

~öktürk

alfrubesin

1

~

Oğ:uz

damga-'

.Q

z OÖUZ DAMGALARIN

ııs , 'l'IJRl<HEN

,~

rl _{l30Y.Li\RI ıcaşgarl:ı.}

vı 1 Gınık

~

2 · Kayl.<J

_{iV 1}

3 Bayındır

E;>

"'4 _!ve

.

~ · : 5 saıgur

_'/]\

6 11.vşar

~

·7 Dek.t i l l i

..s

_':::i..

8 DUkdtl,z

~

9 Dayat

_IY~

10 Yazır

_//iL

. .ı\ynıUr ~ · ' . 11 J\J.kabölük

-12 .. _{. ;ıs.} ' ~3 Karaböliik

.

o~

I4 _t9dir

>

·

-IS _Urenir

_{J §}

-II6 Dodurga

_V/\

I7 Ulayuntli

·

__ı:_

-

.

--

---IIB TU!Jer 1

'i(

-II9

Dece ne

_>o

_·

_\

•

20 Çovulclır

~

2I Çebni

rı

. 22 ,Çarıklıg 23 Yabarlı 24 Garkın

---KA YNJ\KT,J\RD.7\K I ŞF.Kl"LI.Er{İ

--\ '

Reşifüiddin Ynzı9ıoğlu· . l~bulgazi

---t

·~ .._)._ı

' 9-

1

ı

YI

,-<.,

.

•

~ .

.

'Lr1

_~

y

'y-v-.

_'v'V

_,.--.../'

"

'1'--

·

_V1'

'

:r

X

_{- - ~-}

..ı:ı

~

y

.

( )

~

~

C?-::J

cp

'

___

'"1:

p

;;p

'

.

>,<

c..,

·

-~

y

~

---·-

- - - -

·

·

/\/

·

1-1'

'

o

'

-~----·

'"\-1"'

T

) - ' .

;b-

.

'

~

-ı,...

·

- - -

·

---

- , - •

~ / /

Q11f

~ - -·

·

'er'

~

;y

~

-

{,

---·

·---

_-

·-

----

--·

.

;):::":1

-,--

.

.

-~ _..., ·~ r 111 .

_{- - - -}

.

~

~

""

·-

- - - -

·--·-

·-~

v'1

~ -···---

-

, - - ~ - - -

--,

T

T

y

·

x

y

, - / '

-·

h

----

~-

TT

.·

._/1 __ ___ _r: _ _ -·· vı

'1

ı

,

/ /

ı::: . - i) -1

'·

!arından çıktığı görüşü

de A:r1stov ve

·

Mallitsikiy

tarafından

ibir

·asır

önce ortaya

konulmuıştur. (5).

Daha sonra

·

yazar

Oğuz

da~galan

'

·

ı

haıkkında bil

ı

gi

v

·

eren dört temel tarihi

!kaynağa

dayanarak

İboyların

.:

damgalarını

tablo halinde

vern;üşrtir

(s.

67,

taıblo 1).

Biz bu

taıblodaki

boy isimlerini

aslına sadı'k. •kalaraık

vermeyi uy.gun bulduk.

Yazar, taJgmB, kelimesinin ''gizli

seınbol" manasına da g,eldiğin­

den hareketle Orhun-Yenise'y

wbiıdelerinde kullanılan

alfabenin

"nı­

nik"

diıye adlandırıldığını

ve lbu sözün eski Germen dilinde

.

"g~li.

sırlı'' manalarına geldiğini

vur:gulayara:~ runi

:

He

tagma

-

~~lime~

'.

er'i-nin

aynı

ifade için

lkullanıldıiklarını

_

!

belirtiyor. Devamla, bu

keldme-nin Rusça'da

"tavrı0" ıolduğunu

ve Finike

yazı·sında

'

'

'T" 'harfi~n

'kar-şılığının

'tav"

,oldvğu ıve damıga manasına geldiğini

'belirterek ibu

·

.

"T" harfinin

,

eski

·

G

r

ek alfa/besinde "tav", Arap

alfaıbesinde

"tay'\

Batı

Avrupa R~il~

yazısında

·

.

"tur'' diye

s

,

eslendirildiğiı:ı1

1:7e

·

bunların

g

_{Oğuz J~::.k i.} Alfabeler . ııı M _Oam~ıaları Crek ı~ trt\s ı;

...

Hun~k U, l

_.

_N

t'1

7

f

2

'r

9

9

t

J

1'

'1ı

'V

.

.

t

ı]

-L

·

!\

'I

.

{'

5

.

'S

c

_~

(,

y

y

·

Y

)...

7

y

y

'l

8

/

_C

₎

_C

, _ _

_'--

_{- -}

---9

~

_l.

3

lO

I

1

\

\

11

_X

-\

X

12

1'

/'

~

/'

·

2

.1

1

ablo

(5) . Tekin, Talat, A Grammar of Oı:khon Türkic, Indiana Unive'rsity Publica- ·

tions, Uralic and Atlaic. Series, Vol. 69, Blqomington, 1968. Gabain,. A. von, Alttürkische Gı·ammatik, 3. auflage, Wiesbaben, 1974.

-arasında·

!bir

fbağlılık_ !bulunduğunu

if.ad-e

ediyor.

(6) Beıkmiradov,

Greık

alfabesiyle Köktürk alf

aibes

in

i

n

!karde

,

ş

ıolduğlı_

fikri

üz

e

.

rinde

de

durara

:

k, bunu. teyid i:çin i.skender'in Asya

iç

lerine

kadar -gelerek

Türkmenlere

adlarını yerdiğini

ve

ö

dön~mde Orta Asya'da

yüıks,_elk

bir medeniyet

bulunduğunu dolayısıyla

d.a Grek alfabesinin

Oğuz.

damgalarına dayandığını,

Grek alfabesinden

de

A

vrasya

dillerinin

doğduğunu karşılaştn:malı

ibi

!

r tablo

ile

vermektedir

(s.

70

-

72,

taJb-lıo 2):

Tafblödan da

;görüldüğü ıg.iibi karşılaştırılan

damga

sayısı.

ye.;

t:ers!izıdir. Bekmiraıdov, görüşünü

desteudem

,

ek için

!böyle

,

bir

karşılaş-:

tırmaya

·

ihtiyaç

duymuştur.

Yazar,

73

ve

7'4

.

sayfalarıda Oğuz

dam-. ı: ş ı:

re

~ ,:H? }l _:

_o,

'O {)'> '1l .Q N ·rl ;:,... ~ r l f. ı::: ı:..:ı:a1.:1-.:ı:uıı

>

.

' un4.ıo

<j(

97

X

~

:f

L-

C\.

?-

>-

~

J

- -

_-

_-

_-

_--·

----···

- -

-ı..o O'ı '<l' o -N r l. "1' rl N m· H H b-1 H H co H H

"'

·

r l N ıU ·· --. .-ı ıtl C('. _~ t;·. iZ ;,, . >ı ~ >ı µI _ı:.:: ;,ı ,,.. _... u ~ -.. N ıtl \ ::ı cı

~

)Ç

_~

_lN

_-\

>t.:"

·

<l-

~

'11

)-

:)-

<>r

_'

o

-

·

OH v.n:s o r l N ,· _{H N} (')

.,,.

ırı '-"> r-- co O\ r l r l r l -··--...

-

·

-

-

--

-

.

-

- -

-

·

--. ı: ~ı: 1 ı: S .l l?}I ıtn ı:: o . :o ~ U)

..c

u U), il)· .µ _::ı ::j

-T.:X<:1TJ.:ı'.t>H

<<

:>

T

A

~

::r

...._

/.\

'z..

~

~ -UnttXO

.

(') (') l i ) CQ .

"'

ıl) .-! ('") o _{r-1 ~} ~ r-1 r l N ı.c

""

ri N ı.ı ıc r-i _{~ :<} µ! _{~ ~} (ti >-ı !>t :,c:._ µ-1 ~- ~ tn

.

· ·-1)3 E-~ rıJ

'

}

_~

_~

_\

)O) _D

t.-"'

><

>-

~

o

_/

_('

-ON l?.:t·cs M

"""

ıf\ ı.o ı-- co O\ o .---ı N ....,. :<t . r-i .-i r-1 ,-; ,..4 r-i ,-ı

"'

N ('.j N N ..

_

~--

....___•- ' - - -'·

(6) Prof. Dr. Tuncer Gülensoy, Orliun'dan Anadolu'ya Tül'l{ Damgaları, (İs­

tanbul, 11989) adlı eserinin 1'5-17. sayfaları arasında bu damgaların Orhun

harfleriyle ilişkileri üzerinde. durmuştur. Fakat, "Oğuz boyları - damgaları

-Orhun harfleri,, gibi üçlü bir bağlantı · vermemiştir.

-galarını,

Köiktürk

alfaıbesi

ile

karşılaştırmıştır

Ctaiblo

3}.

Bu

taıbloda

K

Ka'Şgarlı,

R

'.Re'Şidüdıd~n.

Y

.Yazıcıı0ğlu,

E Eibu'l-Gazi'nin eserlerin-

.

deıki damıgaların

şekillerini

g'öster.mektedtr.

Raıkamlar

ise,

ı.

talblo-daıki sıra numaralarını

ifade

etmeıktedir

.

. o:'.'iUZ-'l'\İRKMEN B0YtAHT o ' z aı gt,

....

r,.. _e r,.. r-1 _{Boyun Adı} al al (/) .o :.I! o al

z

_{ııı; 'H} al

fi

ı:.. ' r,.. co r-1 _{Boyun Adı} A :ı::: (/)

.

1 Alkaböl tik ·

ıv

a 7 Gınık

t

.. _~ 2 .Bayat

~

b R İgdir

...L

ı ) Dodurga

K

d 9 Salgur

1

8 4 . Yazır

,r

V ₁₀ · uıayuntü

T

_{U ·} ~

y

5. Kayıg k 11 Üre gir

,..5

u

.6 Tuger

A

t 1?. Çebni

y

Ç·

~AÖ

KANATiı

_____

o_a_'u_z_-_r_ü_PJQ,1 __ E_N __

B

_o_

y

_

1A

_

R

_

ı

__________ --J '30L KANAT

o ,Z cıl bC ... cıl E ı.. r,.. Boyı.m Adı cıl af r-l Q ::ı: C/) o z a1 ·b.C 'ı-1 cıl

_i

H ı.. Boyun Adı ~ r-1 A cı, l Bükdi.!z '

-z

z 7 Becene

~

. ' C 2 ~ek dilli

'r'

l 1

~

8 AymUr m l

/

3

Kar

kın n 9. Ba,yındı!'

'I

n~

...

4 Kara bölük

~

ö 10 Çovuldur

J

o 5 Çarıklık

X

h

n

Ya barlı

n

.

·

r

6 · Avşar .

ı.

ş 12 ±ve -y-v" _e

. 4.Tablo Çizim: Onman K'JND

1_Jl?ACT

-B~iradov,

4.

rta>bloda

Oğuz boylarının damgalarını Vfı ıhaır:fle­

rini

belirtmiştir.

Yazara :göre ilk 1~ boyun harfi, boy

adının iba.ş

har-fiyle

alakalıicfrr. Diğer boyların

harfleri ise

iboy

adlaınnın

ibünyesinde

bulunan se~lerle

.a:la:kalıdır

(~.

76-77).

·

·

·

Araştırmacı, sonraıki

.

s.a·tırla:rıda Oğuzriame:yi şekil

yönünden

in-celeyerek,

.geniş

bir ibiibliyo.grafya dle ince1em

·

e

kısmını lbitirnıiştir.

B:iıbliyografyadan

_•

sonra

O

,

ğuzname'ruin

·

metni

:ve

sözlük

₁

.

ıkrsmı

!ile

eser

sonıa

:

ermelktedir. Biz kiril

alfaıbesiyle ıv:erilen ıpu

metni

Tµrkm~n-ce'deki uzun ünlülü

,şekilleri

de

diıkkate alaraık a>ktarmayı

uygun gör~

düık

ve

!

bizim

-için

yetersiz

olan sözlük

kısmını

da

g-enişlettik.

Giiınş

:

Sen~-li'l-ha.Iıkı Hayy-ı

tevaina

.

Ademden baar

öynıi

iki

tu.tdı

rie~e?

Ol

öy

içre

ı çıraag,

manend-4.

mahı, Vacıb-ı

H~k resul

fah~-ı şahı.

Tuf eyliden

y·aratdı kıüll~ eşye,

.

Taıkı

Adam Ata hem Mama

Hova.

Aının

onunca

oglı 1

hezret-i

Nuh,

·

Kılıp

tupan, cahan ehlini mecruh.

Ki andan sQng

anııng

nesli

cabana,

Yayıldı pıtraşıp

Jtim

·

töört

yanaa.

:

Oşol

Nuh

oglı Yafes'deın

togulgan

1

Türk'den ança

·

iil

önüp,

yıgılgan.

:Song türk nesMden toggan

Oğuz Haıan, Ancaklı

b!-lu ca;hanga,

kıldı

seyran.

Anmg vakalann

yamı.akga

ganm,

Bolgan

buu

.Anldalip arzuvda

dAyı

,

m,

Gel,,

eysem hövesli y.oolunga

·

tüşgül.

Nesip olsa,

mıradıngga yetişgil.

I

1.

OGUZ

HAıANNING

·

İT

BARA

1

K HAAN

BHRLEN

SÖVEŞ

KILGANI

Gadim eyyam Keyomers'-ing

zamanı,

Türk

övladı

içre

.turdı

~ir halkan .

.

-Bakıp

dövran

peleık beerdıi amanı,

·

Mogol

övlatı

içre

boldı

soltan.

Gara Haan

oglı

ol,

kiım aadı

Oguz.

BQlup

şahlıkda maınend-i Süleyman.

Zaman ah vah erdi

adlıdan tüız,

.

. .

Ab(Jiılhan

taagmdan ol

kıldı

seyran.

Birinci seyride

bardı Hıtay'ga,

Banşda garşı turdı İt

Barak Ha:an.

Öngün

tusdı

ki,

diyr : "Geçme

•

bu cayga"

,

UrU:ş kastıga togruldı

Oguz

Haıan.

Hemai:ul

harıbga

tayyar

.oldı

heyli.

Zemin

cünbüş !kılıp,

taa-glarga Ierzan.

Y

etişmekden

ta'hir

oldı

irili,

·

Gul-gula

başladılar

zar

u

g-iryan.

Tamamı ·heınle kıldı

heyli

biıirlen,

Müıkemmeı

sap

ç~kıil:di, İt

Barak Han.

Hıtay Ierıan

geldi

iili

.

hirlen.

Uruş nieydaını lboldı

lelezar gaan.

Oşol

tertipde

e~iş gıün 'uruşti,

Ki

aıid.an

song eci~lenlli Oguz Haan.

Tamamı

çerik ilen aartga

yörüşti.

·

,Tebilbaz-ı küşt çalındı

her

yaan

Deniz

aaralıgı, boşluk

yerinde,

Barıp.

esker

hasabın aldı

Oguz

Haaın.,

,

Yüz~ ersal

çeıi!knin.g

hiç bürinde,

Tapalmay

,

·oldı haannıng

köngli veyran.

Gel,

eysem

}\ntlalip

uşb:u~ kelamı.

Hekayat ~nl, huu

'

bizge dürr-i gaitan,

Sana iil yetgürür

hayrı, salam·ı,

Doga-yı Patıha

etgüsi çenden.

-

. ı

11

•

KIPÇAK HAANNING TOGULGANI

Oguz

a:ldıd;ı

uygur neslfden Qir

Kişi

baar erdi,

danışlıkcla

pür-zor

Kıi aıadı

;

i

,

iı

Ha.an

i

i

bn-i

Hova'nın,

Oşol

cengde

ölüp,

tabşırdı canın.

Anın.g haatını

yüklüg erdi

anda,

Hamılnıng

derdi

çün

uçraşdı şo'nda.

·

Giirip çüyrülk. yagaç içre

oltwrdı,

Tövelled

·kıldı,

.

zahırga

geltürdi.

Anmg

·

aatıga

Oguz

.

Haan

koydı Kıpçak,

.Boş

agaç

aadı erdıi

bu

oşol

çak.

·

Enesi

,boş

yagaç

içre

.togupdır,

Sebep

şol, aadını

Kipçalk

takıpdır.

Çıraylık

erdi ol

manend

-

~

ınaJıı,

Bularga

layıık

erdi

çün

sııpahı

.

.

Aınıi

oglum d!iyip sövdi

Oguz

Haan.

Ki

haıhşaşlar

beerdi

_. aınga feravan.

•'

Yigit

yetgende

ol

borna-cüvanı,

Şecaıgaıthk, taikı sahıp kıranı~

Bolup, Oguz iildge

kıldı

~anet,

ru

·

andan

tapmadı

millet

hı:yanat:

Anga

Türk

iilmng bir

niiçesini,

.

1

Beerip,

_{Oguz Haan}

uzaikdaaı kıldı sını.

Özüge

tab, iilni östürip ol,

Hıruç

etdi

,

cahannı. ibastırıp

ol.

Orus, Avlak

talkı

Balgun

ıiilni

Alıp,

östürdi ol

köp çeri!k heyilni.

'Samaııkant'dan geçdıi,

yetii

Harezın

Gaçaır,

E~an'a

garşı bold.ı

ol

azın.

Ki

andan

ısong baırıp Eyran'nı aldı,

Irak,

lİezirıbecan, Teyran'nı aldı.

Oşandag

.

.

Klıpçalk

ülining

taaşdı bagtı,

İtil

dengiz

gıragı

erdi

tagtı.

-·

Mükemmel

deşt-i 1Kıpça1k aatı

birlen,

Bek

hakanlıg aldı

ol

zatı

birlen.

Oguz

'

darn te

ki

Çi.ngiz Haan~ga çenli,

'

Geçipdir

tÖ9rt

müng

yıl,

daha

ellıi.

()şal

günden

togup

iKıpç~ za~nı

Buu

yanıgbg görseterleır destanı.

Gel,

eıy sakı,

sungul ki

camıngga

mey

içip,

etgüsidıtr

ol

murdanı

hayy

.

111

_

ÇİNGİZ HAıAiN

DESTANI

Üçünci

_\

asımııng aıvval b~ında,

_{.. .}

.

Mogol

tatarlar

ol

Çing1z'ning

da.aşında

Üyşmek

'birlen

kıldı

ulug

haamlıg,

Özleride togdur~p

gling

haıkanlıg.

Oşol

yagtda

ki,

Çingiz

kıldı azın,

Birii\ci seyride

.

yeteli

.

Harezın.

Muhammed

Haaıı

Harezmi

aatlıg şası,

Uruşmasdan ,kaçıp,

iil

tu1ldı

yasL

Anıng

iil-emlegige

teze

düzgün.

Gurulgıiıça taıharnınıl kıldı

yüz gün.

Ki

andan

sonıg çıkıp bardı

Sam.arkant,

Ragayat

oldı

Buhar

.

biirle

Taşkent.

Ki

andan song Irak,

Şirvan-Şamak'ga,

Taki

·

Hezerbeycan,

Arzılum

,

yaıkga,

Barıp

Mazenda-ran, Gil~n'ga ye1ldi.

Ki

andan seyr-i

-

Gürcüstan/ga yetdi.

Oşol

saylarda Çingiz Haan çen~z,

Ragayat

·kıldı

bihet harb u cengsiz.

Otuz müng

leşger

ile üç

oglunı,

.

Yibe~

Hoi-asaın'ga

maal u

pulunı.

Takı segşen

müng esker

bardı

Eyran,

Uruşmay

·

aldı,

· tab

oldı Teyraın.

·

Cucı Haıan cieşt-i Kıpca{k

.

yaı~ga çı!kdı;

·

Özi birden yüz

müıng leşgerni çeıkdi.

·

Ruu

bürlen

KıpçaJk

iili

ança

yıllar,

Üruştı

hem yengildi

Kıpca;k

üller.

Cucı Haan'nı

H1taylar

.

diyr

Cu-Şen-cuc,

Araplar tiyr

·

anga

·

ki Yacuc-Macuc.

Bu aat birlen togup elemge

şurış

Salıp

ol

Cucı .Haaıı ~gardı

·

köp

iş~

:

·

Bu

iş töördıünci asırıng başmJda,

bil

Bolup,

Kıpcak ~açıp daagıldı

'h~r hil.

İkmci togdı

bir

İl

Haan

·

Hovaınnıng

Ellik

yıl

song

buulardan

aldı

gaanm.

Gel, 0Y

sakı

sungu! meyi

· ayaikdaın,

İçip

Oguz

·Haan'nı •başlay

baaiyaikdan

.

\

Ki andan Ari.dalip

ibolg~ı. şeyda,

·

Oguz Haan

destanın kı:lsın.

hüveyda.

IV.

. • I ı

OGUZ HAAN

'

·

NllNG IT BARAK HAAN

'

DAN

AAR ALGANI

Oşol

vagt ki

,

yengdi

İt

Baralk Haan,

·

Gelip,

esker

mükemmel

kıldı

soltan

. '

Y

atı·p;

on yedi

yıl çe:rıik

eyledi c

e

m

,

Tamaımı yaaş-ıboma

lki,

biri

.;

bir

şem.

Kılıp

türk

iil:ini

aınlar. ılm-ı yahtı,

Tıırtçlıık ınlve·

beenli

-

güyç

~arahtı.

Ahalisi

ayşı

günden

-

güne östi

,

Ilım,

edebi,

ısungaıt oldı

~asti.

Cemaıgat şovkı

gün geldik

·

artıp,

.

Alıp şanıng rehası

iilni

tartıp,

·

Y

ıgıldı yangı baydaık sayasında,

Toguldı şundag heşmet

rayasmda.

Kimi arzuv

kılıp,

ol kimsi korkup,

Geler erdi cahan

her g~e

top-top

.

.

.

.:__ 13

Şuu yanglıg

ös:ti'

Oguz Haan

.

v~gt

da;raıhtı

Bütiin düny

e

ge

.

saya

saldı tahtı

Çerig

·

tayyarlıgı urnma:daın

ötcli,

Buularnırig avazı

elemge yetdi.

·

Tüı:1k aadı

tutulgandan cahanda

Hemana

korlu gelgey erdi canda

Ba:rgan

cayı uruşsuz .oldı

ragayat

Taralklki

tapclı

tül1k

illi

bigayat

.

.

-·

iıkinci

mtrtebe

hanlı ~Hıtaıy'ga,

B~rak Ha.an milleti

,gelr.i.ıey

tutayga,

Boz:ulşıp

ööz

-

ööZi

.

ki

oldı 1_baıkna,

'

Kaçıp

yör.geni

oldı taıkna-tuJmıa.

Ahali

bilrle

.

kaçdı İt

Bara/k Haan,

.

Tutup

geltiııınekge

emr etdi soltan.

Bir aaydan song

tutuldı

it

Bara,k

Haaın,

.

Anı;nıg

yetdük

cezasın beerdıi

Oguz Haan.

Talkı

sen

,

Andalip

,

b.ol me

y

ge

ga'aııa,

Diger dürr

-

i

f

eza:het tap

zıbana.

Şeker

efsana

,

d':irler saç

sözüngden,

Ulusga

yadıger gaalsıın

özüngden

.

V

OGUZ HAAN'NING GARAHl

,

TAY'NI ALGANI

Bu

ye

r

de ~gine

tariıh

sözünden,

Beşer dünyesininıg narı

yüzünden

.

Hekayat eylemek

ki

14,zım oldı.

Sözüng

.

üsti

açıldı,

.

cazım oltlı.

Ki

adam nesli

önüp

·

ing

aıvvalda,

N

i

içem

yıl

yördi hayvan

şekli

hakla.

Alar

yaaşayışı

taaqda ang

ibiliımden,

N

arıtltr

ol

·

zaman

tarih

ılımdan.

·

Buu

yaınglık

dövürlerde

adam

oglı

Geçirmiş

çoh

zanıaııı,

yook

dıüyıbi yoolı.

T'Ogulgan song

caihand:a

meleık

resmi,

Acam

tarihı oldı

töört

kısmı.

Birinci

kısmı· b.oldı Pişdadi,

İkkinci kısmınıng

Keyani

aadı.

Üçüncige

aaıt

goydular

~şıkani,

Alar

töördrü.mcisiıdıir

ki

.

Sasani.

Birinci

&alt~nat

on

bir

kişiden

lbaratdır

songu avval

başıdan.

Buulaaınıng avvalı,

.

aadı

Keyomers,

Bolup

Piş'dadilar her kaysı

'bi,r

hırs.

Keyomer~'den song

:gelip

·

oglı Huvşeng

Bohıp şah,

yer

yüz:öıne çaldı

yüz cen

·

g.

GeZip taaglarda, döv biirden

u:rtıştı,

Takı

türk

aarasıdan yoolı tüştili.

.

Anmg b~irlen

uruştı Oguz katıl

Yengip

atlandı

Oguz

behr-i

makatıl.

GıriJ,dı

and-a

,

gayat

saansız

çerik,

Buulaııga galıp oldı ikeşver

-

i

Tii.r1k.

Yangılıp 'boldı ragay~t şah-ı Huvşeng

Çeıiklerge .baş e:tmi.şru.r anı

song.

Buular

·huy:rıuık alıp

,

gitdi

Iforasan,

O

_

guz

·

boldı azını şehr-i

Bestam.

Barışda geldi ovval Taşkent'ge,.

Anı algaç, ·baı;dr Saımarkant'ga.

·

Ki

aırıdan

song

Buhar'nı. aldı

ol

şah

Ballı 1

barganda

aldı aramıgah

Üç

aaydan

song

çlikıp

ol

bardı

Gur'da,

Keyinde

kaaldı küyçsız

niiçem onla.

Sovukdan

lkaar

basıp kaaldı alamı,

Laıkip kaarlıık a.atandı

Oguz

buularnı,

Oşol

günden te

şul

vagtga

çenli,

Alar

1_Kaarlık

_Ialkap

_aatand.ı

_belli."

Takı

andan

song Oguz

·

Haan

·bardı Keşmir,

..

Anıng

m ~ alarga

kıldı

tedbir.

-Oguz anda

tamam

ıbir yıl uruştı,

Alammg

patışahı

song kolga.

tı.işti

.

..

Tıntup

öltürdi Oguz

Haaıı

Yagma

Haan'nı,

·

Takı ·aikızdılar

çün Nil

ga.annı.

Ki

andan song

.

aman

çagırdı Keşmir,

Yaraşlkdan

diger

tapmadı

tedbir

.

. ,

Gel, eysem Andalip, bol meyge gaana,

·

· Takı

tee

·

ze suihan geltir beyw.na .

.

Garıp

ehl-i

heınişe

meyge taleb,

.

Cahan;ı gel,medıi hıiç

·

kimse

gahp.

VI

.

OGUZ HAAN'NING ÖÖZ

İİLİGE

KA YTGANI

·

s:apardan

gaytdı

ol

şah pür-hıyal,

Tapıp

nusrat, pelek çün beerdi

ıkb~.

Bada:hşan

·

üsti biirlen

ööz .ü).ige,

Y

etişdi,

seyriden

kalmaıy yılıga.

Ta;kı

anda turup,

tııınç

aldi bir

yıl

Ki

andan song

.

Misir'ge

yükledi

pil.

Otuz-Ju~k müng pil u

pelv~ı

birlen;

·

Cünep

gitdi

iki

gene

µ

lkeni

ıbirlen.

'

Yene

·

bir nüçe müng

·

çeıik

u

asker,

Alıp

.

·çıkganda toldı

·

behr ile yer.

Bir az.

türk cemg olup arz

e1ıdi

haanga

·

Alar garip, hor

.

, muhtaç

erdi

.

nanga.

T~ydiler

şaha:

Bizler ~alla

aacı,

Serung

ıhsanıng ermiş

dengiz

mövci.

~i

bizlerge

sarı

aylansa

-

to.:l!kwı,

ıBolar

erdi

garipnııng

köngM

,

galkm.

Buularga

1ıiydi.

,

han :

"Sen

kitme, gal, aaç"

·

Oşol

·

~fuıden

a.nga aat ·

kaldı

Galaaç.

Yene anlarga köp e

.

ngam u

ıhsan,

Beerlp,

Galaaıçlar'nı şat

etdi çendan

-CF.:

2} .

Oşol

"Galaaç'' söZi özgerlip imdi,

"-Halaaç''

'

tiyr

niiçe

mdllet an.ga

şim~.

Alar k9plenoi

Maveraı:nınehr.'de

Nilçesi

kaldı

Gur

aıthg şahrde.

Buulardan

~yrılan

Ba~las

urugı,

Acap

morlandı anları;ımg furugı.

.

·

Muhammet

Bagtıyar

aatbg

bi

_

r haan

Hıraç etmiş

Halaaç'dan,

gitdi

bir

yaan.

Anıng paytwhtı

Lektun

aatlıg

bir

şehr,

•

Acay~p lalezar ol bag

u

hoş--behr.

Kakıp aadıga

zikge

Bahtıyar

Haan,

Tüzüp

·

dövl~,

hıriıç

et.eli

iki

çendan.

Bu

_

u

yanglıg

~ürk içide

_

ıbeUi,

·

·meşhur

.

Bolup, ellig

altı yıl şatlandı

mebrur .

..

Oşol

vagt her çerikning

ööngünde,

Galaaç olsa, 1'.'0Vaç

olmuş

cenginde.

Garaz,

ıillçe

çerik.

bilrlen

Oguz Haan

·

Geç~p Amu üsti.den,

bardı

Horasan .

.

Ötüp

Irak,

daha

,

Heziııbecan'ga,

Yetişdi

Ermen.i'den Misir,

Şam'ga,

Buu

caylarnıng bolanın ikıldı raıgayat,

.

Buulardan

şat olmuş

iili

bigayat.

.

Ol iillerde gurup

biir

te~e

düzgün,

Türk

ha'kanlıgı

çok

t.aaş<lı-tızgın

..

Tüzüp iillerde meclis

padşana,

·

Öözüden

:

kaldıruvga

bir

nıişAna

.

.

Açardı

teze

düzgün, teze yollar,

Oguzcl~n

şat erdi

ki,

baarça

iller.

1

Uinıtlan

.

.

Andalip, sen

·

hem

·

şathkga,

Ayagı

sunsa

sakı ceıng-ı

halkga.

·

Takı

sen hem

katarda

mey içer sen

·

,

Cunünungdaın

teze destAn

açar

sen.

- 17

-\.

\

'

VII

.

OGUZ HAAN'NING SALTANAT

BASGAN ÇAGIGA

YETGENİ

Birinci

basgıcı şah-i

zamana

Oguz

Haandır,

togup

,

çık,dı ca)ıana.

Türk

·

dünyesining

:

başlangıcı

ol,

Bilik dünyeside ing birinci ol.

Senagat

ba;bınıng aıvval binası,

Fesahetning

_

cananda düypenesi

.

Bina

kıldı araıba yüik daaşuga,

Köm

~

k

oldı

1köçüp

bir

yaan

aaşuga.

Hat

-

yaazuv togduliUvq

aıkıl

öyünde,

Bütiiıı durmuş

tüzüvlerriing küyünde.

G

a

dam

goydı iileııge

biz

üçiin ol,

Vatan

açtı Tüı:1kler;

siz üçün ol.

Tebigatnı

yoogüvning

kaıhrııma.ını

Bolup,

durmuşga saldı kamranı.

,~olupciır altı oglı

üç

garından

Akıl-danışda artık biir-biıirinµen.

Buularnıng adı

Güri

Haatı

hem

de

AAy

Ha.arı,

ikm.c

·

i

·

gariıı Yıldız

hem de Göök Haan.

Üçüiıci garın

Taag

Haan hem Dengiz

.

H~.

Ata-enege

müşf~g

erdi

~endaın

Buularnıng

her

biıiriıde

töört oguldan

Dolup,

iiş !başladılar

sag

u

.

soolugdan.

Alarga inci maallar

ıköp,

feravan,

.

Tamam öz

erıkige 1_beermiş

_Oguz

_H~n.

Takı

her

kaıysıga

,

bir

taanga

belli,

Mukarrar

'kıldı

Oguz

Haan

şu

zeyilli

.

Teemınil bİirle

f

enning

şeklini

1

Çızarga ooıylanıp tu1xlı aıkılnı.

Birinci bolsun

ınci

maalga bellig

.

İıkiınci

·

bolsun urug

-

ül:ge bellig

.

-•·

Oşol

tamga bilen

·

maıalı billnsiıi,

Görüvde kim olay

halı

bilinsin.

Taıkı ihaanlık nışan

b.ols-qn

alarga,

Bu

.

yanglıg şekil ooylandı

bilerge.

Gel, eyseni Andalip, seri ihem teem.mil

Kılıp,

~~tan

yaazuwımg yo~lunı

bil.

Getir,

sakı

kadah, sungu! içerge,

Fikir

ile

teze

destanga

ıgöçerge.

V[II

T.&MGALAR HAKI

,

NDA

HALA YIKNlNG A YTGANI

Ataı.sı aıkıl,

·

Enesi,naıkıl,

Bir

gıız togulmış,

Yd.grim

töö:rıt şe'.kil.

Şu yanglıg

gözel milleting yan,

Bul, bizden

aw;ü

,

bols~-da

zan,

İ

ı

İlndng

gözünde görülgen imes,

Türk illi dünye ingenden

narı.

Kim alsa

aını,

Bütiin

ömfu:ıni

Şa~

olup geçirgey,

'fut

bul

eınir.ni.

·

İndi

öser

·

&iz,

Yovnı

basar siz,

Siz

tolup-taaşıp,

Omun

gısar

siz,

Çıkmg

cahana, noobat si~gki,

u

çraşsa düşman, başın

~eser siz.

Könglümge getirdim,

Kolum.dan ötürdüm,

·

Bir-birden

gaçtı, Tirkeşip uçtı, - 19 - · /

Yerli-yer.inde tüzüp

,

hitirddm:,

·

Ki

yürek

sırımnı

iilimg~

açtı.

ıx

OGUZ HAAN'NING

ŞAM-ŞERİF'GE

BARGANI

Oşol vaıgt

ki

Oguz Haan

Şam'ga

geldi,

Kj

aında

nilçe

gün

aramıri

.

ald~.

·

Ferman

.iJe

bir

.

güni

getiııtdi

gulamm,

Gulam tabe

arıldı

beer.cli

salamın.

Tiydi ol

:

"Şahım

bizge

kaıysı hızmat,

Mehriban

olgusı

siz

·

kılgan

minnet,

Goytip

·

ca:nıınnı,

berca

.

eylegeıy

men".

Tiydıi

Oguz :

"Kıl teenınıdl,

söylegey men.

Barip,

maşrıık

ç-ölide

·YA;l;ynı

gömgül,

Takı nıagrııb~a

bar:

bul olk.nı

gömgül"

Tiy.ip, üçden altun

·

yaıy

·

ilen

ok,

·

Buyurdı

ne

:aında,

.

kas

.

tı

mutla;k.

• 1

İşning

iç

magnisı yapırk

buu gulga,

Alıp

gitdi

ki

ol

ok-yaıynı

çö1ge.

Göm

·

üpdür'

yaıyııı

ol

maşrık

çölüge,

O!k.nı

hem gömüpdir

·magrıb

çölüge.,

Ki

andan song haannmg

.

gaaşıga

geldi,

Baıkgıl

imdi Oguz

Haan.'ga, ne

kıldı~

Tiydi Gün Haan, Ay

Haıaın, Yıldız Haaın'ga

.

. . . Banng siz aav,ga

maşrık

çölüstanga.

Tiy,di Göök Haan,

Taaıg

Haan, Dengiz

Haan'ga

-

"

Barınglar

aa.vga

maıgnb

çölüstanga.

·

Bular her

kayısı

bir

yaan

çııklıp

gitdi,

Barıp

aavga keyik,

gulanıiı tutqı.

Yene

maşrııkga

gitgen

yaynı .tapdı, Takı magr1ıbga baıııgan otmı tapdı.

Ahp getirdile.r

ş~ıng

ga~iga,

Filkir eylediler

ariıng· iişige

.

.

-Tiydi Oguz Ha.an yay tapganlarga

:

"Siz

·

·şah.,

Bolarsizler,

.

cahandan

dayımı''

egeh''.

Takı

·

ok

tapganınga

tiydi :

''·

İıİlçf'

'

.

.

Buu

iişlerge

pikir eyledi

palçı.

Tiydıi.

:

.

"Yay

ô~un

astsa

kaysı

yangga,

Ki

.

oık barmagka

tayyar oşa ~aımanga"

~

' '

Tiygenden, bu

·

og:ııJlar boldı ikaanıg,

Takı kısmatını •haaın kıldı saanıg

.

.

1iyip buu pal ilen

aındag tüşündi;

·

Bizin ile emr-i

neıhal t.iyıp ışaındı.

·

Gel

ey-sem, And~Iip,

şahlar iişide,

.

Aşaa~dan

bi,.r

·

pikir

bardır başıcla

.

.

·

Anmg ta'vili

açtır.tın.as

avama,

.

Tüşündirm~ gereılcdir

has

u

Ama .

.

·

Getir,

sakı

meyingni sun manga tiiz,

Hıyfılım şunda

meyni

(kıldı

engiz

..

X

.

OGUZ HAAN'NING HAKANLIGINI

OGULLARIGA

TABŞIRGANI

Cahaıngirlik

yooluda seksen üç

yıl,

.

Gezip öz iilige

ayiaındı

ol,

bil.

Alıp

an9a

·

sıyahatdaın

netice,

KeDJalat

beıyzesiden

görtli

cüyce

.

Nehayat

iboldı

dövlet

·berkeriıalı,

ÖSti

:ruygı danglarlliıng şemalı.

Belli ·

dang

yıldızı ülnin

·

başnia,

Togup köp

duygı yagtıldı başıda.

Mogol hem tatar

.

içre ança

danış, To~Idı,

iil

ta.ıkı

eyle

tiydi

,baş.

Şunurtg

biirle

mü.lkemınil

-i

Muzaffor

·Kurtıldı

Türik içide

ing

büyük zor.

Garbı şarkdaaı alıp

anlar

hıracı.

Cenup,

şimal~en

.

anlar

alıp pacı.

-

.

21

-Kılıp

rob; mesaken yer yuzüpi,

Cahanga bel~i

kıldı Tüıık

öözüni.

Gelip imdi

Mogolıstan'da

ol

şa,

Gurupdır

toy,

hasa.hı başdan aşaa,

Bir

aaylık yolnı iyıınişden kıldı

pür,

Taıkı

harç

kıldı

ança

·

-

gövher-i dür.

Tokuz yüz müng hovuzga mey

alkızdı,

.

Meynmg deryasrda

muştmkı

.

yüzdi.

Tokuz yüz

·

müng koyu

henı

ança

yılıkı,

Soyup,

kıldı

ziyaf

~t

ml

halkı.

Mergenler kökden altun ka/bak

atdı,

·

Niiçem

pelı.iıvan tutluşdı, göreş

etcli.

Alamıng

~er biirige

engam-ı ıhsan,

Beerip

şah, aırzuvm artdıırdı

çendan.

Ki

andan

Tiwk

iiJıi aldı

görelde,

Kılışdı

özlerige yoolu-yörelde .

.

Çıkıp

Oguz millet içre söz yöretdi,

Suhan biirlen cahan könglün eretdi.

. .

Körüpdir segsen üç

yıl

içre neeme,

'T',l~.c, _.ı.-uqun U

di

r

eli

_':ı.J _ıu·'

b" b" h

_:ır

·

_{ır :}

•

as

u ama

A •

.

.

Kılıp

anda

·

yuriunı

üçge

taıksi.m,

Her ikkf oglun anda

goydı

hekim.

(}özi hem

patışahlık

terltini etdi,

Giirip

garıga,

pena

yoolunı tutdı.

Gel, ey

salkı ıkadaıh sungu}

yeneden

İçermiz

Oguz yangl~

,

g rnasevadan

Ki

ıbizge

içgen ovla baarça

iişden

Gutulgay An'dalip yersiz

keyişden.

. .

XI

. OGUZ HAAN'NING OGULLARIGA

.

PFJNT:..NESdHAT IHLGANl

-

·Menıim

Oguz millet içre Uygur

aaıtım,

Şu

yool

bi.irlen nesip

boldı mıratım,

-..

'

~iirev

.

bir söz

·

tiyse tiydim a,n.ga

"~ayır",

Sebep

şt,11

Uygur

aatantırtlılar gayır.

Hayır

bilrlen karap

.

iişning ahırın,

Yetişdiıp: maıksatımga biiriin-biiıiin.

Hemana

:ı:n,asatımnı

iilning közüge,

Bezep

tutdum

1

kıi

ol

çeksin öôzüge~

Kıb~

ahen roba

ÖÖZ maJksatııınnı,

Tamam

çe~tirn,

·bilıng urşa ~a.da:mnı.

Garaz,

·

men

almayın burraını

kolga,.

Süyçük til biirle

saldım halknı

yolga.

Tiyıınes

erdim cahanga

ınunda

kelgil,

Mening bar,gan yoolumda

•

hürle bolgul.

Biirinçi

zorum

ööz

tutduık mıratırn,

Bezep

iilni çektiriv.ge

gaıyr

.

atım,

' ·

Tamam

vucüdım

ile andag etdim,

Bu

gün gör.gül,

kemal-ma!ksatımga :yetdıim.

Aiııng yoolı şudur,

tenglik

adilnı~

Bezep

1ıutdum,

özi berkirdi

ilini .

.

Biirevge etmedim men

/kast

·

ne

cebir,

Cebir

ıkörsem

de,

ıbelki

·

eyledim

sabır.

Şuu

yool ·biirlen tüzüp

şa1ık makamın:

Yetgüzdim men

.şuu

biirle

en1ıikamın.

Nıliçem yıllık.

vatan

·

ıdirgıizdim

iilge,

Beyük

hakanlık açtım

Türki tilge.

. .

Kişi kıim

barsa

tengliık

·

yooluda

togrı,

Anmg

şumluık saa,rı taıaıyrılmaz ugrı.

Eger ikoysang kadam

ceıbr

u

zuluımga,

Avval

kalgusıdır

.

özüng

eleınge.

Eger

sövınese

iil

bargan

yool~gnı,

Gararga

yooık ,kişi şumluık halmgnı.

Haı'kanlıkga

ragayat

olmasa doost,

Anga

akıl kişiler

etmegey kast.

Alar ööz

'kaıbrını

ööz elgi bürlen,

Kazdırıplar

iki,

halkdan illki' biirlen.

· - 23 ~

-

Öözi

.düşmannıng

etcek

hız.matını,

yetip tur,ganda, sizge yok

kll'1,l,

-Tiyip,

düşman

heyli

şat

olurlar,

Ki senden

dost-yarıng

yat olurlar.

Adıld~n

ôöz,ge

maıksat haıkanga layık,

Degildiır,

siz

takı

biling

halayık;

·:

Adıl

,bir

·

söygülig

magşüfk caıhaıi'da,

.

.

.

Anga yook

düşman, eşker

nahand'a.

' • • J •

.

Anı

sövgey cahan

çın canı

biirlen,

Zulumga

·

hiç

koşuJmas kaaını

biirlen.

A'dıl muştakrda kıim

erte u

kiç,

Hövestedir

ki,

gafıl

oLma;gay

hiç.

Zulum

zakkftmunı

taadurmang

iilge,

Ragayat gelüvsi

·

:tedbirle ikolga.

Zulmung

ıiıerg-i ·muşum

taatgan ölgey,

.

Bakıng ragayatsız şadan

ne bolgay.

Gel, eysem Andali:p

ikıl

sözni küta,

Oguz Haan

rühıga etmeıkge

pata.

Tapılsa,

dost

-

ya;rmg ibiirle

meyni.

İçgil

bür

aazıraık

özgersin meyni.

Alarnıng halını

köz

aldıga

biz

Geltirip,

sözleşürge beermişdik

söz.

XII

.

ANDALİP'NING Y.İTGEN OGUZ

,

HA

TIGA

MAıT AM

-

MıERS1YESI

_.

'

·

Bir

asina:ıi-ı

bela,

inip

naıhandaıi,

.

Yuvutdı-ol

dürr

-

i

gımmat baıhanı

.

.

Tiiri'ldiıkde

zerur ol bizge

caından,

Oguz

övlatmıng rüh-ı rovanı.

Egerçe Nuh

yaaşın

ibeerdi

avvalı,

Talkı

ı

beermiş

bü ·gün

·

bad-ı hazanı.

Ki b'izge ança

·

yıl turganıng ulı,

B~la

sançgan

imiş

.

tir

-

i ikazanL

2 4

..

Anı

ret

·

eylemek emr-i

mahalı,

Mehv olm.as

tiıydi anıng yazganı.

Biirev ret

k.ı.1ınw}{ga

boLsa.

mecalı,

.

Kim ol

merdud

hem

ülning

·

aazgaını.

Y

aaşıng

üç

m~gden

aaşıp

töörtge mündi,

Buu

yaaşda

.

çekmeding

renc~i

ızA.nı.

Oguz

·

övla~dan

ayrıldıng

iindi

~

·

Ki

bizlerge 'koyup

matam-gaızanı.

·

Seni

asman-ı

ajdarha

yuvtdı,

Sen ol Yunus,

güııip

tutdung

mekaını.

I ' . .

·

eemaJ.mgdaın

cah~

-könglün

sov:utdı,

.

· Men oldum

Andalip-vasfıng yaazganı.

TAMAM

·