Cumhuriyet döneminde Serbest Cumhuriyet Fırkası deneyimi

Marmara ltet$im D ergisi, Sayt: 8, Ekim 1994

Mamura Joumal of Communications, Number:8, October 194

CUMHURiYET D6NEJ\{INDE

SERBEST

CUMIIURiYET FIRKASI DENEYIMI

oRTAYA qIKI$.SEBEPLERi,

.

KURUCULARI, NIZAMNAMESI'

KAPANMAST

vE BASINI

I

iriqrilnni

ArE.

Giir.

AYhan

AYDIN

MARMARA

ONTVERSiTESi

iletigim

Fakiiltesi

A-

Serbest

Cumhuriyet

Ftrkast'mn

Kuruluqunu Hanrlayan

Se' bePler:

Tiirkiyede

lgz}-lgSoyllan

arasmda yaprlan inkrldplar

belirli

bir

di-renme hareketi

ile

karqrlaqmrqtrr. Sanayile$me Siyaseti, alkolli.i

igkilerin,

si-gara, geker, tuz ve deniz n'akliyatrnrn devlet rckeline ahnmasl hoqnutsuzluk

iaratmrg(1

). Bu hognutsuzluk, 1930'lua kadar gergeklegtirilen reformlann

ttiytit

Uir b6liimiini.in temelde

ijretim

iliqkilerini

halkrn yaranna

defigtire-ceK halkrn ekonomik ve sosyal durumunu diizenleyecek nitelikte olmaytgm-dan kaynaklanrYordu(2).

Hiikiimet teorik olarak 6zel tegebbiise taraftar olmakla beraber,

uygu-

ladrlrekonomiksiyaset,darbirdevletgigorii$tenhareketetti[iiqin'ekono-milidurgunlula

sebep oluyordu(3). 1928- 1929 yrllartnda k6tii i.ir1n altnma-sr,

diinyi

guprnda

bf

iftisadi

buhranrn bag g0stermesi ve Osmanlt borqlanntn

taksitlirinin

0denmeye baglanmasr(4) durumu negatif y0nde

etkiliyordu'

cumhuriyet

Halk

Partisi'nin tahakkiimti

ve

iiyelerinin

baztlartntn

mevkilerinden faydalanarak gahsi kazanglar sallamalarr halk arasrnda

hog-nutsuzlulu bir

kat daha arttrflyordu(5).

cumhuriyet

Halk Partisi iktidanntn

her

tiidii

muhalefeti susurmak

igin

uyguladrfr baskrcl politika ve

dolaytsty-la

temel hak ve dzgtirli.iklerin krsrtlarmast bir yana; onun halktan kopuk olan' 261

sorunlarnl

anlamaya gah$mayan, diyaloga girmekten uzak tutumu, ekono.

mik

agrdan bunalan halkrn

tiim

huzursuzluklannrn kaynalrnr bu biirokratik yonetici kadroda gdrmelerine

yol

agm$ur(6).

Serbest Cumhriyet Rrkasr'nrn _{kurulug nedenleri hakkrnda}

_golu

igin-de _{bulunulan bu kogullardan esinlenen de[igik ve gok sayrda yorumlar}

yaprl-mr$tr. Aratiirk ve ismet inonti'ntin gok partili sistem ve demokasi dzlemlerr-ni dile getirdikleri

baz

_{konugma ve sdzleri dikkate ahnrrsa, s.c.F,nrn}

demok-ratik

rejimi

gerqeklegtirmek igin atrlan

bir

adrm

ordulu

yolundaki yorumun

biiyiik

Olgiide

dolruluk

payr tagrdrfr gOriiltir. Ancak asd nedenin daha 6nce de

belirttilimiz

gibi, halkta var

oldufu

sezilen huzursuzluk ve

hognutsuzluk-lan kontrol edebilecek bir muhalefet partisi _{igine kanalize etmek ve bu saye_}

de

belli

bir

dlgtide

hatrflermek(7)

_oldulu

giiphesizdir.

Yani,

huzursuzluk ve ekonomik bunahm

bir

grkrg yolu

verilmedili

takdirde

ihtilalci

bir

mahiyet kazanacak olan

dahili

elegiiiiyi

artrrdrlr

igin Atattirk; _{hognutsuzlufu denetim altrnda tutabileceEi}

_zuarsrzut

rrarete-te vti_

nelterek

_{srnrh bir}

_{muhalefet yaratmayl amaglamrgtr(g).}

B-Serbest

_{Cumhuriyet Frrkasr'mn Kuruluqu:}

l.

Kurulug Tarihi: t2 Alustos

1930(9).

2.

KuruluE

yeri

ve

Merkezi:

lstanbul, Taksim

Kalmis

Apartmanr(10).

3.

Kurucularr

ve

ilk

idare

heyeti:

Lider;

Ali

Fethi ( Okyar)

(Gtimiighane Mebusu), _{Karib-i Umumi;}

_Nuri

_{(KUtahya Mebusu),} Senih (Bursa Mebusu)

Nakiyettin (EldzizMebusu), _{Tahsin (Erzurum Mebusu), Haydar (ls_}

tanbul Mebusu), AEaoElu Ahmet (Kars _{Mebusu), ibrahim (Koceli Mebusu),}

Galip

(Nilde

Mebusu),

Refik ismail (sinop

Mebusu),

gair

_{Mehmet Emin}

($ebinkarahisu Mebusu), siireyya paga _{(istanbul Mebusu), Talat (Ankara}

Mebusu),

Regit Galip (Aydrn Mebusu)(11).

4.

Kuruluqu:

Serbest Cumhuriyet

Frkasr, Ttirkiye

Cumhuriyeti

rejimi

iginde gok

partili rejimin

ikinci

defa _{kurulmasr tegebbiisiinii ifade etmesi bakrmrndan}

onemlidir.

TBMM'nin

iigUncii devre iigtincti toplanusrnrn tatilinde

Curnhur-bagkanr Gazi Mustafa Kemal

PEa

ve eski Paris

Biiyukelgisi

ve

yine

eski

TBMM

baqkanl ve baqbakanlardan

Ali

Felhi Bey arasrnda tead edilen mek-tuplann yaylnlanmaslndan sonra teqekktil etmig; Meclisin dOrdiincii toplan-trsrnda krsa

bir

sUre gahEma imkanr

bulmultur(12).

Sozii edilen meKuplardan

birincisi Ali

fet}li Bey taraflndan 9

A!us-tos

1930

tarihinde

Cumhurbaqkanr Mustafa Kemal'e hitaben

yaztlmtqtr.

Mektubun

metri

aynen

_*iyledir:

"

_{Paris'de bulundu[um}

_{beSbuguk sene muddel}

_zarfinda

haricten mcmlekelimizin

ahvalini takip

ve tetkik

elligim

gibi

hemen her sene mezuniyetle vaanda

geqirditim

krsa

m

ddetler esnastnda

mti;ahedelerinin

verdigi

inlibalar

la tetkiklerimi

tamik etmekten

hdli

kalnadrm. Hasrl

etti-!

im

_Jikir

ve kanaat

lerini

anetmekli

gine

mlisaa.de-i

celi-krini

istirham ederim.

Yek

naza

a _{gaze Qarpanve}

umum\etk

hissolunan

bir

st'

kfifi

vardt

ki

o

da

tru i

ve

iktisadi

vaziyetimizin gegir-nekte

oduEu

buhrandtr.

Filvaki

mevad-t lbtidaiye

_{fiatlanda d}

nya piyasasmda

has

olan dufktlnUik hemen her

mzmlektin iktisan

faa-lr-etiflde

az gok

bir

durgunluk vticfida getirmiStir. Ancak nemleketimizde diger yerlere nazaran daha

_fazla

hisso-lunan iktisadi

muzal'eka

bu

umumi esbaplan

maada

h

kLtofin

be; seneden beri

fikip

el,nekle

odulu

mali

si-)-asetin de

am

oduguna

knniim. Htikfrtn4t

rtoli

kudreti'

mizle

gayrt

mtitunasip ve

bugtinkli

nesil igin

_Sayt

mtis-mir

masraflara ginnis

ve bu

masratltrL

lemin igin halktn

tahanlnttilti

_fe*inde

vergiler koymuS,

dahili

san'atlar ve

nnhstillerimiz

hakkile

hirnle

ve

te;rik

ediblgtuiS

olna'

sL

jtizttnden

ihracaltmtza seneden sener-e noksan

ariz

ol

mu$uL

Htikfrmete

ihtr'ar

edikn

_{fedakarl*larn}

mliltim

bir

bsru

pek

a[rfaizlere

ve

diler knm

da ecnebi

ithala'

nna

ve

dolayrslle

daJviz

,ntibayaasna

sarfedilmi;tir.

Milli

paratuz

enditeli surette sukul elm4k

tehliktsini

qas-terinceye kadar

paramtan hymetini

tesbit igin esash

bir

Bu hallere ilaveten

tevzi''i

adalet lususile

dthilt

ve

htrici

sbase

erdeki noksanl.an

dahi tafsil

ederek

nnruzahmt

uzatmak

arzu elmiyorum. Htilasa

memlekelimiz Lozan

ahitnamesinden beri her

ttlrl

kapilrilasyon

kuyudunlan

azade olarak

gegirdili

sulh devrinde kaylerimizin Stikra' na

lAy*

galtsnasna

ve buttln halk

snlJlarntn

memleke-timizi ytilcs ellmek ig

in

iflihara

_;ayan gar" retl e rine r agnen

has okn

netice mznnuniyet bah;

oln/lktan

pek uzakltr

kanaatindeyim.

Kendilerine

karSr.

derin

muhabbet

ve

hunn4t

besledigim huktinet

icalinin

ttipheden

ari

gat"'

ret ve htisn-u niyetleri karStnnda

b'yle bir

n'eticenin

na'

stl

has

oldu{unu kendi kendine sormal6an

bir

an

_Jarig

olma&m.

Bu sualin

cevabnt

B.M.

Meclisi'nin

bir

firka-dan mtiteSekkil

olmasnda

buluyorum.Filvaki

fl*a

aa-yrun

kendi kabinelerini tenkitten

ihtiraz etmtleri

sebebi-le M. Meclisi'nde serbest mtlnakasa

azalmt;

ve

h

k

nel

gayrt

mzs'ul

knlmrStt.

Zat. Rilaselpearhikri

bu

mem-teketi murhis

dufn&n

istilalanna

karSt

tairhte

misli

gi|'

rtilnzmi;

bir

hannset ve

_;iddelle

mMafaa

ettink.

Tarihi-mize

gayt

parlak

bir

muzafferiyet kaydettintz.

B

ttin

va-tan

evlatlarmt

Simdiye

kadar hissetnedikleri istiUAl

ve

htiffr-ete

kavu$urdunuz. M emleket

imizi

medeniyet

yo'

lunda

y

rtlttnzklen nten eden

kahne

tesisatl

kaldtdfirz

Cumhuriyet

idare

sinin

memleketimizde ebedile;mesi

iQin bir fLrktIL

hukanel

idaresi )-erine

htrriyet-i

muruka-$y

tesis etnek ve htiktlnetten millet

i;kri

haktnda

ciddi

hesap istenegi

tenin

elnuk ve bu

i;krde

han

varsa

her'

kesin gdzLi antinde cere;-an edecek serbe$ mllnakafa ne-ticesinde

tashihe

qahsmak ga1'elerinin husul

bultwsfla

Cumhuriyetin banisi olmak

s{atile

herkesten

ewel

Znt-t

Rr-aset

penahilerinin

tarailar

bulunduklarr@

dsla

ftip-he edenem.

Cumhuriyetin asrkr olmak

s{atryla

bu ga!"elerin husul

mtkuldes

emelinde binaewleyh tam ve hnkiki

bir

cwnlu'

riyetgi ve btiltin

nanasib nyik

ve

_foktt

Cumhuriyet

Halk

Frrklsinm nalt

ve

ilaisad

ve

dahili

ve

harirt

siyasetlert-nin btrgok

rc]dalarlw

tttitearlz bulman

ayrt bir

_frrkn

ile

siyasi mticadele sahnesine

at

mak azmindeyim.

Zat-l

malarmdan nasi iSbu siyasi azmimin

nazart

devletlerin-de ne

yoda

mazhart

telakki buyurulaca{tru bilmek luzu-munu hissediyorum. Cevab-t Devletlerini bekler ve en

de-rin

muhabbet-i kalbiyemte beraber htirmet ve tazimlerimi

t akdim e y le r im Efe n"dim" (13) .

Cumhurbagkam Mustafa Kemal'in

cevabr ise:

" _Azizim F ethi B eY efe ndi,

9

A{ustos

1930

tarihli

mektubunuzu

aldrm

ve

dikkatle

okudum.Kendimi ve mtitealalarmtza ve

suallerinize

Re-is-i Cumhur ve Cumhuriyet HaIk

Ftrkast'ntn

Umumi Rei-si

olarak

iki stfatla muhatap gordtim. Malumdur

ki

resmi

vazifem dolaytsryIa ben bugtin Cumhuriyet

Halk

Ftka-slnin

[Jmumt Reistidini

ifa

etmemckteyim'

Fiili

Riyaset Ismet PaSa tarafindan

ifa olunmnktadtr'

Reis-i Cumhur'

luk

vazifesinin

hitamnda

biuat

teSkil

ettigim

Cumhuri-tet

Hatk Frkast

Reisti{ini

ifa edece{im

tabitdir'

H uktime t

in

i c r a at

ma

mtit e all

ik

o I ar

ak

s e r dey I e di

! iniz

nokta-i nazarlarm

zamnrunda mevzubahis

oldukga

ce-vaplannt

vermck htiktimete ait olacakttr' Bu surette

hnki'

katlerin

daha

ag*

meydana

g*acadma

Siiphe

yoktur'

B.M. Meclisi'nde ve millet mavacehesin'de millet islerinin

serbest

mtinaknsax

ve htisnti niyet sahibi

zallarm

ve

ftr-kalarm

igtihallarm orvya

koyarak

milletin

dli

menfaat-Ierini

aramalarr benim gengli{imden beri astk ve

taraftar

oldu|um

bir

sistemdir. Reis'i Cumhur olmnyarak yalntz

fiilei

_'firkn

Cunhuriyet HaIk

Ftrkan

Reisi

bile

bulunsaydtm

pro{ramffit

ve _Seraitini tenkit eden ve insani ve

siya-'si

anidfia

emin oldu{um sizin

gibi bir

zatm

mlitalealan'

nr dil:kat ve mtthabbetle

dinlerdimve

istifadeli bulurdum'

Memnuniyetle tekrar

g\rtiyorum ki

ldik cumluriyet

esa-smda beraberiz. Zaten

benim

siyast hayatta

bir taraflt

olarak

daima

arad{tm

ve arayacagtm te/nzl

budur'

Bi'

naenaleyh Btil'tik

mtcliste

aym temele

istinat

eden yeni

bir firkantn faaliyete

gegerek

millet islerini

serbest mti-naknsa

etmcsini

cumhurl'etin

esaslarmdnn sayartm' Bu

itibaila

nokta-i

nazarlarmut

takip

igin

siyasi

mticadele-ye

girmenizi

bittabit

htisnti telakki ettim. Reis'i Cumhur 265

bulunlu[um

mtiddetge

reis-i

cumhurlupun uhdeme

tes-lim

eykdi{i

yuksek ve kanuni vazifeleri

Hakunztle olan

veya olmayan

_fr.rkalara

knrSt

adilane

ve bttarafane

ifa

edece{imz ve

ldik

cumhuriyet esan dahilinde

firknaun

her nevi siyast

_faaliyet

cereyanlanntn

bir

mnniaya

ulra-mayaca[r.na emniyet edebilirsiniT efendim" (14).

GitruldiiEti iizere, Mustafa Kemal muhalefet giirevini iizerine alacak ama kendisine sadrk kalacak

bir partinin

kurulmaslnl istiyordu. Kurulacak

parti de

hik

cumhudyet esasmdan kesinlikle taviz vermeyecekti.

Muhalif bir

partinin

kurulmasmdan maksar,

birikmi$

ho$nuKuzluklann

giderilmesini

saglamak ve hUkiimeti, hem kusurlannl _{diizeltrneye, hem de ekonomik}

duru-ma yeni gareler araduru-maya sevk edecek bir konFol sistemi yaratmaktan

ibaret-ti(15). Bu partininin kurulmasrndan Mustafa

Kemal'in

bekledigi pratik

fay-dalar ne olursa olsun, onun bu muhalefetin zamanla gelilerek normal bir

pani

haline gelecegine ve memletin idaresinde

_{hayaf bil}

gorevi yerine

getteceg!

ni

timit

emil

oldugunu da siiylemek gereklidir(16). Mustafa Kemal'in parti kurulduktan

sonra kzkardesi

Makbule

Hanlml

ve diger bazl _{Eahlslan bu} paniye girmeye _te$vik

etmesi

de bu timitten kaynaklanmlgtlr.

C-

Serbest

Cumhuriyet Frkasr,rmn

Programr(17):

Madde

l.

Serbest Cumhuriyet

Ffkasl

cunhuriyetglik, miUiyetgilik

ve

laiklik

esaslanna baghdr. Bu esaslann millet biinyesinde

eb€dilE-mesi

gayedt. telkildr-r

Esdsiye kanunundaki hiirriyer ve masuniyet haklannl bila i$isna herkes igin mer'i tutacak ve higbir anzaya

ulrat-mayacaktlr.

Madde

2.

Vergiler

millet

efradlnrn

iktisadi

te$ebbUs

kabiliyetini

sanmayacak ve halkrn takau hududunu agmayacak derecede

mhfif

olunacakr.

Vagi

tarhmda daha salim esaslam istinat edilecek ve tal_

silindeki

yolsuzluklarkaldr

acakur.

Madde 3.

Frka,

devlet varidatrnm semereli surette sarfina ve

biiyiik

naha tegebbiisleri masanflannln yalntz bir nesle tahmilinden icdnap

eder.

Madde 4 .

Frka,

parammn krymetini bir an

ewel

resbit igin tedbir al-mak ve mernlekedmizde iq gdrmek isteyecek harici sermayeye bu

Madde 5.

Rrka

vatandaglann

refahrna mali

ve

iktisadi

her

tiirlii

te-gebbtslerine engel olan Hiiki.imet miidahelelerini kabul etmez.

Mem-leketin iktisadi hayatrnrn inkigafrnda her

tiirlii

tegebbtis erbabtntn

za-hiridir. cumhuriyetin

menfaarleri

igin girigilmesi

icap eden

iktisadi

iglerde fertlerin

kuweti

gayr-r kAh g0riildi.ikEe, Devlet dogrudan

do!-ruya tegebbiis eder.

Liman

inhisan

kaldrtlacakttr.

Madde 6.

Kdyliiniin

ve gifrginin

gokucuz

faizleve miigkiilatsrz

usul-lerle

para bulmasr ve iktisadi

biinyemizi

zayrf diigtiren

miirabahact-hktan

kurtanlmast

frkantn

en

miihim

maksatlanndandr.

_Qiftginin

fedakarhlr ile kurulmuq olanZiraat Bankast'run memleketin zirai

kre-di

ihtiyacrnr ratmin edecek

bir

miiessese haline grkafllmast umdedir. Madde 7.

Dahili

san'arlarln canlanmasr ve

kolayhkla

inkigaf etmesi frrkanrn vasrl olmak

istedili

miihim hedefidir. Teqvik-i Sanayi Kanu-nu bihakkrn tatbik edilecektir. Bu kanunun

bahgettili

himaye Ve

ko-layhklar

icabrnda tevsi' olunacaktrr. Sanayi ve MaAdin Bankast'ntn

kabiliyet ve faaliyeti

artrrlacaktr. Yerli

mahsiillerin himayesi ve

ha-rici

piyasalarda siirtimlerinin temini igin tedbirler almacaktr.

Nakli-yat ve liman tarifeleri bu maksatlara hizmet edecek surette tanzim

olu-nacaktr.

Madde

8. Halkrn hiikiimet

ve

dairelerindeki igleri

azami

siir'at

ve suhfiletle gordiirtilecektir. Riigvet ve s0-i istimallere kargt bild merha-met miicadele edilecektir.

Madde 9. Mahkemelerin siiratle ig bitirmesi igin srkr ve devamlt

tef-tiqler yaptrrrlacaktrr .Mahkemeler tegkliaundaki noksanlar bu maksa-da gOre

ikmal olunacaktr.

Madde.l0.

Frrka

harici

siyasetinde

Tiirkiye

Cumhuriyeti'nin komgu

ve bilumum devletlerle miinesebetlerinin dostluk ve samimiyet daire-sinde cereyan ve takviyesine ve

cemiyet-i

Akvam miiessesesiyle stkr surette tegrik-i mesaiye ehemmiyet verecektir.

Madde 11.

Rrka

bir dereceli intihab us0l0niin tesisini ve siyasi

huku-kun

Ttirk Kadrnhlrna

da teqmilini mtidafaa edecektir.

Muhalefetin kamuoyundaki etkin olmasrndaki asrl pay, programmda

yer alan bu

hiikiimler

gergevesinde hiiktimete

yonelttili

elegtirileridir.

Bu

elegtirilerinde halkrn sorunlannr, yakrnmalannl ve

iktidann

bunlardan uzak olan tutum ve politikasrnr gerek meclis gahgmalan srasrnda, gerek basrn ara-crhpryla ve grkrlan gezilerde yaptlan konuqmalarda ustahkla ortaya

koymu$-tur.

Cumhuriyet

Halk

Frrkasr'nrn yrinetiminden bunalmrq olan

halk igin

0nemli

bir

segenek olarak

gdriilmti$iir(18).

D-Serbest

Cumhuriyet Ftrkasr'nln

Nizamnamesi(1 9):

l.

Serbest laik Cumhuriyet Rrkasr, cumhuriyet

ustliin[ milli

hakimi-yetin en yiiksek tecellisi olarak kabiil eder.

2. Serbest laik Cumhuriyet Rrkasr'nrn esas gayesi, cumhuriyetin

istil-zam

ettiLi

_$artlan tatbikat sahasrnda tahakkuk ettirmektir.

3.

Bu

gayeye vasrl

olabilmek

igin

frrka, TegkilAt-r EsAsiye

Kanu-nu'nun

Tiirk

vatandaglanna

vaadettifi

bUtUn salahiyet ve haklan her

tiirlli

halelden siyanet etmeyi taahhiit eder.

4. Vicdan hlirriyeti, mesai serbestisi,

fikir,

kelam ve ictima

hiirriyetle-ri,

icrd

kuvveti,

murakabe ve

kontrol

selAhiyeti ve halk

ktitlelerinin

belediye ve vilAyet idarelerinde kendi iglerini kendileri gOrmeleri

esa-s

frkanrn

hassaten

benimsedili

umdelerdir.

5. Harsi,

iktisadi

mali her

ttirlii

tegebbiislere yardrmu olmak ve ktigtik

btiyiik

iktsadi tegebbiis ve tegekkiillerin inkiqAfrna mdni olan engelleri

kaldrmak

ve memleket iktisadiyaunr ytikseltmek ve milletin umumi

menfaatlarini muhafaza igin devletin mtikellef

oldu[u

mtirakebe

hu-dudunu tecaviiz edecek miidahalelere mevdan vermemek frrkanrn varmak

istedili

gayedir.

6. Serbest Laik Cumhuriyet

Frkaslnrn

miiessisi sabrk Baqvekil ve

pa-ris

Biiyiik

Elgisi Fethi Beyefendi'dir.

E-

Serbest

Cumhuriyet

Frrkasr'run

Faaliyetleri:

Muhalefetin iktidara

y0nelttili

elegtiriler ve bu ytizden giriqilen

tarug-malar, baglanglgta onun programrnda dne

stirdiilii

esaslar gergevesinde ve

dzellikle

ekonomik konulara

iligkin

olarak cereyan etmigtir. Muhalefet

ge-nellikle htiKimetin ekonomik siyasetini eleqtirerek, bunu

halkn

yoksullu!'u-nun nedeni olarak gdstermiqtir. Bu gerEevede;

vergilerin afrrhfrndan,

top-lanmasmda yaprlan yolsuzluklardan, inhisarlann kamu yararlna

delil,

0zel

gimendifer siyaseti (demiryolu

yaplmlnln

ih6le

yoluyla

yabancr girketlere verilmesi ve bunlara ytiksek faiz odenmesi)nin yanhghlrndan, yabanct

ser-mayenin

iilkeye

gelmesi

igin

gerekli dnlemlerin altnmastntn zorunlu

oldu-gunoan soz etmiqtir(20). Sonunda, bu tartrqmalar

devletgilik

ve

liberalizm

iavramlan

[zerinde genel

nitelikli

bir miindkaga qekline doniiqmiiqttir. Bura-da belirtilmesi gereken nokta, ikr parti arasrnda soz konusu kavramlar

aqtsm-dan gergek

bir

ayflhk olmadrfr,

iktidafln

bu donemde

hakiki

anlamda

bir

Oevtitgtiit< uygulamasma

girigmedi[idir.

Muhalefetin iktidara

ydnelttili

tiim

uu eteqririteri ortaya koyarken,

kimi

zaman kendi onerilerini de belirtmekle

beraber,

go[u

kez sadece elegdrmek ve hatta suglamakla

yetindili

goriiltir.

Bu siyaset, Serbest Cumhuriyet Rrkasr tarafindan ve 6zellikle gimendifer

po-litikair

nedeniyle

B agbakan ismet

in6nii'ye

karqr uygulanmrqtr(2 I ).

Serbest cumhuriyet Frkast'ntn bu elegtirileri kargrsrnda, iktidann

ta-kndrlr tavr

da farkh olmugtur. Bazan kendisini savunmak bazan

da-

6zel-likle

sarunma yapmanln giig

oldulu, do!ruluk

payr taqlyan elegtiriler

kargt-srnda-sadece

kargr suglamalarda bulunmakla yetinmigtir(22)'

Muhalefetin elegtirilerinin

tedirginlik

yaratacak gekilde

yopunlaqma-sr

6lgtistinde

bu kargr suglamalann dozajr da

artml$ff. iktidar-Mundefet

itiqtiteri,

hlikiimet baskrsr alunda yaprlan Belediye segimlerinden sonra iyice

geiginlegti(23). Meclis'teki bir konuqmasrnda Fethi Bey, "Segimler baskr al-irnoa yaprtor ve Serbest Frrka adaylannrn segimi kazandr[r Silifke, o zamana kadar

il

merkezi iken ilge haline

getirildi"(24)

diyordu. Neticede Fethi Bey

ve arkadaglan iEiqleri Bakanr

$iikrii

Kaya hakkrnda gensoru onergesi verdi-ler.

Bu

onerge i5-Kann1 1930 celsesinde gdriigiilmiiq ve bakan l0'a karqr 221

oyla aklanmtqtrr(25).

Serbestgilede Halkgrlafln miinasebeti, Terakkiperver hareketinde

ol-dulu

gibi,

si.iratle miicadele

halini

almrgtn.

Bir

CHF mensubuna gdre'

bag-tanitEia

iimit

ve stik1netle karqrlanan bu hareket zamanla etrafi

kugkulandr-,nriu.

yine Terakkiperver hareketinde

oldulu

gibi

Gazi

Mustafa

Kemal'e kargr

bir

husumet, memleket iginde

bir

anargik durum yaratarak mi.irtecilere bagtaldrrtan bir hareket olarak vastflandrrlmtg ve hii6imetten enerjik bir su-rene miidahalesi istenmiqtir(26).

ozellikle

1930 Belediye segimlerinde hal-krn

yeni

firkaya

ralbet

gostermesi,

CIIF

iktidaflnrn

hili

baskr tedbirlerine bagvurmasr muhalefet

lideri

Fethi

Bey'in

istizahta bulunmastna sebep

ol-mu$tur(27).

Bu istizah ana hatlanyla gOyledir:

Lider

Fethi Bey'e gbre:

" lyi

bir

demokrasi de

prensip,

siyast rtisdtin ytiksek

oldu-lu

memleketlerde reye iStirdk adedinin de ytiksek olman_

dtr.

1930 Belediye segimin^de Ttirkiye'de bu hadise mtiSa_ hede edilmiStir,

_fakat

bu

hAI

bau

iktidar

parTizanlarmt ktzdtrmts

reylerin

arzu edilen

tarafa

verilmedi[i

g\ral-dtikge asabiyet ziyadeleSmiStir.

E{er

en

ileri

_{gelen Sehir} ve kasabalartmtzda _{bu derece vasi milgasta}

_irtica

_vardt

da intihabdan

ewel bayle bir hareketi

neden sezmediler ve liliktimet merkezini neden

iluz

etmediler? Belediye se_

gimlerin"den

ewel

Htiktimetten nzmnun otan halk Beledi_ 1,e intihabm"da neden birdenbire mtir-teci oluverdi?... Bu

irtica denilen hareket nastl tecesstim

etti

?..

Halk

,Ldik kn_

nunlart

istemiyoruz,

Halifeyi

istiyoruz, mu dedi.

Halhn

reyini istedi{i tarafa

vermcsi asla

irtica olarak

vastflan_

dtnlamaz. Durumu bu _{Sekide tefsir} edenler hatkm

reyini

inhisar altma

almnk isteyenlerdir. Bu

inhisarlarm

cum_

huriyet

ve

dem.okrasi

melkirekriyle

higbir

aldkalart

y o kt ur. H

akiki

c umhu r iy e t g il e

r

c umh ur iy e

t

meJkfr re s

inin

tanrmadtp emeller

arkns mda ko S

an

mc nfaatpe re stle

r-den

yliz gevirmelidirler.

_{Htiktimet mcmurlarmtn}

_ttirlti

bash tedbirlerine

ra{mzn

_{Adliye cihaa}

tam

bir

tarafsu_

Itkla

iSlemiyir.

Iktidann

prensipi

_fu

olmu;tur:

Serbest

Cumhuriyet

Frkan'na

rey

verenlere

_ttirlti

_{Sekilter tah_}

tmda

mtimanaal etmek, Cumhuriyet Halk

Frknslna

rey

verenlere her

tiirlii

kolayhp

sa{tamnk. Bu kanunsuz ve

_{fi_}

ili

harektlerden Dahiliye

Vekiti mesutdtir.

Izmir

ve hava_ lisi, Antalya, Adann, Mersin,

Korya,

Eskgehir,

Bal*esir,

Qatalca, Silivri, ve Manisa'da knnunsuz harekctlere, bas_

h

t e db i r le r

ine

y o I s uzl uklar a mtir ac aar e di tmi _{ t i

r.

_Q e gt

ti

vilayetlerde

bash

amilleri

valiler

olmuStur.

Bir

_ftrkn

htiktilnzti, devlet

mzmurlanm

ve

iwibat

kuvvet-lerini kendi

siyasi mevkiini tahkim ve muvaffakiyetini

te-min igin cebir ve

tazyik icrannr

istimnl ederse butan kn_ nun ve cumhuriyet meftumlan

alt

tist olur ve o zsnan hti_

ktimetin istinnt

ettigi

esas ahldkt ve m.ancviyah sarst/dgt

gibi

millt

hakimiyetin tezahtirtine mtimanaat

edilmck

su-retij'le

siyast esan dnhi mlindehim

olur. Zira

Cumhuriyet

rejiminde bLttin

otoritelerin

esan

segimdir, segim

Maalesef bu son belediye intih&bmda Dahiliye

memurla-n

gizli

vet-a agtk

talimu

dairesinde harekete

nucbur

ol-dukLanndan bu manzara

has

olmuStur. BtJyle

bir

nnn-mrmm

husala Turk Cumhuriyeti

tarihinde

ese|Ie

kar;t-lancaknr.

As

i*tidarm

bu hareketi Cumhuriret i.daresi-ne

kar$ bir irtica

olarak

vastflan&nlabilir.

Serbest

hr-ka,

Meclis'te

urak4be

hayattnt uyandtrmak ve

ney-ti

ilan ettigi prensip ve

kanaatkri etafinda

mUcadele etmck

igin

rctdana

gtktu;tt.

Yoksa zablta

kuwetkrrle

cebir

ve

tazyik

mtlsebakast yapmak

igin ortala

at

mamr;tlr

.Esasen bu _Serait

alttnda

memlekatte serbest

bir

siyasi hayat teesslls edefirzz. Bir

_{ftrknntn iktidara}

gegrnek

iste-ttzsi,

bkatihi

siasi

pani

turif

ve

icahndadtr

ve bayle

bir

temcnni ve iddia asla sug

say

amaz" (28) .

Bu beyanau takiben Siddetli bir soz diiellosu

ballam$tr.

Fakat Fethi

Bey her meseleyi cevaplandrmr$ur. Halk Partisi sozciileri, Serbest

Frkayr

men

ekette irticayr hortlatmakla itham etmiqler,

frka

erkdnrnln bunu

iste-mediBini

fakat bunlara

kargl

soz ve hareketleriyle enerjik bir

_lekilde

muka-bele etmediklerinden

mesuliyetlerinin

alrr oldulunu belirtmillerdir(2g).

a{ynca

mrllmanrn

boyutu degilmi$ adeta lahsi bir satalmaya doniilmii$,

Af-yon mebusu

Ali

(Cetinkaya) Bey, Fethi Bey'i gdsrcrerek

"hte

Mondros

Mii-hrekesi'nin timsali"

ve Ismet Paqa'yr gdstererek ''igte Mudanya

MUrareke-si'nin

timsali"(30)

diyerek

havayr

iyice

gerginlegtirmiltir.

Serbest Cumhudyet Frrkasr iizel bir

yaFn

organma sahip

olamarrul-trr. Istanbul'da glkan

Yann

gazetesi

Ali

Fethi Bey'in isteklerine ralmen,

di-ger

pafii

iiyelerinin muhalefeti ile karyllaEarak partiye mA edilememi$tir.

Yi-ne Istanbul'da grkan Son Posta gazetesi yeni partiye

biiytk

yakrnhk

g6ster-miEtir(3l). lzmir'de

debazr gazeteler partiye

biiyiik

yaknhk

duymuqlardt.

Pafii'nin te$kilatna gelince,

telkilafn

biiyiik k$mr

Izmir ve Ege

hava-lisinde

kurulmuqtur. Daha sonra DoBu'da ve gegitli vilayetlerde firkamn

gu-beleri agrlmr$tr. lzmir tegkilatl Ozellikle Dr.

Ekem

Hayn(Uslundag)

tarafin-dan

kurulmu{32),

Istanbul

telkilatlnln

ba$na Prof. Dr. Ismail

Hakh

(Balta-cloglu) getirilmi$tir.

Ffkanrn

meclis

igindeki

mebus sayrsl oniiqtih.

Frka

kongre yapamam$ur(33).

F-

Serbest

Cumhuriyet Frrkasr'nm Kapatrl$r:

Serbest Cumhuriyet

Frkasfnrn

kurulugu ve

kapanl$ kanllkhgmr

ruyan

bir

mesele olarak durmaktadrr. Bu konuda gegitli g0riigler ortaya

aul-mrqtr

.Bunlan ddrt ana madde etraftnda

toplayabiliriz:

1. GaziMustafa Kemal Paga ve--On planda Bagvekil lsmet Paga

ol-mak

iizero-arkadaglan

memlekette gok partili rejimin teesiisiinii

sa-mimi

olarak istemigler, fakat irtica ve anargik bir durumun tahaddiisti

iizerine muhalefet firkast

kapanlmtqtr(34).

2. Aynr qahsiyetler

bir

muvazaaya _{girigmiqlerdir: $ekli}

bir

muhalefet

partisi kuulmasmt, hatta bir deneme

yaptrtlmasnt

istemigler fakat i9

ciddiye ahnmrg ve bilhassa Gazi'nin, ismet Paga grubunu devirmesi

tarzrnda tefsir olunarak vehamet kesbetmig, parti kapatrlmqur(35).

3. Gazi teati edilen mektuplara

ralmen

sOziinde durmamtgtr(36).

4.

Gazl'nin bu

rejimi

samimiyetle istemesine rafmen, bilhassa Cum-huriyet Halk

Frkasr

erkdnt onu bu

fikrinden

vazgeqirmiqlerdir(37).

Yukandaki

maddelerden

anlaylaca$

iizere, bu dewede memlekette

gokpartili

rejimin kurulmas ve yagayabilmesi, kanundan fazlaGazi Mustafa

Kemal'in iradesine

ba$r

kalmrgtrr. Cemiyetler Kanununun mtisait bulunma-srna ralmen Cumhuriyet Halk Rrkasr'ndan baqka, ona rakip

bir

siyasi parti-nin kurulabilmesi

hili

bir

duruma istinad etmig ve bu hal

iftiharla

ve daima sOylenmigtir. Bu itibarla teminat mektuplarr, krsaca hergey Atattirk'iin muva-fakatine ba!lanmrqtrr(38).

ikinci

bir partinin ciddi olarak ve genig bir

muha-lefet

kitlesi

iginde siiratle geligmeye baglamau

iizerine

siyasi kugkular art-mrqtrr.

CHF

igindeki bu hareket basmda Yunus Nadi'nin Gan'ye agtk

mektu-buyla

agtklanmqtr.

Mektubun

bir

bOliimiinde

"..

Bu meyanda ezeli _{ve ebedi Sefimiz}

olarak bildidimiz

zan

devletlerini baska ve yeni

_firknlarm

kendilerine

mkl

etmege gahsttklarmt

g\rerek,

ayle dahi olsa

bizkzndimi'

zi, yed-i ennnetimize tevdi olunan cumhuriyetin muhafa'

zan

vazife sini ke maliyle ifay

a

mukt

edir

biliyoruz" (39).

Cumhuriyet gazetesinin

niifuzlu

bagyazan Yunus Nadi bagka

bir

ya-zrsrnda, "Hi.iktimet

ile

muhalefet

arastnda hiq

bir

prensip

farh

olmadtft,

ibaret kalacaErnr, salt

bu

fonksiyonunun ise muhalefet

partisinin

varhErnl

hakh gdsteremeyeceEini" yazryordu.(40)

Bu gardar altrnda,

Atatiirk'ijn

ta\.n degigmiE, C.H.P'den gelen basklya dayanamamgtrr. Gazi'ye muhalefet etmekle suglanan ve bu $ekilde

Mushfa

Kemal'le karqr kargrya

geftilen

Fetli

Bey ve arkadaqlan Meclis'teki istihza-hrn da

etkisiyle

l?

Kasrm 1930'da Serbest

Flrka'yl

kapatma karan almtE-lar(41) ve nihayet

l8

Arahk

1930 tadhinde bunu uygulayarak partilerini

fes-hetrniqlerdir(42). Serbest

Frkanrn

kendi kendini feshettigini bildiren vesika aynen Stiyledir:

" D ahiliy e Vekhleti' ne,

Ankara

17 TeSrinisani 1930.

Efendim:

Btlltik

Gazimiz

Mustafa

Kennl

Hazretlerinin teSv*

ve

tasvibi ile

Serbest Cumhuryel

Flrkasnt tetkil

etmiStim.

Kanaatimizce bu teSvik ve tasvip

te;kil edece$imfirkann

Gazi

Hazretlerine

karfl

sb-asi _{mtlcadalere Sirmesi}

ihti'

nalini

haddi

zamda

benaraf

ediyorum

Esasen bu kann-at

hariciule

siyasi

bir

tesekkllle vtlcut vennek

mzsuweti-ni almnyr

hatt

na

getirme i$im. Halbuki

tahakkuk

edcn Sekle

firkamrz

atb-en Gazi

Hazretlerille

siyasi

sa-hada

knry

karSrya gelmek

vaziletinde

kalabileceEi

an'

las

mrgr.

Bu

vazilette

kalacak

siyast

bir

te{ewulun

mevcud$'etini

_firkn

mtiessisi

sfatryla

muhafaza ve

ida-me

|i

muhal bulul'orum. Bu sebeple Serbest Cumhuriyel Ftrknsintn feshine

kttrar

verdim. Bu karar

Frka

teSkila-nna

tebli[

edilmi{tir.

Keyfi 1'e

ti

ane der i m efendim.

Ali

Fethi"G3).

DiPNOTLAR

(1) Kemal H. Karpat,

Tiirk

Demokrasi

Tarihi,

Sosyal,

Ekonomik

Ktil-ttirel Temeller,

Ist.,

1967' s.60.

(2) Ahmet

Yelil, Tiirkiye'de

Qok

Partili

Hayata

Gegiq'

Ank"

1988' s.14.

(3)

Ka4at,

a.g.e" s. 60.

(4) Yegil,

a.g.e"s.l4

iS)

e. ff.tnJi

Ba$ar,

Atatiirk'l€ ijq

Ay

ve 1930'dan Sonra

Tiirkiye'

273

Ank.,

1981, ss.9-10.

(6) Nukhet Turgut,

"Tiirkiye'de

Muhalefet Olgusu ve

Anlayll",

(Ersin

KalaycroElu-A.Yaqar Sanbay,

Tiirk

Siyasal

llayatr'nm

Geli$i-mi,

lst.

1985. s.441.)

(7) Turgut, a.g.m. s .r91.

(8) S.Shaw-E.K.Shaw, Osmanh

lmparatorlugu

ve

Modern Tiirkiye,

(Cev.: Mehmet Harmancr), C.

II,

lst.,

1983, s.453,

(9) T.Zafer Tunay4

Tiirkiye'de

Siyasi

Partiler

(1E59-1952). ist., 1952, s.622.

Ahmet

A!ao!lu.

Serbest

Frrka Hatualart.

ist., 1952. s.15.

Ayrn

Tarihi,

Sayr 75- 78 Haziran-

Eyliil

1930, s.6581.

(10) Tunaya, a.g.e"

s.622-Ayn Tarihi, Aynt

sayl, s. 6581. (11)

TBMM Yrlhk

(Devre: 3.lctima 3-

Ank.,

1950), s. 492.

Tunaya. a.g.e., s.622.

Serbest

Cumhuriyet

Frrkasr'mn

Teqekkiili

Uzerine

Dahili

Siyasi

Vaziyet Hakkmda Rapor,

Hariciye Vek6leti Matbuat-r

Umumi

Miidijrliigii,

Ank.,

1930, s.8.

(12) _{Tunaya, a.g.e., s.623.}

(13) Hariciye Vekdleti..,

a.g.r.,

ss.34.

Tunaya, a.g.e,, ss. 631-633.

(14) Hadciye Vekaled..,

a.g.r.,

s. 5.-Tunaya, a.g.e,

s.633.

(15) Karpat, a,g.e., s.61. (16) a.g.e., s. 61.

(17) Tunaya, a.g,e., ss.633-634. Hadciye Vekaled.., a.g.r., ss. 8-9. (18) Turgut, a.g.m., s. ,142.

(19)

_{TBMM Yrlhk}

(Devre:

3,

Ictima

: 3,

s.494.)

Tunaya, a.g.e., ss. 634- 635.

(20) Turgut, a.g.m., s, 442. (21) a.g.m., s. 442.

(22) a.g.m.,

s.442.

(23) Karpaq a.g.e., s.62.

(24)

TBMM

Tutanak Dergisi,

Donem:

III,

C.4, s. 319.

Tasvir

Gazetesi, 7

Hazian

1946.

(25)

TBMM

Y

hk

(Devre: 3,

lctima:

4, ss. 319-329.) Tunaya, a.g.e., ss. 626-628. (26) Tunaya, a.g.e., s.626. (27) a.g.e., s.626. (28)

_TBMM

Y

l*

_{@evre: 3, Ictima: 4,} ss. 319-329.) Tunaya, a.g.e., ss. 626-628.

(29) Tunaya, a.g.e., s.628. (30) AEaoElu, a.g.e, s.103. (31) a.g.e., ss. 65, 67 , '7'1 . (32) a.g.e., s.49. (33) Tunaya, a.g.e., s.630. (34) a.g.e., s.623. (35)

_A!ao!lu,

a.g.e, ss.67,69,73.

(36) Siireyya

ilmen,

Diirt

Ay

YaEamrg

Olan Zavalh

Serbest

F[ka,

Ist.,

1951, s.8.

(37) AEaoElu, a.g.€' ss.68,90.

(38) Tunaya, a,g.e., s. 630.

(39)

Cumhuriyet

Gazetesi, 9

Eyliil

1930.

(40)

Cumhuriyet

Gazetesi, 20

Ekim

1930. Karpat, a.

g.e.,

s. 63.

(41)

Karpaf

a. g.e.,s.63.

(42) Tunaya, a.g.e., s. 631. (43) a.g.e., s. 635.