~NG~L~ZLER~N H~CAZ ~SYANINA MADD~~
YARDIMLARI
MET~N HÜLAGÜ*
A. Arabistan'~n Siyasi Durumu
Osmanl~~ Devleti'nin Asya k~tas~nda yeral~p bünyesinde kesif bir Arap nü-fusu bar~nd~ran, ayr~ca co~rafi konumu itibar~yla da sava~~ aç~s~ndan oldukça önemli bir durum arzetmekte olan~~ Arabistan, Birinci Dünya Sava~~~ arife-sinde duygu ve lisan aç~s~ndan birlik içeriarife-sinde olmakla birlikte siyasi yönden sadece guruplara aynlmakla kalmam~~, fakat ayn~~ zamanda birbirine muar~z kabileler aras~nda mücadele alan~~ haline de gelmi~tir. Arabistan ayn~~ za-manda askeri aç~dan küçümsenecek bir yap~da olmamakla birlikte mü~terek bir Arap hareketini gerçekle~tirecek lider ve önderden yoksun bulunmak-tayd12.
Aralar~ndaki anla~mazl~klar nedeniyle sava~~ kamplar~na ayr~lm~~~ olan Araplar kendilerine, ister Müslüman ve isterse Müslüman olmayan her kim taraf~ndan olursa olsun yap~lacak müdahaleden ho~nutluk duymamaktayd~-lar. Ayr~ca icra edili~inde hiçbir ~art kabul etmeyen ve adeta kutsal bir vazife halini alm~~~ olan kan davalar~~ ile geleneksel özgürlülderine ba~l~~ kalmaya ça-l~~m~~lard~ r3. Bu ve sair nedenlerden dolay~~ Araplar Merkezi Arabistan'da Birinci Dünya Sava~~~ öncesi "Ibn Suud" ve "Ra~idiler" olmak üzere iki idari k~sma ayr~lm~~lard14.
K~z~ldeniz'in do~u yakas~nda ~mam Yahya, Mehmed Nas~r Pa~a, Hicaz boyunca Osmanl~~ ordusunun denetimi alt~nda tuttu~u ve etkiledi~i a~iretler, ~ammar bölgesine hakim olan Emir ~bn Re~id ve Irak'ta Acemi Sa'dun Bey
Yrd.Doç.Dr. M. HÜLAGÜ, Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, KAYSER~.
1 Zeine N. Zeine, Ara b-TurkishRelations and the E~nergence of Arab Nationalism, Beirut 1958s. 98.
2 Kürkçüo~lu, Ömer: Osmanh Devletine Kar~~~ Arap Bag~ms~z~hk Hareketi 1908-1918, Ankara 1982, s. 92.
3 Steiner, Inside Pan-Ara bis. Chicago 1947, s. 53.
4 Glubb, Sir John Bag~ t: Britain and the Arabs. A Study of Fifty Years 1908 to 1958. London 1959, s. 60.
430 MET~N HÜLAGÜ
ve Uceymi Pa~alar M~s~r ve K~z~l Deniz'i çevreleyen bir hilal te~kil etmekle dikkati çekmekteydilers. Osmanl~~ taraftar~~ bu Arap liderlerine mukâbil ola-rak Hicaz'~n güneyinde, takriben 550 km. uzunlu~undaki Asir ad~~ verilen da~l~k bölge zâhirede Osmanl~~ Devleti'ne ba~l~~ olmas~na ra~men fiilen tam bir ba~~ms~zl~k içerisindeydi6 ve 1908 y~l~ndan beri Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ isyan halini sürdüren Fas ~eriflerinden birinin torunu olan Seyyid ~dris ad~ndaki bir Mehdi'nin hâkimiyeti alt~nda bulunmaktayd~. Seyyid ~dris d~~a-r~ndan, bilhassa ~talya ve ~ngiltere'den yard~m görmekteydi. Uzun bir süre Seyyid ~dris u~ra~mak zorunda kalan Osmanl~~ Devleti 1911 y~l~ndan itibaren art~k Mehdi ile u~ra~amaz duruma gelmi~ti: Seyyid ~dris sava~~ s~ras~nda Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ aç~kça bir tecavüzde bulunmam~~sa da gizliden giz-liye ihtilaf devletleri ile olan münâsebetlerini sürdürmü~tü7.
Orta Arabistan'da uzun bir zamand~r hüküm süren ve Vehhâbl mezhe-bine mensup olan Necid Emin i Ibn Suud ise çok eskiden beri ~ngiltere ile gayet uyumlu bir siyâset izleyerek ~ngilizlerden gerek maddi ve gerekse cep-hane ve subay gibi askeri yard~m görmü~~ ve Osmanl~~ Devleti için sürekli problem olmu~tu8. 1899'dan beri ~ngiltere ile anla~ma ili~kisi içerisinde olan Kuveyt lideri ~eyh Mübârek ~bn Sabah ise bu devlet ile s~cak ili~kiler kur-mu~tu°.
Asir'in güney s~n~r~ndan ~eyh Said'e kadar veya Aden - ~ngiliz bölgesi hududuna kadar uzanan ve peygamber soyundan gelen -seyid ailesinden-imarnlar taraf~ndan idare olunan Yemen, Osmanl~~ Devleti taraf~ndan bir çok kez fetholunmu~, fakat co~rafi olarak da~l~k olan iç kesimlerde otorite sa~-lamada güçlüklerle kar~~la~~lmas~ndan dolay~~ her defas~nda mevzii ayaklan-malar neticesi geri çekilmek zorunda kal~nm~~t~r. 1904-1905 y~llar~nda vuku bulan zorlu çarp~~malar neticesinde bu bölgede otoriteyi temin etmenin zor-lu~unun ortaya ç~kmas~~ üzerine Sultan II. Abdülhamid bu bölgeyi ~ mam
5 Public Record Office, Londra, Foreign Office Archives: 141/828/4343. 181777, July 13, 1920. Bundan sonra F.O. diye gösterilecektir. Kolo~lu, Orhan: Mustafa Kemal'in Yan~da ~ki Libyah Lider: Ahmet ~erif Süleyman Baruni, Ankara 1981, s. 15 vd.
6 Kolo~lu, Orhan, a.g.e., s. 151.
7 F.O.: 141/828/4343. 181777, July 13, 1920; Antonius, George: The Arab Awakening, London 1955, s. 146; Lar~er, M.: Büyük Harbde Türk Harbi, (Ter. Mehmed Nihad), c. 3. ~stanbul 1927, s. 29; Kürkçüoglu, Osmanl~~ Devletine Kar~~..., s. 70-72.
8 D.G. Hogarth: Arabia, Oxford 1922, s. 130; Pomiankojiski, Joseph: Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Çökü~ü. 1914-1918 I. Dünya Sava~~, (Ter. Dr. Kemal Turan), Istanbul 1990, s. 153; Antonius, a.g.e., s. 146.
~NG~ L~ZLER~N H~ CAZ ~SYANINA MADD~~ YARDIMLARI 431
Yahya'n~n fiili denetimine b~rakmay~~ dü~ünmeye ba~lam~~t~. Yemen en son Mare~al Ahmet ~zzet Pa~a taraf~ndan 1912 y~l~nda zaptolunmu~~ ve ~mam Yahya ile bir anla~ma yap~lm~~t~r. ~mam Yahya Birinci Dünya Sava~~~ s~ras~nda Osmanl~~ Devletine ba~l~l~~~n~~ devam ettirmi~, fakat ~ngilizlerin K~z~l Deniz'de mutlak bir surette hakimiyet kurmalar~ndan sonra Türklerle olan irtibaun~~ kesmi~tiw. Fakat 1908'den sonra idâreyi ele alan ~ttihat ve Terakki Partisi Sultan II. Abdülhamid'in bu dü~üncesini milli itibâra ayk~r~~ bularak bu bölgede yeniden mücadele ve mukavemete giri~mi~, ancak 1911 Ekiminde anla~maya varmak için kararla~t~r~lan bar~~~ ~artlar~nda daha evvel Sultan II. Abdülhamid taraf~ndan ortaya konmu~~ olan ayn~~ çözüme raz~~ ol- mu~tull.
~ ngiltere'nin nüfusunun hemen hemen tümünün Müslüman oldu~u Arap yar~madas~ndaki bu ba~ar~s~~ onun y~llard~r ~ran Körfezi etraf~ndaki Arap kabile liderleriyle iyi ili~kiler içerisinde olmas~na dayanmaktayd~". Hindistan yolunu emniyet alt~nda tutmak endi~esi ile Aden'i kendi muhafa-zalar~~ alt~na alan ~ngilizler Aden cihetindeki Lihac Sultan~, Hadramut dolay-lar~ndaki küçük kabile ~eyhleri, Umman Sultan~~ Muskat, Piran sâhilinde bu-lunan kabile reisleri, Bahreyn Adalar~~ Sultan', Kuveyt Sultan' ve sâire olmak üzere Babu'l-Mündeb ve Hürmüz Bo~az~~ aras~ndaki tüm küçük Arab kabile reislerini himâyelerinde toplam~~lard~. Bu kabile liderlerine ia~e ve silah yar-d~m~nda bulunmu~lar, fakat bu yard~mlar~na mukâbil onlardan da toprakla-r~na hiçbir yabanc~~ devleti sokmama taahhüdünü alm~~lard~'3.
Böylece Arap yar~madas~ nda önde gelen be~~ liderden ~bn Re~id ve ~mam Yahya faal bir ~ekilde Osmanl~-Alman devletlerinin yan~ nda yer al~ rken ~ngilizlerin va'dlerine kanm~~~ olan ~erif Hüseyin, ~bn Suud ve ~drisi ise ~ tilaf devletleri saffina kaym~~lard~'4.
Hicaz'~~ egemenli~i alt~nda bulundurdu~u s~rada Osmanl~~ Devleti'nin burada takip etmi~~ oldu~u politika, bir taraftan askeri kuvvete ba~vurmak iken di~er taraftan da ekonomik yard~mda bulunmak olmu~tur. Çapulcu kabilelerin muhtemel hareketlerine meydan vermemek için Hicaz'da önemli bir garnizon bulundurmu~~ ve bunu çe~itli mali yard~mlarla desteklemi~tir.
10 Antonius, Arap Awakening., s. 152; Kürkçüo~lu, Osmanl~~ Devletine s. 70-72. 11 Kürkçüo~lu, ayn~~ eser, s. 70-72.
12 Steiner, M.J., Inside Pan-Arabia, s. 53-54.
13 Larser, Büyük Harbde..., c. 3, s. 28; Steiner, ayn~~ eser, s. 53-54. 11 Antonius, a.g.e., s. 146.
432 MET~N HÜLAGÜ
Hicaz'da garnizon bulundurman~n imkans~zl~~~~ inanc~nda olan ~ngiltere ise ~erif Hüseyin'in bedevilere kar~~~ koyabilmesi ve Hac yolunu aç~ k tutabilmesi için Hicaz Hükümetine ayl~ k ödemelerde bulunmu~tur'5.
Osmanl~~ Devleti'nin ~tilaf devletlerine kar~~~ sava~~ açmas~ndan sonra ~ ngiltere mevcut anla~mazl~ klardan istifade ederek Mekke ~erifi Hüseyin'e ~bn Suud ve ~drisi'ye kendilerini Osmanl~~ Devleti'ne sadakatte bulunmaktan vazgeçirip ~tilaf devletleri ile kader birli~inde bulunmaya ikna edecek vaad-lerde bulunmu~tu'''. Ayn~~ zamanda Bahreyn, Kuveyt, Muskat ve di~er ~efiik-lerle anla~malar yapm~~~ ve bu anla~malar~~ bol miktarlarda da~~tt~~~~ alunlarla da sa~lamla~urm~~ul7.
~ ngiliz yanl~s~~ bu liderler aras~ nda en tesirli ve kuvvetli olan~~ ~üphesiz ki Mekke ~erifi Hüseyin bin Ali idi. ~ttihat ve Terakki yöneticilerinin atamas~~ ile göreve gelmi~~ olmas~na ra~men ~erif Hüseyin'in Peygamber soyundan gel-mesi kendisine Arap dünyas~nda mühim bir mevki kazand~rmaktayd~'s. Bu siyâsi avantaj~ n~n fark~nda olan ~erif Hüseyin, Osmanl~~ Devletinden
ayr~la-rak Hicaz'da ba~~ms~z bir Arap k~rall~~~~ kurma emeline kap~lm~~, fakat para, silah ve benzeri madde ve malzemelere olan ihtiyâc~ndan dolay~~ belirli bir süre sessiz kalmay~~ tercih etmek zon~nda kalm~~t~. Bu arzu ve emellerinden dolay~d~r ki, kendileri taraf~ndan göreve getirilmi~~ olmas~ na ra~men, siyâsi görü~~ ve fikirleriyle ~ttihat ve Terakki yöntemine ters dü~mü~, dolay~s~yla da ~ ttihatç~~ liderler taraf~ ndan Araplar için öngörülen plan ve program~ n uygu-lanmaya konmas~nda fazla bir ba.~an elde edilmemi~ti'''.
~erif Hüseyin ba~l~~ bulundu~u Osmanl~~ idâresine kar~~~ bu do~rultuda bir tutum sergilemesine mukâbil Avrupa devletleri ve bunlar içerisinde özel-likle ~ngiltere'ye kar~~~ gayet iyimser ve tatminkâr bir politika izlemi~ti. ~stanbul'da bulundu~u s~ ralarda mezk~~ r devlet temsicileri ile temaslar kur-mu~~ olan ~erif Hüseyin, Mekke ~erif' olduktan sonra bu münâsebetlerini
15 F.O.: 141/828/ 4343. 181777, July 13, 1920. 16 Ayn~~ vesika.
17 Kiirkçiloglu, Osmanl~~ Devletine Kar~~..., s. 77 .
18 Bullard, Sir Reader, Britain and the Middle East, From the Earliest Times to 1950, London 1951, s. 74; Marlowe, John: Arab Nationalism and British Emprerialism, London 1961, s. 20.
19 India Office Lebrarv and Records, Londra: L/P8cS/18/8200-220. Bundan sonra k~saca
~NG~ L~ZLER~ N H~CAZ ~SYANINA MADDI YARDIMLARI 433
Hicaz'da ya~ayan Türkler taraf~ndan ~ikâyet konusu olacak derecede de iler-le tmi~ti2°.
~ ngiltere'nin ~erif Hüseyin ile olan müzâkerelerine geçmeden evvel ~erif in ~ahsiyeti ve siyasi görü~ü hakk~nda k~saca bilgi vermek san~r~z faydal~~ olacakt~r.
B. Mekke ~erifi Hüseyin Bin Ali, ~ahsiyed ve Siyasi F~kr~yan
~ mâra âilesine mensup olan ~erif Hüseyin bin Ali Mekke'de do~du. Uzun bir süre Sultan II. Abdülhamid'in bir nevi mecburi misâfiri olarak Istanbul'da ya~ad~21. Esasen II. Abdülhamid, hakk~nda devlete kar~~~ menfi bir giri~imde bulunabilece~i kanaatine sahip oldu~u ~erif (o vakitler emir olan) ~erif Hüseyin'i bu sürede Istanbul'da murâkabe alt~nda tutmu~~ oluyordu22.
Istanbul'da ikârnet etti~i y~llar zarf~nda bir Türk han~m~~ ile evlenen ~erif Hüseyin'in bu evlilikten dört o~lu olmu~~ ve orada büyümü~lerdi". filmi' bir karaktere sahip olan ~erif Hüseyin iyi bir e~itim görmü~tür. Dini konularda
ve ~slam edebiyaunda oldukça kâbiliyetli biridir. Uzun bir süre Istanbul'da kal~~~~ kendisine siyaset bilgisi kazand~rm~~, büyük siyaset adamlar~~ ve dü~ü-nürler ile irtibat kurmas~n~~ sa~lam~~t~r. Cömert, iyi kalpli ve liberal biri olan ~erif'in mütekebbirli~i yoktur. Araplar aras~nda seleflerine nisbetle daha bü-yük bir itibara sahiptir.
Uyan~k olmakla birlikte ~erif e Türkler genelde fazla hürmet gösterme-mi~lerdir24 denilebilir. II. Me~rutiyet'in ilan~ndan sonra Ittihat ve Terakki yö-neticileri taraf~ndan ~erif olarak tayin edilen Emir Hüseyin 1908 y~l~~ nihâye-tinde Mekke'ye dönmü~tür25.
~erif Hüseyin, Cihâd-~~ Ekber'in dolay~s~yla Birinci Dünya Sava~~'n~ n ba-~ar~ya ula~mas~~ noktas~ nda mutlak de~ilse de gayet mühim bir role ve ko-numa sahipti. Bu ehemmiyetinden dolay~~ da gerek ~tilaf devletleri ve gerekse
2() IOR: L/ P8cS/ 18/8200-220.
21 Ay
~nvesika; Glubb, Britain and the Arabs..., s. 57; John Marlowe Arab Nationalism and British Emperialism, s. 20; Kürkçüo~lu, Osmanl~~ Devletine Kar~~..., s. 68.
22 Kürkçüo~lu, ayn~~ eser s. 68.
23 Lar~er. Büyük Harbde..., c. 3, s. 29; J. Marlowe, a.g.e., s. 20. 24 Lar~er, a.g.e., c. s. 29.
25 Glubb, B~itain and the Arabs, s. 57; Allen, Richard: Imperialism and Nationalism in the Fertile Crescent. Sources and Prospects of the Arab-Israil Conflict, Oxford 1974, s. 156; Kürkçüo~lu, Osmanl~~ Devletine kar~~..., s. 70.
434 METIN HÜLAGÜ
Merkezi devletler taraf~ndan kazan~lmak istenmi~ti. ~tilaf devletleri aç~s~ndan ~erif Hüseyin, di~er Arap liderlerine nisbetle iki noktadan önem arzetmek-teydi: ilki, yanmadada bulunan Osmanl~~ kuvvetlerinin merkezinde stratejik avantajlara sahip bir konumda bulunmas~~ idi. Bu durumu itibâriyle Arap ka-bilelerden olu~turaca~~~ bir kuvvetle Osmanl~~ kuvvetlerini merkezden vurabi-lir ve kuzeyle irtibat kurarak Asir ve Yemen'de bulunan Osmanl~~ garnizonla-r~n~~ saf d~~~~ b~rakabilirdi; ikincisi ise Peygamber soyundan gelmekle Araplar nezdinde sâhip oldu~u hürmet ve prestijdi26.
Di~er taraftan Osmanl~~ Devleti'nin hilafet makam~n~~ elinde bulundur-mas~, özellikle ~ngiltere ve Rusya gibi sömürgelerinde yo~un Müslüman nü-fûsu bar~nd~ran Bat~l~~ devletleri öteden beri rahats~z etmi~ti. Bu durum ise tabii olarak kendilerini Osmanl~~ halifesinin siyasi gücüne kar~~~ bir güç olu~-turacak olan Arabistan'da yeni bir halife ç~karmak ve yeni bir hilafet merkezi olu~turmak fikrine götürmü~tü27. Sistematik bir denge siyaseti takip eden" ~ngiliz devlet ricâli, olu~turulacak bir Arap Hilâfeti ile idâreleri alt~ ndaki Müslümanlar~n Osmanl~~ halifesine kar~~~ olan sadâkatlerinde bir sars~ nt~~ ve kopma meydana getirilebilece~ini dü~ünmekteydiler29. Bu sebepledir ki ~ngiltere Arap Halife fikrini kendi siyâsi gâyelerine ula~ma yolunda kullan-maya çal~~m~~~ ve Mekke ~enli~inin ve Kurey~~ soyundan gelen Hüseyin bin Ali âilesi yönetiminin uzun bir geçmi~e dayanmas~~ dolay~s~yla Mekke ~erifi Hüseyin'i kendi menfaatleri için Osmanl~~ hilâfetine kar~~~ en uygun rakip olarak görmü~tü". ~ngiltere, kendi askeri ve sivil kontrolü alt~ nda tutup müt-tefi~i olacak, Mekke'de yeni bir hilafet merkezini olu~turmakla Afrika ve Asya'da idâresi alt~nda bulunan Müslüman teb'an~n kendisi için tehlike ar-zetmesini ortadan kald~racak, ayn~~ zamanda Arabistan'da nihai hâkimiyetini tesis de etmi~~ olacakt~. Böylece yeni bir hilafet merkezinin tesisi ile ~slami sayg~nl~~~n~~ yitiren Osmanl~~ Devleti ise zarars~z hale getirilmi~~ olacaku31.
26 Antonius, The Arab Awakening, s. 139-140; Glubb, Britain and the Araba, s. 59; Steiner, Inside Pan-Arabia, s. 55-56.
27 Prasad, Yuvaraj Deva: The Indian Muslims and Word War I. Frase of Disillusionment with British Rule 1914-1918, New Delhi 1985, s. 101.
28 Larser, Büyük Harbde..., c. 1, s. 13.
29 Elle Kedourie, England and the Middle East. The Desctruction of the Ottoman Empire 1914-1921, s. 52, Hassocks, Sussex 1978; Farah, Caesar: The Islamk Caliphate and the Great Powers: 1904-1914", in: Studies on Turkish-Arab Relations, Annual 1987-2, ~stanbul 1987, s. 42.
30 Larser, Büyük Hart~de..., c. 1, s. 140-141; Prasad, The Indian Muslims..., s. 101; Farah, a.g.e., s. 42.
31
~NG~L~ZLER~N H~CAZ ~SYANINA MADDI YARDIMLARI 435 Bu gâyenin tahakkuku için bölgedeki ~ngiliz nüfusu planl~~ bir ~ekilde kullan~lmaya çal~~~lm~~~ ve Arap kabile reislerini halifenin Cihad-~~ Ekber dave-tine kaulmamaya ikna edebilmek için ~ngiliz hazinesinden gelen çil çil san alt~n liralar da~~tm~~ur". Siyasi alanda ise Osmanl~~ pacfi~ahlarm~n halifeli~i-nin Araplar taraf~ndan hiçbir zaman için itirazs~z kabul edilmedi~i belirtilmi~~ ve bu iddiâya kar~~~ zaman zaman Arabistan dahilindeki Araplar taraf~ndan gerekti~inde silahla kar~~~ koymak da dahil Osmanl~~ hilafetine muhalefet edildi~i belirtilmi~tir. Ayr~ca Osmanl~~ padi~ahlarm~n halifeli~inin tamamiyle fetihlere dayand~~~, k~l~ç zon~~ ile elde edildi~i ve 1517 tarihine kadar bu mü-essesenin Abbasilerde bulundu~u, Yavuz Sultan Selim'in Memlüklülerden M~s~r, Suriye, Mekke ve Medine'yi ald~~~~ ve son Abbasi idarecisini halife ün-van~n~~ kendisine vermek zorunda b~rakt~~~~ ve dolay~s~yla Osmanl~~ hilâfetinin mazisinin çok yeni oldu~u ifade edilmekte33, ~rak ve Hicaz'daki Arap kabile-leri aras~nda ba~~ms~zl~klar~n~~ elde etmek suretiyle aralar~ndaki seçkin aile-lerden birini ba~lar~na kral olarak seçebilecekleri propagandas~~ yap~lmak-tayd~34.
~erif Hüseyin'in Arap Kral~~ olma emeli pe~inde oldu~unun fark~nda olan ~ngiliz d~~i~lerindeki baz~~ görevliler onun taraf~ndan Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ ortaya konacak bir isyan hareketinin ~ngiltere ve müttefiklerine zafer yolunu açaca~~n~ss, sosyal ve psikolojik aç~lardan kendilerini çok iyi bir
~e-kilde tan~d~klar~~ Arap halk~n~n ise böyle bir harekete müsbet bir cevap vere-ceklerini rapor etmi~lerdi36. Gerek d~~i~lerinden gelen bu yöndeki raporlar ve dü~ünceler ve gerekse Araplar~n ~ttihad ve Terakki Partisi idâresinin baz~~ uygulamalar~ndan rahats~z olmas~~ ve bu uygulamalara zaman zaman kar~~~ koymas~~ ~ngilizleri ~erif Hüseyin'i kullanmak süretiyle Osmanl~~ kuvvetlerine dâhilden sald~r~da bulunma fikrine götiirmü~tür". Vuku bulacak böyle bir hareket neticesinde mukaddes yerlerin elde edilmesi ile K~z~l Deniz sahili Türk-Alman ~ttihad-~~ ~slam propagandas~n~n hareket merkezi olmaktan ç~-kacak, Osmanl~~ hilafetine manen ba~l~~ olan M~s~r ve Hint ordusundaki
32 Sieiner, Inside Pan-Arabia, s. 53. Prasad, a.g.e., s. 100-101.
34 Samih Nafiz Tansu, Iki Derin Perde Arkas~, ~stanbul 1969, s. 186.
35 T.E. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom a Triumph. London 1949, s. 26; Sharabi, H.B.: Governments and Politics of the Middle Eastern in Twentieth Centu~y, Westport, Connecticut 1987, s. 112.
36 Lawrence, ayn~~ eser, s. 26.
436 MET~N HÜLAGÜ •
Müslüman unsurlardan gelebilecek tehlike giderilecek ve muhtemelen Osmanl~~ Padi~ah~~ Hâclimu7-Haremeyn ünvan' ile hilafet nüfûzunun bir k ~s-m~n~~ kaybedecekti38.
Ba~lang~ç olarak ~erif Hüseyin taraf~ndan önerilen Osmanl~~ kuvvetlerine kar~~~ cephe olu~turma fikrinin39 tahakkuku için ~erif in o~lu Abdullah, sava-~~n henüz a~ifesinde bulunduklar~~ bir s~rada bir ~ngiliz-~erif Hüseyin ittifak~~ olu~turulmas~~ için ~ubat 191 4'de Kahire'deki ~ngiliz otoriteleriyle konunun müzâkeresi için ilk temaslar~~ ba~latm~~t~. Fakat bir anla~maya varmak ümidi ile as~l görü~meler sava~~n ba~lamas~ndan on ay sonra tahakkuk ettirilebil-mi~ti. Kallire'deki ~ngiliz otoriteleri Halife'nin ilan etti~i Cihad-~~ Ekber dave-tine icâbetten vazgeçirmek ve mil~nkünse muhalefette bulunmas~n~~ sa~lamak üzere ~erif Hüseyin ile müzâkerelere koyulmu~tu40. Bu müzakerelerde ~erif Hüseyin ~ngiltere'nin, kuzeyde Mersin-Adana hatundan ba~layarak do~uda ~ran Körfezi'ne, güneyde Hindistan Okyanusu'na ve bat~da K~z~l Deniz'e ula-~an ve Akdeniz sâhilinden tekrar Mersin'e yay~lan bir alan~~ kapsayan ba~~m-s~z bir Arap Hilâfeti (Kralli~t)'n~n garanti edilmesi halinde anla~maya var~la-bilinece~ini belirtmi~41, ~ngilizler'den gerekli garanti ve yard~m~~ elde etme-den herhangi bir isyan hareketinde bulunmaktan ~iddetle salunm~~42, fakat bir taraftan da o~lu Faysal'~~ Suriye, ~rak ve ~stanbul'a göndererek genel ka-naati tespite ve taraftar toplamaya çal~~m~~t~ .
Kitchner-~erif Abdullah görü~meleri ve ~erif Hüseyin-Sir Henry McMahon aras~nda cereyan eden mektup telâtileri neticesinde44 ~erif Hüseyin ve taraftarlar~n~n Türk-Alman ittifaluna kar~~~ ~ngiltere saff~nda ye-ralmas~~ halinde ~eriflik ünvan~~ ve ona taalluk eden haklar~n ~ngiltere tara-
38 Sharabi, H.B., a.g.e., s. 112; Lar~er, Büyük Hart~de..., c. 3, s. 35; Kiirkiloglu, Osmanl~~ Dedetine Kar~~...., s. 77 .
33 Bullard, Britain and the Middle East, s. 74.
40 John Marlowe, Arab Nationalism and British Emprerialism, s. 20; Sharabi, a.g.e., s. 110-
4 Djemal Pasha, Memories of a Turkish Statesman-1913-1919, New York 1973, s. 211; Carl
Brockelmann, History of the Islamic Peoples, London 1982, s. 472; Steiner, Inside Pan-Arabia, s.
56-57; Glubb, Britain and the Arabs, s. 59-60; Marlowe, John, a.g.e., s. 21; Feridun Kandemir,
Peygamberimizin Gölgesinde Son Türkler, Medine Mildafaas~, Istanbul 1974, s. 39.
Karlowe, Arab Nationalism and British Emperialism, s. 20; H.B. Sharabi, Governments and the Politics..., s. 110-111.
43 Gaury, Gerald de, Rulers of Mecca, London 1953, s. 268; Elle Kedourie, England and
the Middle East, s. 36; D.C. Hogarth, Arabia, Oxford 1922, s. 132.
~ NG~L~ ZLER~ N H~CAZ ~SYANINA MADDI YARDIMLARI 437
f~ndan garanti edilece~i ve ülkesinin herhangi bir d~~~ tecâvüze u~ramas~~ durumunda müdâfaa olunaca~~~ belirtilmi~tir46. Hicâz'da ba~~ms~z bir Arap
Krall~~~~ kurma ve Arap Hilâfeti olu~turma arzusunda olan Mekke ~erifi
Hüseyin bin Ali46 için ~ngilizlerin siyasi vaadleri kendisine, idâri ve siyâsi aç~-dan zaman zaman anla~mazl~~a dü~tü~ü Osmanl~~ Devleti'nin ~ttihâd-~~ ~slam devletinden çok daha cazip
Netice olarak kendilerinin yaln~zca Allah, Peygamber ve Halife'ye ba~l~~ olduklar~n~~ beyan eden ~erif Hüseyin, ~ttihad ve Terakki yönetimini halifeyi görevinden almak, dinsiz olmak ve ~slam'a ters olan hareketlerde bulun-makla suçlam~~~ ve isyan hareketini ba~latm~~t~48. Wabiâli bu iddialar~n mes-netsiz oldu~una dâir derhal kar~~~ fetvâlar ç~karm~~sa da fazla bir ba~ar~~ elde edememi~ tir'''. Mali ve askeri yard~mlar~n~n yan~nda ihtilal ve isyân ç~karmakta gayet yetenekli ~ngiliz ve Frans~z ajanlar~n~n6° çal~~malar~~ ile ~erif Hüseyin liderli~indeki Hicaz isyân~~ 5 Haziran 1916'da Mekke'de patlak vermi~, iki gün sonra ise Hicaz'~n ba~~ms~zl~~~, kendisinin ise Hicaz Kral~~ oldu~u ilan edilerek Arap yar~ madas~~ da askeri operasyonlara dâhil
5 Haziran 1916 tarihinde Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ isyan eden ~erif Hüseyin, dini ve siyasi bir mâhiyet ta~~yan bu isyân~na halk~n deste~ini elde etmek üzere yay~nlam~~~ oldu~u iki beyannâmesinde, sebep olarak ~ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin devlet i~lerindeki kötü idâresini; Osmanl~~ saltanat~~ ile bütün Müslümanlar~n aras~nda yegâne ba~~~ olu~turan Allâh'~n Kitab~~ ve
Rasulullâh Sünn etini ihlâle cüret etmelerini; Rasulullâh'~ n hayat~n~~
~cdihâd Gazetesinde a~za al~ nmayacak tabirlerle tahkirde bulunmalar~ n~~ ve mirasta e~itli~i terviç etmek gibi Kur'an âyetle~ini ilgâdan çekinmemelerini; bunlara ilave olarak Ramazan'da askerlerin oruç tutmalar~ n~~ yasaklayarak
45 Hogarth, a.g.e., s. 133.
46 Steiner, Inside Pan-Arabia, s. 59; Prasad, The Indian Muslims.... s. 99.
47 Morge Berger, The Arab World Today, London 1962, s. 342; Constantine K. Zurayk, "'The National and International Relations of the Arab States", in: Near Eastern Culture and Society, ed. by T. Cuyler Young, Princeton, New Jersy 1951, s. 208.
48 F.O.: 881/9858, May 1911; Hans Kohn, History of Nationalism in the East, London 1929, s. 283; Prasad, a.g.e., s. 102; Kolo~lu, Mustafa Kemal'in Yan~nda..., s. 5.
49 Kolo~lu, Mustafa Kemal'in Ya~~~nda..., s. 5.
5° Zeine, Ara b-Turkish Relations..., s. 104, 115.
51 Zeine, a.g.e., s. 104, 115; Prasad, The Indian Muslims..., s. 100, 105 vd.; Lar~er, Büyük Harbde..., c. 1, s. 141; Steiner, Inside Pan-Arabia, s. 59; Hans Kohn, History of Nationalism in the East, s. 283; D.G. Hogarth, Arabia, s. 130.
438 METIN HfiLAGÜ
~slamiyet'in be~~ esas~ndan birini y~kmaya kalk~~malarm~; hâlifenin bütün haklar~n~~ gasp etmelerini; Araplardan ileri gelen kimseleri asmalarm~~ ve mukaddes yerlere hürmet ve sayg~~ yerine alayla mukabelede bulunmalar~n~~ göstermi~~ ve Arap halk~ndan kendisine destek vermelerini istemi~tir52.
C. ~erif Hüseyin'e Yap~lan Maddi ve Askeri Yard~mlar
~erif Hüseyin Hicaz'da gerçekle~tirmeyi planlad~~~~ isyan hareketi ile iki amaca varmay~~ hedeflemekteydi. Buna göre evvela Mekke, Medine ve çevre-sinde bulunan Osmanl~~ askerlerini buradan atacak ve daha sonra da di~er Arap kabile liderlerinin de yard~m~~ ile Türkleri tümü ile Arap yar~madas~n-dan ç~karacaku. ~kinci olarak da Arap milliyetçili~inin merkezini olu~turmak üzere Hicaz'da ba~~ms~z bir Arap Devleti kurmay~~ dü~ünmekteydi. Ona göre kurulacak bu devlet zamanla Müslümanlar tarafindan tan~nacakt~. Zaten ~ngiltere hükümeti de gayet ~srarl~~ ve aleni bir ~ekilde (yaz~l~~ olarak) Arab
Hilafetini yeniden tesis etme arzusunda oldu~unu ifade etmi~~ ve neticede
~erif Hüseyin ile isyan etmesi konusunda müzakerelerde bulunmu~~ ve an-la~maya varm~~t~53.
~ngiltere Hicaz isyan~n~~ ba~latmakla esasen a~~r bir mali harcama alt~na girmi~ti. Acil ve gerekli bir tak~m siyasi ve askeri sebeplerden dolay~~ ~erif Hüseyin'e yap~lan normal ödemelere ilaveten ek ödemelerde bulunmu~tu. Fakat isyan yolu ile elde etti~i siyasi ve askeri kazanç kendisine hem oldukça ucuza gelmi~~ ve hem de isyan için yap~lan yat~nm~n fevkinde olmu~tum.
~erif Hüseyin'e maddi yard~mda bulunulmas~~ konusu evvela, Kahire'de bulundu~u bir s~rada ~eyh Fuad el-Hatib'in arac~l~~~~ ve daha sonra da ~erif Hüseyin'in ~ngiltere'nin Cidde'deki temsilcili~i ile olan muhâbereleri netice-sinde kararla~t~nlm~~u55.
~erif Hüseyin ve di~er Arap kabile liderlerine yap~lan tüm ödemeler ve askeri malzeme tutarlar' yeni kurulan Arap Krall~~~~ bütçesinden geri al~n-mak üzere, devlet yard~m~, kabile vergisi ve sair adalar alt~nda verilmi~ , ayl~k
52 Lar-4er, a.g.e., c. 3, s. 45 vd.; Kürkçüo~lu, Osmanl~~ Devletine Kar~~..., s. 116. 53 F.0: 371/3048. XC 181904. 26 April 1917.
54 Aym vesika. 55 Ayn~~ vesika. 56 Ayn~~ vesika.
~ NG~L~ ZLER~N H~GAZ ~SYANINA MADDI YARDIMLARI 439
ödemelerin ve askeri techizat ve donan~m~n miktar~~ ~ngiliz d~~i~leri uzmanla-r~n~n tavsiyeleri do~rultusunda yap~lm~~u57.
Tayin edilen ayl~k tahsisatlar ve sonradan uygulamaya konan ilave öde-meler Hindistan Rupisi, M~s~r banknotlar~~ ve alt~n cinsinden olmu~tur38.
~ ngiliz Hükumetinin ~erif Hüseyin'e yapm~~~ oldu~u ödemeler tespit edebildi~imiz kadar~~ ile tarih itibariyle, ~öyledir:
Mart - Temmuz 1916 aylar~~ aras~nda ~ngiliz hükümetince ~erif Hüseyin'e yap~lan devlet yard~m~:
15 Mart 1916 53.000 Sterlin.
Bu ödemenin 50.000 Sterlini ~erif'in askerleri için yap~lm~~~ ve askeri harcamalar olarak kabul edilmi~tir.
3.000 Sterlin ise kabilelerin isyan~ n~~ sa~lamas~~ yolunda ~erif Abdullah'a özel ba~~~~ olarak verilmi~tir.
28 May~s 1916 10.000 Sterlin.
10 Haziran 1916 50.000 Sterlin.
10.000 Sterlin ~erif Abdullah'a yap~lm~~, 50.000 Sterlin ise isyan~~ ba~-latmas~~ için ~erif Hüseyin'e gönderilmi~tir.
20 Haziran 1916 20.000 Sterlin.
Medine'deki askeri operasyonlar~n sürdürülmesi için ~erif'in o~luna ödenmi~tir.
11 Temmuz 1916 50.000 Sterlin.
G~da masraf~, ~erif ve o~lunun emri alt~ndaki askerler ve bunlar~~ des-tekleyen kabileler için verilmi~tir.
16 Temmuz 1916 75.000 Sterlin.
G~da masraf~, ~erif ve o~lunun emri alt~ndaki askerler ve bunlar~~ des-tekleyen kabileler için verilmi~tir.
Toplam: 258.000 Sterlin.59.
57 F.0: 141/828/4343. 181777. 19 January 1920. 58 Ayn~~ vesika.
440 MET~N HÜLAGÜ
1918-1919 y~llar~na ait ödeme çizelgesi ise söyledir:
M~s~rdan Akabe'ye Nich, Yenbu ve Cidde. Cidde'de Tahvillerin saunundan. Akabe'deki niccarlardan.
Sterlin Sterlin Sterlin
Nisan 1918 201.400 21.000 2.600 May~s 1918 128.400 95.000 1.600 Haziran 1918 153.810 66.000 2.190 Temmuz 1918 182.000 10.000 8.000 A~ustos 1918 122.600 47.000 13.000 Eylül 1918 154.500 24.500. 13.000 Ekim 1918 102.730 32.501 31.000 Kas~m 1918 49.780 79.000 - Aral~k 1918 130.000 - - Ocak 1919 74.072 49.208 - ~ubat 1919 60.000 65.000 - Mart 1919 89.500 28.500 - Toplam: 1.448.992 517.709 71.390 Sterlin.
1919 y~l~n~n Ekim, Kas~ m ve Aral~k aylar~ nda yap~lan ödeme miktarlar~~ ise söyledir: Ekim 1919 75.000 Sterlin. Kas~ m 1919 50.000 Sterlin. Aral~k 1919 25.000 Sterlin. Toplam: 150.000 Sterlin60 . 6() F.0: 371/3048. XC 181904. 10 July 1917.
~NG~L~ZLER~N H~CAZ ~SYANINA MADDI YARD~MLAR~~ 441 M~s~r'dan Yenbu'ya Akabe ve ~am'a Gönderilen Miktar. Kral ve Emir Ad~na Kahire'de Yap~lan Ödemeler Toplam
Sterlin. Sterlin Sterlin Sterlin
-- - 225.000 -- - 225.000 -- 3.000 225.000 -- - 200.000 12.000 - 5.200 200.000 -- 8.000 200.000 - 15.469 18.300 200.000 - 71.220 - 200.000 - 70.000 - 200.000 - 73.720 3.000 200.000 - 73.000 2.000 200.000 - 70.076 11.923 200.000 12.000 373.485 51.423 2.475.000 Sterlin.
Yukar~da görüldü~ü üzere ~erif Hüseyin'e yap~lan ödemelerin toplam~~ ayl~k tahsisat ve ilavelerle birlikte 2.475,000 Sterlindir. Bu miktara Kuzey Operasyon Biitçesi'nden Akabe'ye gönderilen 255.000 Sterlin alt~n dahil de-~ildir61.
Gerek ~erif Hüseyin'e ve gerekse di~er Arap kabile liderlerine ayl~k ola-rak tayin edilen miktarlar~n ve ilave tahsisatlann ödenmesi neticesi ~ngiliz al-t~n stoklar~~ erimi~~ ve para s~k~nt~s~~ ba~göstermi~tir. Yukar~daki çizelgede gö-rüldü~ü üzere, bu s~k~nuy~~ giderebilmek için ~ngiliz hükümeti Hicaz'~n ihti-yaçlar~n~n kar~~lanmas~~ için M~s~r Hükümetienden kendi alt~n ve gümü~~ kay-naklar~n~~ kullanmas~~ ricasmda bulunmu~tur62. Oysaki 19 Haziran 1917'de M~s~r'daki bankalardaki toplam ~ngiliz alt~n miktan 1.600.000'i bulmaktayd~. 6 Ekim 1917 tarihine kadar askeri ödenekten yap~lan harcamalar~n toplam~~ ise yakla~~k 2.000.000 Sterlini bulmakta idi. Bu miktar~n yakla~~k 100.000 Sterlini ~ngiliz alt~n~~ ve 100.000'i ise Osmanl~~ altm~ndan olu~maktayd~".
61 Ayni vesika.
62 F.0: 371/3048. XC 181904. 12 July 1917. F.O. 371/3048. XC 181904. 17 June 1917.
442 METIN FlüLAGÜ
Fakat yap~lan harcamalar neticesinde 31 Mart 1919 tarihine kadar ~erif Hüseyin'e ödenen para miktar~~ toplam olarak 42.475.000'i bulmu~tur".
1919 Ekim, Kas~m ve Aral~k aylar~nda yap~lan ödemelerle birlikte bu miktar 45.205.000'e ula~m~~t~r.
D- ilave Para Talebi
~erif Hüseyin, ~ngiliz Hükümeti'nin kendisine yapmakta oldu~u ayl~ k ödemelerden 15.000 Sterlin kadar~n~~ Mekke'deki g~da ve sâir ihtiyaçlar~~ için ay~rd~ktan sonra geri kalan k~sm~n~, hediyelerle birlikte harp sahalar~ndaki o~ullar~~ vas~tas~yla tümü ile di~er Arap kabile liderlerine göndermekteydi.
~erif Hüseyin hareket sahas~n~n geni~lemi~~ oldu~undan bahisle Kuzey Arabistan'daki kabile liderlerini kendi saf~na çekebilmek ve kendi saf~nda bulunanlara ise yard~m edilebilmek; hacca gelen Müslümanlar~n sa~l~k ve di~er hizmetlerini normal olarak kar~~layabilmek, Türkler taraf~ndan güya Medine'de tahrip edilen cami, mescid ve halka aç~k yerleri tamir edilebilmek için paraya ihtiyac~~ oldu~unu ifade edip yükünün a~~r oldu~undan bahset-mekte ve dolay~s~yla mevcut ~artlar alt~nda kendisine ayl~k ödemelere ilave-ten, ekstra ödemelerin yap~lmas~~ talebinde bulunmaktayd~. ~erif ayr~ca bu talepleri aras~nda Türklerin propaganda maksad~yla Medine'ye külliyetli miktarlarda alt~n aktard~klarm~~ da ifade etmeyi unutmam~~t~65.
Gerek ayl~k ödemelefin yetersizli~i ve gerekse ilave ödemelerde bulu-nulmas~n~n ileri sürülmesi sebebiyle zaman zaman ~erif Hüseyin ile ~ngiliz Hükümeti aras~nda ciddi boyutlara ula~mamalda birlikte baz~~ anla~mazl~klar ba~göstermi~ti66.
Sava~~n getirdi~i artan ihtiyaç ve ödemeler kar~~s~nda maddi s~k~nt~~ içe-risine dü~en ~ngiliz hükümeti ~erif ve di~er Arap kabile liderlerine tayin edi-len tahsisatlar~~ temin etmek için M~s~r banknodar~~ ve Hindistan Rupisi ile ödeme yoluna gitmi~tir. Fakat Sterlin'in Rupi kar~~s~ndaki sürekli yükseli~i ve Rupi'nin de~er kayb~na u~ramas~~ anla~mazl~~a sebebiyet veren konulardan bir di~erini olu~turmu~~ ve ~erif Hüseyin'in ~iddetli protestolarma sebebiyet vermi~tir67.
64 F.0: 141/828/4343. 181777. 3 Feb. 1920. 65 F.0: 371/3048. XC 181904. 11 April 1917.
66 F.0: 141/828/4343. 181777. 19 Nov. 1919. 67 Ayn~~ vesika.
~NG~ L~ ZLER~ N H~ CAZ ~SYANINA MADD~~ YARD~ MLAR~~ 443
~ ngilizler ~erif'in talebi üzerine muayyen yerlere harcanmak kayd~yla kendisine ilave ödemelerde bulunmu~lard~r. Bu ödemelerden en önemlisi 6 ~ubat 1917 y~ l~ nda Hicaz kabilelerinin sadakatinin devam~~ için harcanmak üzere verilen 100.000 Sterlin tutar~ndaki ödemedir68. 1916 y~l~nda M~s~r'daki hesaptan yap~lan ilave ödeme miktarlar~~ baz~~ aylara göre ~öyledir.
Eylül 1916 125.000 Sterlin.
Kas~m 1916 375.000 Sterlin.
Aral~k 1916 125.000 Sterlin.
Ocak 1917 125.000 Sterlin69.
~ ngilizlerin de~i~ik isimler alt~ nda da olsa ~erif Hüseyin ve sair Arap ka-bile liderlerine yapm~~~ olduklar~~ maddi ve askeri yard~mlar Hicaz ~syan~'mn ba~arl~~ olmas~na ~u veya bu ~ekilde yard~mc~~ olmu~tur".
Dikkatlerden kaçmamas~~ gereken önemli bir nokta da, ~ngilizlerin isyan s~ ras~nda Mekke hac yolunun aç~k bulunmas~na ve hac ibadetinin rahatl~kla yap~lmas~na itina göstermeleridir. Zira bu ibadetin yerine getirilmesinde veya Mekke'ye ula~~lmas~nda kar~~la~~lacak güçlükler, ba~ta Hindistan olmak
üzere gerek kendi ve gerekse di~er müttefiklerinin sömürgelerindeki Müslümanlar~~ heyecan ve galeyana getirebilir, istenmeyen tats~z hadiselerin do~mas~na neden olabilirdi71.
E. Diker Kabile Liderlerine Yap~lan ödemeler
~ ngilizler ~erif Hüseyin'e ilaveten ~bn Suud, ~drisi, ~ mam Yahya, ~am'da bulunan ~erif Zeyd'e ve Muskat, Bahreyn, Bunder ~avaih, Kuveyt ve sair li-derlere ödemelerde bulunmu~lard~ r72. Bu lili-derlere yap~ lan ödemeler: (1) Mekke'deki Vahhâbi tehlikesine mâni olmak üzere s~n~r boylar~ndaki kabile-lere yard~mda bulunulmas~, (2) Hac ibadetinin rahat bir ~ekilde yap~ labil-mesi için hac yollar~n~n aç~k tutulmas~, (3) Arap yar~madas~~ dâhilindeki kabi-lelerin yard~ m~n~ n sa~lanabilmesi için yap~lm~~t~r".
68 F.0: 371/3048. XC 181904. 23 April 1917. 69 Ayn~~ vesika.
70 Ayn~~ vesika. 71 Ayn~~ vesika.
72 Ayn~~ vesika. 17 April 1917 ve 6 February 1920. 73 Ayn~~ vesika. 5 May 1920.
444 METIN HÜLAGe
Fakat Arap yar~madas~ndaki bu Arap kabile liderlerinin maddi yard~m-dan pay almas~~ konusunda gerek ~ngiliz Hükumetinin ve gerekse ~erif Hüseyin'in izledi~i politika farkl~~ olmu~tur.
~erif Hüseyin Arabistan yar~madas~ ndaki kabile liderlerini etraf~ nda top-lamak ve kendine ba~top-lamak suretiyle, ba~ta Hindistan ve M~s~r Müslümanlar~~ olmak üzere ~slam alemine kar~~~ kendisinin di~er liderler taraf~ndan itibar ve destek gördü~ü imaj~n~~ vermek, Arap Hilafet veya Arap Krall~~~~ iddias~nda onlar~n da deste~ini veya en az~ndan ho~~ görülerini kazanmaya çal~~mak-tayd~. Hatta bir Arap birli~i olu~turmak gayesiyle ~ngilizlerden kendisine ya-p~ lan maddi yard~m~n art~r~lmas~n~~ (50.000 Sterlin) ve acilen 20.000 silah gönderilmesini talep etmi~ti".
Bunun içindir ki kendisine yap~lan maddi ve askeri yard~mlar~n arta ka-lan~n~~ o~ullar~~ ve taraftarlar~~ vas~tas~~ ile di~er kabile liderlerine gönder-mekte, hatta ihtiyaçlar~n~n fazlal~~~ndan, Arap yar~madas~ndaki kabilelerin kendileri taraf~na meyillerinin sa~lanabilmesi için bunlara el uzat~lmas~~ ge-rekti~inden bahisle, ~ngiliz Hükûmeti'nden ekstra ödemelerin yap~lmas~~ ta-lebinde bulunmaktayd~. Fakat bu durumun fark~nda olan ve ~erif in ba~~m-s~z bir güç haline gelmesine imkan tan~mak istemeyen ~ngiltere ise bu du-ruma mâni olmaya çal~~m~~, kendisine tahsis olunan paralar~n yerel ihtiyaçlar için kullan~m~n~~ istemi~tir". Zira muhtelif Arap kabile liderlerinin ~erif Hüseyin Hükümetine ba~l~l~k göstermeleri, ~erif'in Osmanl~~ halifesine kar~~~ tak~nd~~~~ tavr~~ ~slam dünyas~nda hakl~~ gösterecek ve Arap yar~madas~ndaki milli dayan~~ma görünümünü kuvvetlendirecekti76. ~erif e çekilen telgraf-larda ~ngiliz Hükümeti ile yapm~~~ oldu~u anla~maya göre kendisine verilmesi kararla~ur~lm~~~ olan tahsisât~n sadece Hicaz yönetimi ve Hicaz Krall~~~n~n geli~mesi için oldu~unun unutulmamas~~ belirtilmi~, kendisine yap~lan ayl~k ödemelerin Suriye'ye daha fazla aktanlmamas~~ ikaz~nda bulunulmu~~ ve bu is-te~inin anlay~~la kar~~lanmas~~ istenmi~, yap~lan yard~mlar~n yanl~~~ ~ekilde kullan~ m~n~n ~ngiliz Hükûmetince tasdik görmeyece~i ifade olunarak, Suriye'deki ihtiyaçlann~n kar~~lanmas~~ için Emir Faysal'a ve emir Zeyd'e do~-rudan do~ruya yard~mlarda bulunulmu~tur".
74 F.0: 371/3048. XC 181904. 29 January 1917. 75 F.0, 141/828/4343. 181777. 29 Nov. 1919. 76 F.0: 371/3048. XC 181904. 26 April 1917. 77 F.0: 141/828/4343. 181777. 29 Nov. 1919.
~ NG~ L~ZLER~N H~ CAZ ~SYANINA MADDI YARDIMLARI 445
Yukar~daki ifadelerde aç~ kça görüldü~ü gibi, Hicaz isyan~n~n patlak vermesinde ~ngilizler büyük bir rol oynam~~lard~r. ~erif Hüseyin'in Arap Hilafeti veya Arap Krall~~~~ emelini Ortado~u'daki kendi ç~karlar~~ için kaç~-r~lmamas~~ gereken bir f~rsat olarak de~erlendiren ~ngiltere, ~erif Hüseyin'e bir tak~m as~ls~z vaatlerde bulunmu~, onu ve di~er kabile liderlerini devlet yard~m~, borç ve sair adlar alt~nda maddi ve askeri aç~dan destekleyerek Osmanl~~ Devleti aleyhine isyan etmelerini sa~lam~~t~r. Bu yolla mevcut sava-~~ n cereyan~ nsava-~~ kendi lehine çevirdi~i gibi Arap yar~madas~ndaki konumunu da sa~lamla~urm~~ur. isyan neticesinde Osmanl~~ Devleti bu yar~madadaki hakimiyetini kaybederken ~erif Hüseyin'in kazanc~~ ise senelerdir ayn~~ din ve dü~ünce birli~i içerisinde bulundu~u bir devlete olan ba~l~l~~~ndan ayr~larak sömürgeci ~ngiltere'nin boyunduru~u alt~na girmek olmu~tur.
