PSİKOLOJİK DAYANIKLILIĞIN İŞTEN AYRILMA NİYETİ ÜZERİNE ETKİSİ:
KAMU KURUMU ÇALIŞANLARI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Yrd.Doç.Dr.Hakan TURGUT1
Arş. Görv. M. Gökhan BİTMİŞ2
Doç.Dr.Alptekin SÖKMEN3
Özet
Bu çalışmada işgörenlerin psikolojik dayanıklılığının işten ayrılma niyetine olan etkisinin ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. Kamu çalışanlarından oluşan bir örneklemden (N=430) anket yöntemiyle veri toplanmış ve regresyon modeli ile analiz edilmiştir. Elde edilen bulgular, işgörenlerin psikolojik dayanıklılığının işten ayrılma niyetini ters yönde etkilediğini göstermiştir.
Anahtar Kelimeler : Psikolojik dayanıklılık, İşten ayrılma niyeti. 1. Giriş
Son yıllarda, tüm işletmeler için geçerli olan genel davranış biçimi yoğun rekabet ortamında hayatta kalabilmek için daha az kaynakla daha fazla çıktı elde etmenin yolunu bulabilmektir. Daha az kaynak kullanımı yani verimliliği sağlamakla ilgili birçok tedbir alınmaktadır. İşletmelerdeki kaynakların tahsis edildiği en büyük gider kalemlerinden biriside personel giderleridir. Personel devir oranının düşük olduğu işletmelerde daha az kaynak tüketimi sağlanmakta, çalışanların işe alım maliyetleri düşmektedir. Bu bağlamda işten ayrılma oranının düşürülmesi için çalışanların bu niyetini olumlu ve olumsuz etkileyen hususların araştırılması giderek önem kazanmaktadır. Yazında, işten ayrılma niyetinin örgütsel adalet (Özer ve Günlük, 2010), örgütsel bağlılık (Avcı ve Küçükusta, 2009), örgütsel vatandaşlık davranışı (Özcan vd., 2012), örgütsel özdeşleşme (Turunç ve Çelik, 2010), iş tatmini (Çekmelioğlu, 2006), lider-üye etkileşimi (Şahin, 2011), örgütsel sapma (Demir ve Tütüncü, 2010), algılanan örgütsel destek (Arshadia, 2011) ve psikolojik sözleşme (Özgen ve Özgen, 2010) gibi değişkenlerle olan ilişkisi incelenmesine rağmen işten ayrılmayı etkileyebileceği düşünülen ve stresin olumsuz etkilerini azaltan ve uyumluluğu destekleyen bir kişilik özelliği olarak görülen psikolojik dayanıklılığın (Jacelon, 1997), işten ayrılma niyeti üzerine etkisini inceleyen araştırmalara yazında yeterince ağırlık verilmediği belirlenmiştir.
Ayrıca bu konuda yazında işten ayrılma niyeti ve psikolojik dayanıklılık değişkenlerinin her ikisini de bir arada ele alan çalışmaların oldukça sınırlı olduğu görülmüştür. Dolayısıyla, bu çalışmada kamu çalışanlarının psikolojik dayanıklılığının işten ayrılma niyeti üzerine olan etkisi incelenerek bulgular tartışılmıştır.
2. Psikolojik Dayanıklılık
Günümüz dünyasında, davranış bilimleri yazınında psikolojik dayanıklılık kavramı stresi azaltan ve stresli olaylarla başa çıkma becerisini destekleyen bir kişilik özelliği olarak gündeme gelmektedir (Judkins ve Rind, 2005; Klag ve Bradley, 2004; Maddi vd, 2006). Psikolojik dayanıklılık, stresin olumsuz etkilerini azaltan ve gerginliği önleyen bir kişilik özelliği olarak karşımıza çıkmakta ve psikolojik dayanıklılığı yüksek olan kişiler, günlük aktivitelerine ve işlerine daha fazla bağlanmakta, yaşamlarını denetim altında tutmakta ve beklenmedik olağandışı değişiklikleri gelişme için bir fırsat olarak görmektedirler (Sezgin, 2012). Dayanıklılık düzeyi düşük seviyede olan bireylerde ise uzaklaşma, dışsal kontrol odağı ve değişikliğe karşı direnç gösterme gibi eğilimler görülebilmektedir (Klag ve Bradley, 2004).
Psikolojik dayanıklılık düzeyi yüksek olan işgörenlerin işlerinde daha başarılı ve etkili oldukları bilinmektedir (Maddi vd., 2006). Bu bağlamda psikolojik dayanıklılığı güçlü olan bireyler zor durumlar karşısında kendilerinde saklı olan dayanma ve başa çıkma yeteneği ile bu durumlarda daha dirençli olabilmektedir. İş görenlerin stres ve mesleki tükenmişlik gibi sorunlarla baş etmelerine yardımcı olunması ve iş yaşamının kalitesinin artırılması adına psikolojik dayanıklılığı güçlü olan çalışanlar örgüt açısından önemli yararlar sağlamaktadır (Sezgin, 2012).
3. İşten Ayrılma Niyeti
Çalışanların işten ayrılma niyeti, uzun yıllardır araştırmacıların ve akademisyenlerin ilgi odağında yer alan konulardan birisidir (Şahin, 2011). İşten ayrılma niyetini bir örgütte çalışan işgörenin yakın bir gelecekte işi bırakmasıyla ilgili düşüncesi ya da niyeti olarak tanımlamak mümkündür. (Mobley, 1982). İşten ayrılma niyeti,
1 Başkent Üniversitesi, Ankara, hturgut@baskent.edu.tr 2 Gazi Üniversitesi, Ankara, mgbitmis@gazi.edu.tr 3 Gazi Üniversitesi, Ankara, asokmen@gazi.edu.tr
işten ayrılmanın en önemli belirleyici unsuru veya göstergesi olarak ifade edilmektedir. (Ajzen ve Fishbein, 1980). Bir yıl içerisinde işten ayrılan personelin işletmede çalışan tüm personele oranını gösteren işletmedeki yıllık personel devir oranının en önemli öncüllerinden birisi de işten ayrılma niyetidir (Bluedorn, 1982; Shore ve Martin, 1989).
4. Psikolojik Dayanıklılık İşten Ayrılma Niyeti İlişkisi
İşten ayrılma niyetini olumlu yada olumsuz yönde etkileyen faktörleri inceleyen araştırmacılar tarafından üzerinde en fazla durulan değişkenler; iş tatmini (Akın, 2007), örgütsel bağlılık (Avcı ve Küçükusta, 2009), örgütsel adalet (Özer ve Günlük, 2010), örgütsel özdeşleşme (Kitapçı vd., 2005), algılanan örgütsel destek (Arshadi, 2011), örgütsel vatandaşlık davranışı (Özcan vd., 2012)’dır. Literatürde bir çok konunun işten ayrılma niyeti ile ilgili olarak araştırılmasına rağmen psikolojik dayanıklılığın işten ayrılma niyeti ile olan ilişkisini inceleyen bir çalışmaya yazında rastlanılmamıştır.
Çetin ve Basım (2011) 257 banka çalışanı üzerine uyguladıkları bir çalışmada; psikolojik dayanıklılığı yüksek olan işgörenlerin iş tatminlerinin ve örgüte bağlılıklarının da yüksek olduğu sonucuna ulaşmışlardır. İş tatmini ile işten ayrılma eğilimi arasındaki ilişkiyi araştıran bir başka çalışmada ise bu iki değişken arasında ters yönlü bir ilişki olduğu ve iş tatmini yüksek olan bireylerde işten ayrılma niyetinin düşük olduğu tespit edilmiştir (Akın, 2007). Örgütsel bağlılığın işten ayrılma niyeti üzerindeki etkisini inceleyen bazı çalışmalarda ise örgütsel bağlılığı yüksek olan çalışanların işten ayrılma niyetlerinin daha düşük olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Uyguç ve Çımrın, 2004; Sabuncuoğlu, 2007).
Yukarıda bahsedilen araştırma sonuçlarından elde edilen bulgular ışığında, psikolojik dayanıklılığı yüksek olan bireylerin işlerinden daha çok tatmin oldukları, örgüte bağlılıklarının yüksek olduğu, tatmin ve bağlılık duygusu yüksek olan bireylerin ise işten ayrılma niyetlerinin düşük olduğunu söylemek mümkündür. Bu bağlamda yukarıda değinilen kuramsal çerçeve göz önünde bulundurularak bu çalışmada şu temel araştırma sorusuna yanıt aranacaktır: İşgörenlerin psikolojik dayanıklılık düzeyleri arttıkça işten ayrılma düzeyleri azalmakta mıdır ?
5. Araştırmanın Yöntemi 5.1. Örneklem
Bu çalışmada yukarıdaki sorunsala yanıt bulabilmek amacıyla anket yöntemi kullanılmış ve Ankara’da bulunan çeşitli kamu kurumlarında görev yapan toplam 430 işgörenden veri toplanmıştır. Araştırmada kamu çalışanlarının psikolojik dayanıklılık düzeylerinin belirlenmesi için Friborg ve arkadaşları (2003) tarafından geliştirilmiş olup, Basım ve Çetin (2011) tarafından Türkçe’ye uyarlanan Yetişkinler için Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği (Resilience Scale for Adults) kullanılmıştır (Cronbach alfa(α) = 0,89). İşten ayrılma niyeti ise Bluedorn (1982) tarafından geliştirilen işten ayrılma niyeti ölçeği ile değerlendirilmiştir (Cronbach alfa(α) = 0,87). 6. Bulgular
Araştırmada kullanılan değişkenlere ilişkin ortalama, standart sapma ve korelasyon değerleri Tablo1’de sunulmuştur. Buna göre, araştırmaya katılan katılımcıların psikolojik dayanıklılıkları genel olarak yüksek olarak işten ayrılma niyetleri ise düşük olarak tespit edilmiştir.
Tablo 1 Ortalama, Standart sapma ve Korelasyon Değerleri
Değişkenler Ort. S.S. 1 2
1.Psikolojik dayanıklılık 4,15 0,445
----2.İşten ayrılma niyeti 2,18 1,049 -0,162**
----**. p < 0.01 , Ort. = Ortalama , S.S. = Standart sapma
Bu çalışmada işgörenlerin psikolojik dayanıklılığının işten ayrılma niyeti üzerindeki etkisinin görülebilmesi amacıyla regresyon analizi uygulanmış ve sonuçlar Tablo 2’de gösterilmiştir. Sonuçlara göre regresyon modelinin anlamlı olduğu (F=11,48 ; p<0,001) ve psikolojik dayanıklılığın işten ayrılma niyetini negatif yönde etkilediği diğer bir tabirle bu iki değişken arasında ters yönlü bir ilişkinin olduğu ortaya çıkarılmıştır (β =-0,16; p<0,001).
2
Tablo 2 Regresyon Analizi Sonuçları
R R2 Düzeltilmiş R2 ANOVA
F p (Sig.)
0,162 0,026 0,024 11,481 0,001a
Boyutlar B Beta Katsayısı() t p (Sig.)
Sabit değer 3,762 - 8,018 0,000
Psikolojik dayanıklılık -0,381 -0.162 -3,388 0,001
7. Değerlendirme ve Sonuç
Bu çalışmada işgörenlerin psikolojik dayanıklılıklarının işten ayrılma niyeti üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Araştırma sonucuna göre psikolojik dayanıklılık işten ayrılma niyetini ters yönlü bir şekilde etkilemektedir. Diğer bir tabirle, bireylerin psikolojik dayanıklılıkları arttıkça işten ayrılma niyetleri azalmaktadır. Bu sonuç ilgili yazındaki bulguları destekler niteliktedir.
Psikolojik dayanıklılığı yüksek olan bireylerin muhtemelen işlerinden duyacakları tatmin ve örgütlerine bağlılık düzeyleri yüksek olacak ve bunun sonucunda da işten ayrılma niyetleri düşük olacaktır. Kamu sektöründen bir örneklemle işten ayrılma niyetine etki eden bir faktör olan psikolojik dayanıklılığın bu çalışmada incelenmesiyle ortaya çıkan sonuçların ilgili yazına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Araştırmanın bir takım kısıtları bulunmaktadır. Araştırmada elde edilen bulgular seçilen örneklemle sınırlıdır. Bu bağlamda, diğer araştırmacılarca gelecekte seçilen farklı örneklemlerle yapılacak çalışmalar sonuçların genelleştirilmesi açısından önemlidir. Ayrıca bundan sonraki çalışmalarda ilgili bazı örgütsel davranış değişkenlerinin modele eklenerek modelin genişletilmesini sağlamak işten ayrılma niyetine etki eden diğer değişkenleri de ortaya çıkararak ilgili yazına katkı sağlayacaktır.
8. Kaynakça
Akın, A.; “Muhasebe Meslek Mensuplarında İş Tatmini ile İşten Ayrılma Eğilimi Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı:34, 2007.
Ajzen, I. ve Fishbein, M. Understanding Attitudes and Predicting Social Behavior, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall, 1980.
Arshadia, N., “The Relationships of Perceived Organizational Support (POS) with Organizational Commitment, in-role Performance, and Turnover İntention: Mediating role of Felt Obligation”, Procedia - Social and Behavioral Sciences 30, 2011, 1103 – 1108.
Avcı, N., Küçükusta, D., “Konaklama İşletmelerinde Örgütsel Öğrenme, Örgütsel Bağlılık ve İşten Ayrılma Eğilimi Arasındaki İlişki”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 20, Sayı 1, 2009, Bahar: s.33-44. Basım, N., Çetin, F., “Yetişkinler için Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği’nin Güvenilirlik ve Geçerlilik Çalışması”, Türk Psikiyatri Dergisi, 22(2), 2011, s.104-14.
Bluedorn, A.C., “A Unified Model of Turnover From Organizations”, Human Relations, 35, 1982, s.135–153. Çetin, F., Basım, N., “Psikolojik Dayanıklılığın İş Tatmini ve Örgütsel Bağlılık Tutumlarındaki Rolü”, İş, Güç" Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt/Vol: 13 - Sayı/Num: 03, Temmuz/July 2011.
Çekmelioğlu, H., “İş Tatmini Ve Örgütsel Bağlılık Tutumlarının İşten Ayrılma Niyeti Ve Verimlilik Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesi: Bir Araştırma”, İş, Güç; Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt: 8(2), 2006, s:154-168.
Demir, M., Tütüncü, Ö., “Ağırlama İşletmelerinde Örgütsel Sapma ile İşten Ayrılma Eğilimi Arasındaki İlişki”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 21, Sayı 1, 2010, s.64-74.
Friborg O, Hjemdal, O,, Rosenvinge ,JH ve ark., “A New Rating Scale for Adult Resilience: What are the Central Protective Resources behind HealthyAdjustment?” International Journal of Methods in Psychiatric Research, 12, 2003, 65-76.
Jacelon, CS, The Trait and Process of Resilience. J Adv Nurs, 1997, 25:123–129. 3
Judkins, S. K., & Rind, R., Hardiness, stress, and job satisfaction among home care nurses. Home Health Care Management and Practice, 17(2), 2005, 113-118.
Kitapcı, H., Çakar, N. D., Sezen, B., “The Combined Effects of Trust and Employee identifıcation on Intention to Quit”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com, ISSN:1304-0278, , C.3, 2005, S.12 (33-41). Klag, S., & Bradley, G., “The role of hardiness in stress and illness: An exploration of the effect of negative affectivity and gender”, British Journal of Health Psychology, 2004, (9), 137-161.
Maddi, S. R., Harvey, R. H., Khoshaba, D. M., Lu, J. L., Persico, M., & Brow, M. “The Personality Construct of Hardiness, III: Relationships with Repression, İnnovativeness, Authoritarianism, and Performance. Journal of Personality”, 74(2), 2004, 575-598.
Mobley, W.H., Employee Turnover: Causes, Consequences, and Control, MA, Addison-Wesley, 1982.
Özcan, E. D., Vardarlıer, P., Erdilek, M., Konakay, G., Çetin, C., “Liderliğin Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ve İşten Ayrılma Niyeti Üzerindeki Etkisinde Güvenin Rolü”, Marmara Üniversitesi e-Dergisi, C.10., 2012, s.37. Özgen, H., Özgen, M.H., “Psikolojik Sözleşme ve Boyutlarının İş Tatmini, Örgütsel Bağlılık ve İşten Ayrılma Niyetine Etkileri: Tıbbi Satış Temsilcileri Üzerinde Bir Araştırma”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 19, Sayı 1, 2010, s.1-19
Özer, G., Günlük, M., “Örgütsel Adaletin Muhasebecilerin İş Memnuniyeti ve İşten Ayrılma Eğilimine Etkisi”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (http://sbe.gantep.edu.tr), 9(2), 2010, s.459-485.
Sabuncuoğlu, T., “Eğitim, Örgütsel Bağlılık ve İşten Ayrılma Niyeti Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi”, Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 7(2), s.613-628, 2007.
Sezgin, F., “ İlköğretim Okulu Öğretmenlerinin Psikolojik Dayanıklılık Düzeylerinin İncelenmesi”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt:20 No:2, 2012 , s.489-502.
Shore, L.M. ve Martin, H.I., “Job Satisfaction and Organizational Commitment in Relation to Work Performance and Turnover İntentions”, Human Relations, Vol. 42, 1989, 625-38.
Şahin, F., “Lider-Üye Etkileşimi İle İşten Ayrılma Niyeti Arasındaki İlişki Üzerinde Cinsiyetin Etkisi”, Ege Akademik Bakış Dergisi”, Cilt: 11, Sayı: 2, 2011, s. 277 – 288.
Turunç, Ö., Çelik, M., “Örgütsel Özdeşleşme ve Kontrol Algılamalarının, Çalışanların İşten Ayrılma Niyeti ve İş Performansına Etkileri”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 24, Sayı: 3, 2010, s.163-182.
Uyguç, N., Çımrın, D., “DEÜ Araştırma ve Uygulama Hastanesi Merkez Laboratuvarı Çalışanlarının Örgüte
Bağlılıklarını ve İşten Ayrılma Niyetlerini Etkileyen Faktörler”, D.E.Ü.İ.İ.B.F. Dergisi Cilt:19 Sayı:1, 2004, ss:91-99.
4
