Girifl
‹nsan immün yetmezlik virusu (HIV) infeksiyonu bu-laflma yollar› ve klinik seyriyle hem birey hem de toplum yaflam›n› tehdit eden ve önemli sonuçlar yaratan bir hasta-l›kt›r. Hastalar asemptomatik infeksiyondan, yaflam› tehdit eden f›rsatç› infeksiyonlara ve HIV ensefalopatisine de¤in uzanan genifl bir klinik yelpazeyle hekimin karfl›s›na gelir (1). Uzun süreli ve yak›n izlem gerektiren bu hastalarda ölüm, genellikle araya giren f›rsatç› infeksiyonlar ya da tü-mörlerle olur. HIV infeksiyonu ilk kez 1981’de edinsel im-mün yetmezlik sendromu (AIDS) olarak Amerika Birleflik Devletleri’nde önceden sa¤l›kl› genç eriflkin eflcinseller aras›nda çok say›da Pneumocystis carinii pnömonisi ve Kaposi sarkomu görülmesiyle dikkati çekmifltir (2). Daha sonra hemofiliklerde, baflka nedenlerle s›k s›k kan ve kan ürünleri transfüzyonu yap›lanlarda, ‹V ilaç ba¤›ml›lar›nda ve bunlar›n cinsel partnerlerinde benzer klinik tablolar ta-n›mlanm›flt›r.
‹lk olgunun tan›mlanmas›ndan sonra HIV/AIDS epi-demiyolojisinde büyük de¤ifliklikler olmufltur. En önem-lisi dünyan›n her taraf›nda karfl›lafl›labilen ve özellikle cinsel olarak aktif yafltakileri etkileyen bir hastal›k halini alm›flt›r. HIV/AIDS, birçok ülkede önde gelen ölüm ne-denleri aras›nda yer almaktad›r. HIV infeksiyonunun
kontrolü ve önlenebilmesi için HIV’in de¤iflmekte olan epidemiyolojik özelliklerini iyi bilmek gerekir. Ayr›ca, olgular›n epidemiyolojik özellikleri ülkeden ülkeye de¤i-fliklikler gösterebilir (2). Bu çal›flma, ülkemizde HIV/AIDS tan›s›na götüren nedenleri ortaya koymak, ta-n›s› yeni konulmufl hastalar›n durumunu de¤erlendirmek ve bu bilgilerden yola ç›karak HIV infeksiyonundan ko-runmada al›nabilecek önlemleri gözden geçirmek ama-c›yla yap›lm›flt›r.
Yöntemler
Ocak 1991-Ocak 1997 aras›nda ‹stanbul T›p Fakültesi Klinik Bakteriyoloji ve ‹nfeksiyon Hastal›klar› Anabilim Dal›’nda poliklinikten ya da yat›r›larak izlenen HIV infek-siyonu ve AIDS olgular›ndan tümüyle de¤erlendirilebilen 44 hastan›n kay›tlar› geriye dönük olarak incelendi. Hasta-lar›n hepsinin tan›s› ELISA ve Western blot yöntemiyle ko-nulmufltu. Hastalara HIV/AIDS tan›s› konuldu¤u s›rada var olan klinik özellikleri, infeksiyonun bulaflma yollar›, risk faktörleri, tan›ya götüren nedenler ve laboratuvar bulgular› geriye dönük olarak incelendi. Olgular, Centers for Disease Control and Prevention (3) '›n 1993'teki tan›mlamas›na gö-re s›n›fland›r›ld›.
Sonuçlar
Çal›flmaya al›nan 44 hastan›n ortalama yafl› 35.8 (13-60)’di ve ço¤unlu¤unu erkekler oluflturmaktayd› (n=31, %71). Y›llara göre olgu da¤›l›m› incelendi¤inde yar›ya yak›n›n›n tan›s›n›n (n=21, %48) son iki y›lda konuldu¤u dikkati çekmekteydi. Tablo 1’de görüldü¤ü gibi 17 Klimik Dergisi●Cilt 13, Say›:3 ●2000, s:94-97 94
HIV ‹nfeksiyonu: 44 Vakan›n Analizi
Metin Punar, Serdar Uzel, Ersen Hakk› Cemil, A. Atahan Ça¤atay, Halit Özsüt, Haluk Eraksoy,
Murat Dilmener
Özet: ‹nsan immün yetmezlik virusu (HIV) infeksiyonunun epidemiyolojik özellikleri ülkeden ülkeye de¤iflir. Bu ça-l›flma, Türkiye’de HIV infeksiyonu tan›s›na götüren nedenleri, tan›s› yeni konulan hastalar›n özelliklerini ve infeksiyo-nun önlenmesi için al›nmas› gereken önlemleri belirlemek amac›yla yap›lm›flt›r. Yafllar› 13 ile 60 aras›nda de¤iflen ve Ocak 1991’den Ocak 1997’ye de¤in izlenen 44 olgu çal›flmaya al›nm›flt›r. Tan› koydurucu nedenler aras›nda en baflta f›rsatç› infeksiyonlar ve konstitüsyonel semptomlar gelmektedir (%57). HIV infeksiyonu belgelendi¤i s›rada hastalar›n 18 (%41)’i asemptomatikken, 26 (%59)’s›na AIDS tan›s› konulmufltur. En s›k bulaflma yolunun cinsel temas oldu¤u bu-lunmufl ve HIV infeksiyonunun önlenmesine yönelik olarak riskli davran›fllardan kaç›nman›n önemi bir kez daha or-taya ç›km›flt›r.
Anahtar Sözcükler: HIV infeksiyonu, AIDS, epidemiyolojik özellikler.
Summary: HIV infection. An analysis of 44 cases. Epidemiological features of the cases who are diagnosed with hu-man immunodeficiency virus (HIV) infection change for each country. We conducted this study to determine the reason le-ading to the diagnosis of HIV infection, features of newly diagnosed cases and precautions to be taken to prevent the in-fection in Turkey. We included 44 cases, aged 13-60, who were followed from January 1991 to January 1997. The most common findings leading to diagnosis were opportunistic infections and constitutional symptoms (57%). On admission, 18 (41%) of cases with HIV infection were symptomatic and 26 (59%) of the cases were diagnosed to be AIDS. Sexual trans-mission was responsible for 59% of the cases. Since the most common way of transtrans-mission was sexually, importance of pre-cautions appeared again in reducing the transmission of HIV infection.
Key Words: HIV infection, AIDS, epidemiological features.
‹stanbul T›p Fakültesi, Klinik Bakteriyoloji ve ‹nfeksiyon Hastal›klar› Anabilim Dal›, Çapa-‹stanbul
XXVII. Türk Mikrobiyoloji Kongresi (7-10 May›s 1996, Antalya)’nde bildirilmifltir.
(%39) hastada kandidiyaz baflta olmak üzere f›rsatç› in-feksiyonlardan ve 8 (%18) hastada da atefl, kilo kayb› ve halsizlik gibi konstitüsyonel semptomlardan yola ç›k›la-rak HIV/AIDS tan›s›na ulafl›lm›flt›. Yedi (%16) hastada rutin incelemeler (kan donörü, preoperatif de¤erlendir-me) s›ras›nda tan› konuldu¤u görüldü. Tümü kad›n olan ve herhangi bir yak›nmas› olmayan 5 (%11) hastada da efllerinin HIV-pozitif olmas› tan›y› sa¤lad›. Befl (%11) hastan›n ise kendi istekleriyle yapt›rd›klar› incelemeler sonucu HIV-pozitif olduklar› anlafl›lm›flt›. Yafl› 13 olan bir hastan›n ise anne ve babas›n›n AIDS’ten öldü¤ü bilin-mekteydi.
16 (%36) hasta hastaneye yat›r›lmay› gerektirecek kli-nik bulgularla baflvurmufltu ve bunlar›n tan›s› hastanede ko-nulmufltu. 44 hastan›n 41 (%93)'i HIV infeksiyonu tan›s› ile baflka hastane ya da birimlerden sevk edilmiflti.
Olgulardaki HIV’in bulaflma yollar› Tablo 2’de veril-mifltir. Görüldü¤ü gibi ilk s›rada cinsel temas (%59) yer al-maktad›r. Bu hastalar›n yar›ya yak›n›nda (n=12) heterosek-süel ve çok s›k cinsel partner de¤ifltirilmesiyle bulaflma olurken 6 (%23)’s›nda homoseksüel iliflki söz konusuydu. 8 (%31)’i ise tek eflliydi ve virusu eflinden alm›flt›. Bu hasta-lar›n hepsi kad›nd›. 10 (%23) hastada bulaflma yolu sapta-namad›.
Hastalar›n ilk baflvuruda ortalama lenfosit say›s› 1306/ml (170-6500), CD4+ lenfosit say›s› 221/ml (4-719) ve ortalama yüzdesi %9.8 (%1-49) olarak bulundu. 24 (%55) olgunun CD4+ lenfosit say›s› ≤200/ml idi. Hastalar›n HIV/AIDS tan›s› ilk konuldu¤u s›rada klinik kategorilere gö-re da¤›l›m› Tablo 3’te gösterilmifltir. Hastalar›n 18 (%41)’i asemptomatikken, 26 (%59) hastaya AIDS tan›s› konuldu.
‹rdeleme
1996 y›l›n›n rakamlar›yla kümülatif olarak dünyada yaklafl›k 20 milyon insan›n HIV ile infekte oldu¤u tahmin edilmekte ve HIV pandemisinin bafllang›c›ndan itibaren
toplam 4.5 milyon eriflkin ya da çocuk AIDS’li oldu¤u tahmin edilmektedir. Bu olgular›n ço¤unlu¤u Afrika ya da Amerika’dad›r (2,4). 2000 y›l›na kadar ise kümülatif ola-rak toplam 30-40 milyon HIV-pozitif ve 10 milyon dolay-lar›nda AIDS’li hasta olaca¤› tahmin edilmifltir. Ülkemiz-de 1985’te tan›mlanan ilk olgudan sonra (5), izleyen 10 y›l içinde olgu say›s› h›zla artm›fl ve %20’si son bir y›l içinde olmak üzere 1996 sonunda 600’lü rakamlara ulafl-m›flt›r (6). HIV/AIDS olgular›, s›k s›k bas›na da yans›d›-¤› gibi son y›llarda çocuklarda ve kad›nlarda da görülme-ye bafllam›flt›r. Burada sunulan seride de olgu say›s›ndaki art›fl son y›llarda olmufltur ve bu art›fl›n sürmesi beklen-mektedir.
Birçok ülkede oldu¤u gibi (7,8) bu çal›flmada da hasta-lar›n ço¤unlu¤unu cinsel olarak aktif yaflta ve s›k cinsel partner de¤ifltiren erkekler oluflturmaktad›r. Bu da cinsel yolla bulaflman›n s›k oldu¤u ve homoseksüellerin az oldu-¤u böyle bir seride hastal›¤›n HIV-pozitif genel kad›nlarla yay›labilece¤i sonucuna götürmektedir. Kimi ülkelerde ol-gular›n birço¤unda ‹V uyuflturucu ba¤›ml›l›¤› vard›r (9). Bu seride ise toplumsal yap›m›zla aç›klanabilecek bir biçimde ‹V uyuflturucu ba¤›ml›lar›n›n oran› daha azd›r. Anneden be-be¤e geçifl kimi ülkelerde HIV bulaflmas›nda ikinci s›ray› almaktad›r (10). Ülkemizde ise do¤urgan yafltaki kad›nlar-da flimdilik HIV-pozitiflik oran›n›n düflük olmas›, bu riski azaltmaktad›r. Ancak bir hastada aile içi temas sonucu bu-laflma olmufltur. Ortak injektör kullan›m› ya da sterilizasyon kurallar›na uyulmamas› kimi ülkelerde nozokomiyal HIV infeksiyonunu gündeme getirmifltir (11). Bu seride ise böy-le bir olgu tan›mlanmam›flt›r.
Önceki y›llarda bulaflma yolu olarak ülkemizde ilk s›-ray› kan ve kan ürünleri transfüzyonu almaktayd› ve olgu-lar›n ço¤u hemofilikti ya da yabanc› ülkelerde ameliyat ve benzeri nedenlerle kan transfüzyonu yap›lm›fl hastalard› (12). Ayr›ca, ‹V uyuflturucu kullananlarla yurtd›fl›nda yafla-y›p Türkiye’ye dönenlerde de görülüyordu (13,14). Son y›llarda olgu say›s›n›n artmas›yla birlikte heteroseksüel cinsel temasla bulaflma ilk s›ray› alm›flt›r. Bu çal›flmada bu-laflma yolunun belirlendi¤i 34 hastan›n 26 (%76)’s›nda ço-¤u heteroseksüel olmak üzere cinsel temasla bulaflma söz konusudur. Ülkemizde son y›llarda bildirilen serilerde de benzer sonuçlar elde edilmifltir (15). 1993’te bildirilen 43 hastan›n yer ald›¤› bir çal›flmada olgular›n %63’ünde ‹V ilaç kullan›m› ve/veya homoseksüel iliflki bulunmufltur (16). 1997’de bildirilen ve bu 43 hastan›n da yer ald›¤› 70 olguluk daha genifl bir seride ‹V ilaç kullan›m› ve homo-seksüel iliflki oran› %47’ye düflerken heterohomo-seksüel bulafl-mada yeni hastalarla birlikte belirgin art›fl olmufltur (17). Burada sunulan seride de oldu¤u gibi cinsel temas tüm dünyada en yayg›n bulaflma yoludur (1).
95 Klimik Dergisi●Cilt 13, Say›:3
Tablo 1. HIV/AIDS Tan›s›na Götüren Nedenler
n (%)
F›rsatç› infeksiyon 17 (39)
Konstitüsyonel semptomlar 8 (18)
Rutin inceleme 7 (16)
Partner pozitifli¤i 5 (11)
Kendi iste¤iyle test yapt›rma 5 (11)
Di¤er 2 (5)
Toplam 44 (100)
Tablo 2. HIV ‹nfeksiyonunun Bulaflma Yollar›
n (%) Cinsel temas 26 (59) Kan transfüzyonu 3 (7) ‹V ilaç kullan›m› 3 (7) Hemodiyaliz+operasyon 1 (2) Aile içi 1 (2) Tan›mlamayan 10 (23) Toplam 44 (100)
Tablo 3. Olgular›n HIV ‹nfeksiyonu S›n›fland›rmas›na Göre Da¤›l›m› (3)
Klinik Kategori
CD4 Hücre A B C
Kategorisi S a y ›
(1) ≥500/ml 6 - 1
HIV/AIDS cinsel yolla bulaflan hastal›klar aras›nda sa-y›lmaktad›r. Cinsel temasla bulaflma riski ülkeler aras›nda de¤ifliklikler gösterir. Bu çal›flmada cinsel temas›n yurtd›-fl›/yurtiçi ay›r›m› ve yabanc› kad›nlarla temas ay›r›m› tam olarak yap›lamam›flt›r. Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n verilerine göre, 1996 sonundaki 617 HIV/AIDS olgusunun büyük ço¤unlu-¤u ‹stanbul, ‹zmir, Ankara, Adana ve Antalya gibi ticaret ve turizm merkezlerinden bildirilmifltir ve olgular›n %86’s› 20-45 yafl grubu aras›nda yer alm›flt›r. Bu veriler HIV-pozi-tif yabanc› kad›nlardan cinsel temasla bulaflmay› ön plana ç›karmaktad›r. Olgular›n yar›s› ‹stanbul’dan bildirilmifl olsa da 40 ayr› kentten olgular vard›r (6). Bu bilgilerin HIV in-feksiyonunun ülkemizde yerleflik duruma geçme e¤ilimini yans›tmas› olas›d›r.
HIV infeksiyonu yönünden risk alt›nda bulunmayan bir kiflinin cinsel partnerinin davran›fllar› di¤eri için rölatif risk oluflturmaktad›r. Bu özellikle ülkemiz gibi, erkeklerin ka-d›nlara oranla birden çok partnerle daha s›k cinsel iliflkiye girdi¤i ülkelerde kad›nlar için geçerlidir. Çal›flmada yer alan 13 kad›n hasta de¤erlendirildi¤inde 4’ünün çok s›k cin-sel partner de¤ifltirme öyküsü vard›. Sekizinin ise tek eflli oldu¤u, HIV infeksiyonu için riskli davran›fllar›n›n olmad›-¤› ve HIV’i efllerinden ald›olmad›-¤› düflünüldü. Cinsel olarak ka-d›nlar›n efl de¤ifltirmedi¤i kimi ülkelerde de benzer sonuç-lar elde edilmifltir (7).
HIV/AIDS tan›s›na götüren nedenler ve hastalar›n kli-nik durumlar› incelendi¤inde olgular›n HIV/AIDS yelpaze-sinin iki ucunda yer ald›¤› dikkati çekti. Birinci grubu kan donörlü¤ü ya da preoperatif incelemeler gibi nedenlerle ta-rama s›ras›nda HIV-pozitif oldu¤u saptanan, hiçbir yak›n-mas› olmayan, CD4+ lenfosit say›s› 200/ml’nin üzerinde olan ve A1 ya da A2 grubunda yer alan 15 olgu oluflturmak-tayd›. Öteki grupta yer alan olgular›n ço¤unda ise f›rsatç› infeksiyonlarla tan›ya gidilmiflti. Hastalar›n ço¤u anti-retroviral tedaviye ek olarak kimi f›rsatç› infeksiyonlar›n profilaksisini gerektirecek kadar ileri bir dönemde, yani AIDS tablosundayd›. Bunlar tüm olgular›n yar›dan fazlas›-n› (n=26, %59) oluflturmaktayd›. Bu da toplumdaki HIV-pozitif hastalar›n flu anda görülenden çok daha fazla say›da oldu¤una iflaret etmektedir. Befl hastan›n kendi iste¤iyle an-ti-HIV incelemelerini yapt›rmas› ise kiflilerin bile bile HIV infeksiyonu riskini ald›klar›n› düflündürmektedir. Bu da toplumun hastal›¤a iliflkin bilgisizli¤inin bir göstergesi ola-rak kabul edilebilir.
Burada sunulan hastalar›n yaln›z %9 (n=3)’unun tan›s› Klinik Bakteriyoloji ve ‹nfeksiyon Hastal›klar› Anabilim Dal›’ndayken konulmufltur. Öteki olgular ise çeflitli dahili ve cerrahi birimlerinden, kan bankalar›ndan, özel muayene-hanelerden gönderilmifltir. Bu da baflka kliniklerde çal›flan-lar›n ay›r›c› tan›da HIV/AIDS’i infeksiyon hastal›klar› ve klinik mikrobiyoloji uzmanlar›ndan daha s›k düflünmesi ge-rekti¤ini göstermektedir. Al›nacak önlemlerde de bu bilgi-nin üzerinde özellikle durulmal›d›r.
HIV-pozitifli¤i saptanan olgular›n ancak yar›s›n›n cin-sel partnerine ya da partnerlerine ulafl›labilmektedir. ABD’de yap›lan çal›flmalarda HIV-pozitiflerin %27-52’lik bir bölümünde HIV-pozitifli¤inin partnerlerden sakland›¤› gözlenmifltir (18,19). Bu bilgiler de bireysel davran›fl›n önemini ortaya koymaktad›r. Bu seride tüm olgular bu yönde sorgulanmam›fl olsa da özellikle çok say›da cinsel partneri olan kad›nlar›n HIV-pozitifli¤ini ö¤rendikten
son-ra da iliflkilerini sürdürdü¤ü bilinmektedir. HIV’in yay›l-mas›n›n önlenebilmesi için davran›fllar›n de¤ifltirilmesinin yan› s›ra HIV-pozitif olgularla cinsel temas› olanlar›n sap-tanmas› da önerilmektedir (20). Bu özellikle henüz yolun bafl›nda olan ülkemiz için daha da gerçekçi olabilir ve uy-gulanmas› olgular›n azl›¤› nedeniyle daha kolayd›r. Böyle-ce hem HIV-pozitifler daha erken saptanm›fl olur, hem de HIV-negatif olup risk alt›nda olanlar›n bilinçlenmesi sa¤-lanabilir.
Kaynaklar
1. Farizo KM, Buehler JW, Chamberland ME, et al. Spectrum of disease in persons with human immunodeficiency virus infec-tion in the United States. JAMA 1992;267:1798-805
2. Chamberland ME, Ward JW, Curran JW. Epidemiology and prevention of AIDS and HIV infection. In: Mandell GL, Ben-nett JE, Dolin R, eds. Mandell, Douglas and BenBen-nett’s Princip-les and Practice of Infectious Diseases. Fourth ed. New York: Churchill Livingstone, 1995:1174-203
3. Centers for Disease Control and Prevention. 1993 revised clas-sification system for HIV infection and expanded surveillance case definition for AIDS among adolescents and adults. MMWR1992; 41(RR-17):1-19
4. Ward JW, Peterson LR, Jaffe HW. Current trends in the epide-miology of HIV /AIDS. In: Sande MA, Voldberding PA, eds. The Medical Management of AIDS. 5th ed. Philadelphia: WB Saunders 1997:3-16
5. Tangün Y. AIDS’in klinik ve hematolojik yönleri. In: Çetin ET, Badur S eds. Cinsel Temasla Bulaflan Hastal›klar ve AIDS. ‹stanbul: Bayda Bas›n Yay›n Da¤›t›m Afi, 1986:184-99 6. Sa¤l›k Bakanl›¤›. Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n verileri: 31 Aral›k
1996. AIDS Savafl›m Bül 1997; 21:29-31
7. Piot P, Merson MH. Global perspectives on HIV infection and AIDS. In: Mandell GL, Bennett JE, Dolin R, eds. Mandell, Douglas and Bennett’s Principles and Practice of Infectious Diseases. Fourth ed. New York: Churchill Livingstone, 1995:1164-74
8. Padian NS. Heterosexual transmission of acquired immunode-ficiency syndrome: international perspectives and national projections. Rev Infect Dis 1987;9:947-60
9. Des Jarlais DC, Friedman SR, Choopanya K, Vanichseni S, Ward TP. International epidemiology of HIV and AIDS among injecting drug users. AIDS 1992;6:1053-68
10. Dunn DT, Newell ML, Ades AE, Peckham CS. Risk of human immunodeficiency virus type 1 transmission through breastfe-eding. Lancet 1992;340:585-8
11. Hersh BS, Popovici F, Apetrei R, et al. Acquired immunodefi-ciency syndrome in Romania. Lancet 1991;338:645-9 12. Çalangu S. AIDS (edinsel ba¤›fl›kl›k noksanl›¤› sendromu). In:
Büyüköztürk K. eds. ‹ç Hastal›klar›. ‹stanbul: ‹stanbul T›p Fa-kültesi Vakf›, 1992:1125-33
13. Nazl›can Ö, Sönmezo¤lu M. Haseki Hastanesi ‹nfeksiyon Hastal›klar› Klini¤inde aç›lan AIDS Biriminde 6 ayl›k sürede yatan anti-HIV pozitif olgular›n irdelenmesi. In: Çetin ET, ed. AIDS: I. Türkiye AIDS Kongresi Raporlar›. Literatür 1993; 17 (113; Suppl):56-7
14. Coflkun NA, Ural S, Müftüo¤lu I, Baran N, K›p›c› A, El S. 1988-1992 y›llar› aras›nda ‹zmir Devlet Hastanesi ‹ntaniye Klini¤ine yatan 6 AIDS olgusunun de¤erlendirilmesi [Özet]. In: 1. Türkiye AIDS Kongresi (12-15 Ocak 1993, ‹stanbul) Kongre Kitab›. ‹stanbul: AIDS Savafl›m Derne¤i, 1993:114 15. Kocagöz S, Hayran M, Akova M, Ünal S. HIV infeksiyonu:
Hacettepe deneyimi-1995 [Özet]. In: 2. Türkiye AIDS Kongre-si (21-24 Mart 1995, ‹stanbul) Kongre Kitab›. ‹stanbul: AIDS Savafl›m Derne¤i, 1995:35-6
16. Özyürek S, Karagül E, Fincanc› M, Çetinkaya F, Göktafl P. Klimik Dergisi●Cilt 13, Say›:3 96
Haydarpafla Numune Hastanesi ‹nfeksiyon Hastal›klar› Klini-¤inde de¤erlendirilen human immunodeficiency virus (HIV) infeksiyonu olgular› [Özet]. In: 1. Türkiye AIDS Kongresi (12-15 Ocak 1993, ‹stanbul) Kongre Kitab›. ‹stanbul: AIDS Sava-fl›m Derne¤i, 1993:134
17. Özyürek S, Hitit G, Karagül E, Ceran N, Göktafl P. Haydarpa-fla Numune Hastanesi ‹nfeksiyon Hastal›klar› Klini¤inde izle-nen HIV infeksiyonu olgular› [Özet]. In: 3. Türkiye AIDS Kongresi (4-6 Nisan 1997, Ankara) Kongre Kitab›. ‹stanbul: AIDS Savafl›m Derne¤i, 1997:67
18. Landis SE, Schoenbach VJ, Weber DJ, Mittal M, Krishan B, Lewis K, Koch GG. Results of a randomised trial of partner notification in cases of HIV infection in North Carolina. N Engl J Med 1992;326:101-6
19. Wykoff RF, Heath CW Jr, Hollis SL, et al. Contact tracing to identify human immunodeficiency virus infection in a rural community. JAMA 1988;259:3563-6
20. Rutherford GW, Woo JM. Contact tracing and the control of human immunodeficiency virus infection [Letter]. JAMA 1988;260:3609-10
97 Klimik Dergisi●Cilt 13, Say›:3
