~NG~L~Z KONSOLOSU LONGWORTH'A GÖRE
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898)
AHMET HALAÇO~LU
G~R~~:
Tarihimize 93 harbi olarak geçen 1877-78 Osmanl~-Rus Harbi Türkiye'-nin bir ölçüde kaderini belirlemi~~ olmas~~ bak~m~ndan önemli bir sava~t~r. Sava~~ sonunda Rusya, Osmanl~~ Devletinin imzalamak zorunda kald~~~~ Ayaste-fanos Antla~mas~~ (3 Mart 1878) ile hem Balkanlarda, hem de Kafkasya'da mutlak bir üstünlük ele geçirmi~tir. Ancak Osmanl~~ Devletinin istemeden de olsa imzalamak zorunda kald~~~~ bu antla~ma Avrupal~~ büyük devletlerin, özellikle de ~ngiltere ve Avusturya'n~n, menfaatlerine ters dü~mekteydi. On-lara göre bu antla~mamn kabulü kendi milli menfaatlerine ters dü~ece~i gibi, uzun vadede Avrupa bar~~~~ için de tehdit arz etmekteydi. Nitekim Rusya, Almanya ve Fransa'n~n da deste~ini alan ~ngiltere ve Avusturya'n~n kararl~~ tav~rlar~~ sonucunda Berlin'de milletleraras~~ bir konferans~n toplan-mas~na raz~~ olmu~~ ve 13 Haziran 1878'de Berlin Kongresi toplanarak, 13 Temmuz'da antla~ma imzalanm~~nr. Ancak bu antla~mamn imzalanmas~~ sü-recinde, ~ngiltere diplomatik kurnazl~~~n~~ ortaya koyup, hem Osmanl~~ Dev-leti, hem de Rusya ile ayr~~ ayr~~ ikili gizli antla~ma yaparak, Balkanlarda ve Kafkasya'da menfaatine zarar verecek bir olu~umu önlemek için önceden tedbir alm~~t~r. Bu meyanda ~ngiltere Osmanl~~ Devletiyle gizli olarak yapt~~~~ K~br~s Antla~mas~~ ve Berlin Antla~masm~n 61. Maddesi ile gerek Anadolu'-dan ve dolay~s~yla Ortado~u topraklar~nAnadolu'-dan Rusya'y~~ uzak tutacak, gerekse de Ayastefanos Antla~mas~~ ile Rusya'n~n insaf ve himayesine terkedilen Er-menileri kendi güdümüne sokacakt~. Gerek K~br~s ve gerekse Berlin Anda~-malanyla Anadolu, Kafkasya ve dolayl~~ olarak da Ortado~u'nun gelece~iyle ilgilenip Rusya'ya tav~r alan tek devlet ~ngiltere'dir. Ancak bu tavr~n sebebi aç~ku, çünkü ~ngiliz menfaatleri söz konusu idi. ~ngiltere'nin bu niyeti bu iki antla~man~n maddelerinde aç~kça görülmektedir. Nitekim bu antla~malar uyar~nca Osmanl~~ Devleti, Ermeniler ile mesk<in vilâyetlerde Ermenilerin durumlar~n~~ düzeltmek için reformlar yapmay~~ ve onlar~~ Kürt ve Çerkezlere
kar~~~ korumay~, bu durum hakk~nda da Avrupal~~ Devletlere, özellikle de In-giltere'ye bilgi vermeyi taahhüt etmi~~ bulunuyordu'.
~ngiltere'nin Ermenilerin durumunu düzelttirmek gibi bir dü~ünce içe-risinde oldu~u ~üpheli olmakla beraber, gerçek olan bir durum vard~r ki, o da Anadolu'nun ~ngiliz sömürgeleri aç~s~ndan arzetti~i önemdi ve ~ngiltere-'nin bundan taviz vermesi kendisine çok pahal~ya mal olabilirdi. Nitekim bunun ~uurunda olan ~ngiliz devlet adamlar~~ ~ngiltere'den getirdikleri asker kökenli ~ngilizleri, Anadolu'nun bir çok ~ehrinde konu~land~rd~lar. Böyle-likle hem Rusya'n~n bölgedeki askeri ve Ermenilere yönelik siyasi faaliyetleri hakk~nda raporlanyla hükümetlerini bilgilendirecekler, hem de Osmanl~~ Devletini raporlarda zikredilen konularda s~k~~ur~p, anti-~ngiliz bir politika takip etmelerine engel olacaklard~. Bunlar, konsoloslar~n gizli fakat as~l gö-revleri olmakla beraber, konsoloslara talimatname olarak verilen resmi ya-z~da; "idari ve adli bozukluk ve bask~lar~n önüne geçmek, ekonominin
can-lanmas~~ için tekliflerde bulunmak, asayi~~ ve emniyetin sa~can-lanmas~~ yolunda bilgi ve tavsiyelerle Türk görevlilere yard~mc~~ olmak" gibi görevler de
bu-lunmaktayd~. Nitekim yukar~da verilen gizli ve aç~k maksatlarla ~ngiliz konso-loslar~~ Kas~m 1878'den itibaren Anadolu'ya gelmeye ba~lad~lar. Ancak bu s~-rada Osmanl~~ topraklar~ na gelen konsoloslar ilk konsoloslar olmay~p, daha önce de belli ba~l~~ ticari ve askeri ehemmiyet arz eden ~ehirlere de ~ngiliz konsoloslar gelmi~ti. Bu defa Anadolu'ya tayin edilen konsoloslar~n vazifele-rine, Anadolu'da ya~ayan Ermenilere ait reformlar~n tatbiki ile Ermenilerin Kürt ve Çerkezlere kar~~~ korunup, korunmad~~~n~n tefti~i ve kontrolü de ek-lenmi~ti 2.
Daha 1868'de, Trabzon'da bulunan ~ngiliz konsolosu W.G.Palgrave Anadolu'daki vilayetler hakk~nda bir rapor haz~rlad~~~n~~ biliyoruz.
Raporlann~~ inceledi~imiz Konsolos Longworth'un Trabzon'a ne zaman geldi~ine dair elimizde kesin bir bilgi bulunmamaktad~r. Ancak ondan önce I Musa ~a~maz, "~ngiliz Kaptan Coopern'in Kayseri Konsoloslu~u(1879) ", I.Kayseri ve Yö-resi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1997, s.325 v.d.
2 Ancak Anadolu'nun pek çok ~ehrinde (meselâ Konya, Kayseri, Trabzon) Ermeni nüfusun Müslüman nüfusa oran~~ %5 veya daha az seviyelerindedir. Bu denli küçük oranda bir Ermeni nüfus için di~er milletlerin aleyhine Osmanl~~ Devleti nas~l bir ayr~cal~kl~~ reform ve bunu da ~n-giliz konsolosu nas~l tefti~~ ve kontrol edecekti, bu dü~ündürücüdür. Ayr~nt~l~~ bilgi için bk.z.Musa ~a~maz, a.g.m., s.326, 328. Anadolu'ya ~ ngiliz konsoloslar~ n~ n atanmas~~ hakk~ nda ayr~ca bkz. Cevdet Küçük, Osmanl~~ Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Ç~k~~~~ 1878-1897, ~stanbul 1984, s.45-47.
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 883 Trabzon Konsolosu bulunan Biliotti'nin Trabzon'dan gönderdi~i son raporu 27 ~ubat 1885'dir3. Longworth'un ise ilk belgesi, 22 ~ubat 1886 tarihlidir. Elimizde bu y~llara ait belge az oldu~undan tam bir tarih verebilmemiz mümkün olmasa da, bu durumda Longworth'un Trabzon'a 1885 ~ubat~~ ile 1886 ~ubat~~ aras~ nda gelmi~~ olmas~~ muhtemeldir.
Konsolos H.Z.Longworth, Trabzon'a gelip yerle~tikten sonra Trabzon ve civar~nda yöneticiler ve olup bitenler hakk~nda bilgi toplamaya ba~lam~~t~r. Toplad~~~~ bilgileri belirli periyotlar halinde ülkesine rapor eden Longworth-'un, a~a~~da görülece~i üzere, bu raporlar~nda Trabzon'da ya~ad~ klar~, ~ahit olduklar~, yöneticiler hakk~ndaki dü~ünceleri ve yorumlar~~ bulunmaktad~r'.
A- Trabzon Bölgesi Yöneticileri
Longworth, elimizde olan belgelerin ilki olan ve 1892 y~l~nda gönderdi~i raporunda, bu y~lda Trabzon'da vali olarak görev yapan Ali Bey hakk~nda verdi~i bilgiler ilgi çekicidir. Ona göre Ali Bey, güçlü bir karaktere sahip bir ki~idir. Osmanl~~ yönetiminin buna ve bu gibi yöneticilere gerçekten ihtiyac~~ vard~r. Nitekim onun valili~i s~ ras~nda Trabzon'da hükümet i~leri daha sü-ratle halledilmeye ve görevlerinde aksakl~k yapan yöneticiler cezaland~ r~l-maya ba~lanm~~t~r5. Longworth'a göre, bu tür uygulamalara devam edilirse, Osmanl~~ Devlet memurlar~ nda görülen gev~eklik ve i~lerin ertelenmesi ol-dukça azalacakur. Ancak Ali Bey'in bu azmi, dürüstlü~ü, vatanseverlili~i ve halk sevgisine ra~men, ona kar~~~ birçok entrika haz~rlanmas~na da sebep ol-mu~tur6.
Longworth ikinci raporunda, geçen 12 ay içerisinde en önemli olay ola-rak valinin de~i~mesini göstermektedir. 1892 y~l~n~n May~s ay~n~n ba~~nda Ali
3 Alfred Biliotti'nin Trabzon konsoloslu~u ve raporlar~~ hakk~nda bkz. Musa ~a~maz, "Alfred Biliotti'nin 1885'deki Raporuna Göre Trabzon Vilâyeti'nde E~itim Durumu", Tarih ve Toplum, Temmuz 1997, s.41-53. Ayr~ca bkz. Cumhur Odabas~o~lu, Trabzon Belgelerle Milli Mücadele Y~llar~~ 1919-1923, Trabzon 1990, s.4-5.
4 Elimizde, toplam 10 adet bulunan Longworth'un raporlar~na ula~mam~z~~ sa~layan Say~n Doç.Dr.Musa ~a~maz'a te~ekkür ederim.
5 Bu cezadan en fazla Sürmene ve Of kaymakamlar~~ muzdarip olmu~lard~r. Bkz. Long-worth'dan Fane'e, nu.4, 1 ~ubat 1892, FO 195/1769.
6 Ali Bey'in resmi ya~am~nda bir ~ey bulamayan bu gibi ki~iler, onun aile ya~ant~s~~ ve özel hayat~na el atm~~lar ve onun dans etmesi, kart oyunlar~~ oynamas~, içki içmesi abart~l~~ bir ~ekilde sultana rapor edilmi~, ancak bir sonuç alamam~~lard~r. Bunlardan ba~ka Ali Bey'in Trabzon'da aslen ~stanbullu bir Rum olan Geogiades ile evli olmas~, Müslümanlar ile H~ristiyanlar aras~ nda, hac ve hilâ1 için bir kazanç olup olmad~~~~ konusu bak~ m~ ndan önemliydi. Longworth'dan Fa-ne'e, nu.4, ayn~~ yer.
Bey'in yerine Kadri Bey vali olarak atanm~~~ ve ona göre bu de~i~iklik pek tatmin edici olarak bulunmam~~ t~r. Bu ikisi aras~nda eski ve yeni ekolün il-ginç tiplemesi söz konusu olup, bir ba~ka deyi~le biri do~ulu ve biri Avrupal~~ say~lan iki insan~n yer de~i~tirmesi olarak gösterilmektedir. Burada Ali Bey'in azimli olu~u, kararl~l~~~, olaylar~~ kavram~~ tekrar vurgulanm~~ur. Kadri Bey ise mizaç olarak çok çal~~kan, güler yüzlü, cömert, kolay ula~~labilir, neyin do~ru olup olmad~~~ na karar vermede her zaman karars~z, ço~u zaman ise yanl~~~ karar veren bir görevli oldu~una dikkat çekilmektedir. Ayr~ca Kadri Bey'in çevresindeki insanlardan kolay etkilendi~i ve ba~~~ s~lu~t~~~nda ço~u zaman da ~stanbul'a ba~vurdu~u belirtilmektedir7. Ancak Kadri Bey'in karakterinin dürüstlü~ü tart~~~lmazsa da, emrindekiler aras~nda vuku bulan yozla~man~n basur~lmas~na yönelik çabalar~~ çok ilginçtir8. Longworth bu raporda her ne kadar vali Kadri Bey hakk~ nda fazla olumlu bir dü~ünce sergilememekteyse de, bir sonraki raporda bunun aksi bir görü~~ savunmaktad~r.
1893 y~ l~~ olaylar~n~, felce u~rayan ticaret ve artan fakirlik ile ilgili oldu-~unu söyleyen Longworth, bu y~ l içinde meydana gelen en önemli iki olay~~ da Ermeni kar~~~kl~~~~ ve kolera salg~n~~ olarak göstermektedirg. Longworth'a göre iki olayda da hükümetin politikas~~ sosyal ve ticaret alan~nda kamuoyunu ç~ lg~na çevirmi~tir. Ona göre bu olaylarda, Trabzon yönetimi Merkezi hü-kümetten daha az suçludur. Zira yerel yöneticiler ay~r~m yapma faaliyeti içe-risinde i~leri halletmeye çal~~~rken, vali övgüyü hak eden bir yönetim sergi-
Nitekim valinin karakteri k~sa sürede bütün devlet birimlerini etkilemi~~ ve devlet lar~~ da benzer karakteri sergilemeye ba~lam~~lard~r. Longworth burada Osmanl~~ Devlet memur-lar~~ için, "kendilerine verilen talimat gere~i, farkl~~ muamele yapmama, ya da bir ~ey ki acele ile yapma, i~te bu Osmanl~~ manu~~n~~ yans~t~r" sözleriyle, Osmanl~~ Devletinin son dönemlerinde memurlar~n~ n çal~~ma stilleri hakk~nda ilgi çekici bir yakla~~m sergilemi~tir. Longworth'dan CJare Ford'a, nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812.
8 Buna bir örnek vermek gerekirse, eski bir polis komiseri, bir hanc~ya blöf yaparak, pansi-yonundaki 5 odan~n gelirinin kendisine verilmesini istemesi üzerine, kurnaz han sahibi böyle bir durumun gerçekte olup olmad~~~n~~ ö~renmek üzere Kadri Bey'e gitnü~tir. Kadri Bey olumlu cevap vermi~, ancak kendisi bir miktar Türk liras~ n~~ i~aretleyip soran ki~iye vermi~tir. Sonuçta bu para, valinin polis komiserinden borç istemesi üzerine, yine valiye dönmü~tür. Bunun üzerine vali durumu Dâhiliye Nezâretine bildirmi~~ ve bu durum bölgede büyük yank~~ yapm~~t~r. Long-worth'dan Clare Ford'a, nu.6, ayn~~ yer.
9 Trabzon'dalti kolera salg~n~~ ve al~nan tedbirler hakk~nda Osmanh Ar~ivlerinde de bilgiler mevcuttur. Bkz. BA, Y~ld~z PRK. ASK(Y~ld~z Perâkende Evrâlu Askeri Marüzât), Dosya nu.84, Gömlek nu.12, 4 Muharrem 1310(28 Temmuz 1892); BA, Y~ld~z PKK. UM.(Y~ld~z Perâkende Ev-rak~~ Umünt V~lâyetler Tahrirât~ ), Dosya nu.25, Gömlek nu.6, 13 Muharrem 1310(6 A~ustos 1892). Trabzon'da koleradan ölen olmad~~~~ hakk~ nda bkz. BA, Y~ld~z PRK.UM., Dosya nu.25, Gömlek nu.57, 15 Rebi'ül-evvel 1310(6 Ekim 1892).
TRABZON VILAYET1(1892-1898) 885 lemi~tir. Bitmek tükenmek bilmeyen zorluklara ra~men Kadri Bey insan~na ve ülkesine en iyi ~ekilde hizmet etmi~tir. Nitekim bu olaylarda sempatik ya-p~s~~ ve yorulmak bilmek enerjisi, tecrübesi ile birle~ince bölgede çok iyi bir ün sa~lam~~t~r'°.
Y~llar geçtikçe Longworth'un vali Kadri Bey hakk~ndaki görü~lerinde de daha olumlu de~i~melerin oldu~u görülmektedir. 1894 y~l~~ olaylar~n~~ anla-t~rkenu, onun güven kazand~~~n~~ ve ülkenin ~artlar~n~n düzelmesi için çaba sarfetti~i belirtilmektedir. Ancak onun bu yolda att~~~~ ad~m~n merkezi hü-kümetçe engellendi~i iddia edilmektedir. Nitekim vali de mevcut sisteme göre, her ~eyin ba~kente ba~l~~ olmas~ndan ~ikayet etti~i ve ba~kente olan iti-ra~lar~ndan dolay~, ona "~kinci Midhat Pa~a gibi hareket etmemesi"nin ima edildi~i belirtilmektedir.
Kadri Bey'in Ermenilere kar~~~ izledi~i hassas politika da Longworth tara-f~ndan övgüye lây~k gösterilmektedir. Onun bu politikas~~ adalet ve huzurun sa~lanmas~~ için iyi bir yol olarak tan~mlanm~~t~r. Ermeni tahrikçiler ve i~bir-likçilerinin bu eyalette istenmedi~i, bu gibi tahrikçi faaliyetler ile i~birlikçile-rin entrikalann~n da vali taraf~ndan en do~ru ~ekilde tahmin edildi~i vurgu-lanmaktad~r. Raporda ayr~ca Kadri Bey'in siyasi konulardaki cezalarda izle-mi~~ oldu~u prosedür hakk~nda da bilgiler bulunmaktad~r'2.
Genel olarak Trabzon ili baz~nda yöneticilerin özelliklerine bak~lacak olursa, bunlardan 3 mutasarr~f~n kamu i~lerinde fazla ba~ar~l~~ olmad~klar~, fakat dürüstlük aç~s~ndan an~lmaya de~er olduklar~~ söylenebilir. Söz konusu mutasarnflar, Rize ve Gümü~hane mutasarr~flar~~ ile Samsun'da ve Çar~amba-'da Ermenilerle ilgili ba~ar~l~~ i~ler yapan Nuri Pa~a'd~r. Ayr~ca di~er kayma-kam ve müdürlerden hiç biri de rü~vet ve yönetime kar~~~ gelmek gibi görev-den al~nmay~~ gerektirecek uygunsuz olaya bula~mam~~lard~r. Sadece Çar-~amba'n~ n yöneticisi olan Musa Pa~a'y~ , hem Samsun mutasarr~f~, hem de
I° Longworth'dan Nicolsan'a, nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854. Ancak bu y~l içerisinde Trabzon valisi Kadri Bey'in kanunsuz muamele yapt~~~na dair ahaliden toplam 20 ki~inin yapt~~~~ bir ~ikayet söz konusudur. Bkz. BA, Y~ld~z PRK. UM., Dosya nu.28, Gömlek nu.76, 5 Te~rin-i sâni 1309(17 Kas~m 1893). Nitekim bu durum meclisde de görü~ülmü~~ ve Kadri Bey'in yerine münâ-sip birinin atanmas~~ teklif edilmi~tir. BA, Y~ld~z A. RES.(Y~ld~z Sadaret Resmi Marözât Evrâlu), Dosya nu.85, Gömlek nu. 35, 19 ~ubat 1312(3 Mart 1897).
Il Longworth Van Currie'ye, nu.12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.
12 Bu bilgilerden baz~lar~~ ileride Ermeni hadisesi k~sm~nda örnek olarak verilecektir. Bkz.
Trabzon valisi görevden ald~rmak istemi~lerse de, Çerkes as~ll~~ olan bu yöne-tici Y~ld~z Saray~ndaki çevresi dolay~s~yla, görevinde kalmay~~ ba~arm~~t~r.
1894 tarihli raporda, Trabzon ili dahilindeki yöneticilerin özellikleri bir tablo halinde ek olarak verilmi~tir". Önemine binaen, bu tabloyu biz burada metin halinde sunmay~~ uygun görüyoruz. Tablo'ya göre Trabzon eyâletinde yöneticiler hakk~ndaki rapor a~a~~daki gibidir;
I- Trabzon San ca~~~
Vali Kadri Bey, ya~~~ 50, göreve atanma tarihi May~s 1892, iyi bir yönetici, önce hazine ile ilgiliydi, iki defa Maliye Nâz~rm~n emrinde görev yapm~~t~r. Hiçbir Avrupa ülkesi görmedi ve Avrupa dili bilmiyor. Dürüst, kibar ve çal~~-kan,
Of: Kaymakam Abano(z)zâde Hüseyin Bey, ya~~~ 45, göreve atanma ta-rihi Temmuz 1893, iyi dü~ünüyor. Bölgesini bar~~ç~l hale getirdi ve a~ar~m iyi toplad~.
Sürmene: Kaymakam Mustafa R~fat Bey, ya~~~ 35, göreve ba~lama tarihi Ekim 1894, hakk~nda söylenecek henüz bir ~ey yok,
Akçaabat: Kaymakam Cavzo~lu M.Ziya Pa~a, ya~~~ 50, göreve ba~lama tarihi Haziran 1893, yeterli oldu~u dü~ünülür. Yerel beyler taraf~ndan sevil-mez.
Vakf-~~ Kebir: Kaymakam Nihâd Efendi, ya~~~ 50, göreve ba~lama tarihi Ekim 1892, aktif ve dürüst,
Görele: Kaymak: in ~akir Bey, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Kas~ m 1894, yönetici olarak ba~ar~s~z, istifa etmek üzere,
Tirebolu: Kaymakam ~hsan Bey, ya~~~ 30, göreve ba~lama tarihi Eylül 1894, bela yaratmaktan kaç~n~r,
Giresun: Kaymakam Ali Nevzat Bey, ya~~~ 35, göreve ba~lama tarihi ~ubat 1894, muktedir oldu~u dü~ünülür. Cana yak~n. Sivas valisi Halil Bey'le akraba,
Ordu: Kaymakam Mehmed Rü~dü, ya~~~ 35, göreve ba~lama tarihi Ka-s~m 1894, aktif ve zeki. Biraz Frans~zca bilir. Dürüst oldu~u rapor edildi. Na-zik karakterde oldu~u söylenir. Rumca bilir.
13 Longworth burada yöneticilerin daha önceki görev yerlerini ve ald~ klar~~ maa~lar~~ da
TRABZON V~~ LAYET ~~ (1892-1898) 887
11- Canik (Samsun) Sanca~~~
Mutasarnf Mustafa Nuri Pa~a, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Temmuz 1893, Abidin Pa~a'n~n damad~, S~rr~~ Pa~a'n~n karde~i,
Fatsa: Kaymakam ~at~rzade Mehmed, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Ocak 1894, cahil ama enerji dolu. Trabzon Belediye Ba~kan~n~n kuzeni,
Ünye: Kaymakam ~brahim Bey, ya~~~ 35, göreve ba~lama tarihi Aral~k 1893, kavgac~~ ve yolsuz. Erzurum vilâyetinde Pasinler'e transfer olmak üzere, Terme: Kaymakam Besim Efendi, ya~~~ 40, göreve ba~lama Haziran 1893, dürüst ve aktif,
Çar~amba: Kaymakam Musa Pa~a, ya~~~ 40, göreve ba~lama Kas~m 1891, yolsuz, cahil ve yönetmeden aciz. Y~ld~zdaki akrabalannca korunuyor.
Bafra: Kaymakam Bedirhan-zade Kamil, ya~~~ 35, göreve ba~lama Ara-l~k 1893, dürüst ve aktif olarak bilinir.
///- Lazistan (Rize) Sanca~~~
Mutasarr~f Arif Pa~a, ya~~~ 50, göreve ba~lama tarihi Temmuz 1893, Fran-s~zca konu~ur ve sevilir. Herhangi bir giri~imi yok,
Atina: Kaymakam ~evki Efendi, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Haziran 1894, yeterince iyi,
Hopa: Kaymakam R~za Efendi, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Ekim 1893, yolsu~luida alakal~~ oldu~u dü~ünülüyor, ancak pek bela yaratmaz,
IV- Gümü~Mne San ca~~~
Mutasarr~f Mehmed ~evki Bey, ya~~~ 50, görev ba~lama tarihi Ocak 1891, dürüst ve sa~lam. ~yi bir okuyucu. ~ngilizce, Frans~zca ve ~talyanca bilir. Av-rupa'y~~ gezdi. Avrupa'da diplomatik kimliklerde bulundu,
Torul: Kaymakam Ahmed R~za Bey, ya~~~ 50, göreve ba~lama tarihi Ey-lül 1893, hak edenleri tutuidatan olarak bilinir,
~iran: Kaymakam Ali R~ za, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Ocak 1894, cahil ama enerji dolu.
Kelkit: Kaymakam Mehmed Efendi, ya~~~ 50, göreve ba~lama tarihi Haziran 1893, cahil, avare oldu~u söylenir.
Yukar~daki metinden de anla~~laca~~~ üzere, Trabzon bölgesinde yöneti-ciler daha çok genç say~labilecek ki~ilerden atanm~~~ olup, genellikle ba~ar~l~~ bir grafik göstermektedirler. Zaten Longworth raporunda, "bütün vilâyeder
Trabzon gibi yön etilse, Türklerin kötü yönetiminden çok az ~ey i~itiriz"
söz-leriyle, yönetimin kötü olmad~~~n~~ teyit etmektedir".
Longworth, 15 ~ubat 1899 tarihli ve elimizde bulunan son raporunda ise, genel bir de~erlendirmenin yan~nda, baz~~ istatistiki bilgilerle, geçmi~~ y~l-larla kar~~la~t~rmalar da vermi~tir '5. Ancak burada yöneticiler hakk~nda ver-di~i bilgilerden, özellikle vali Kadri Bey ve ileride de~inece~imiz üzere, Er-meni hadisesinin ortaya ç~k~~~ sebebi hakk~nda verdi~i bilgi daha önce verdi~i bilgilerle ba~da~mamaktad~r ve ba~ka bir deyi~le Longworth kendi kendisiyle çeli~kiye dü~mektedir. O, bu raporunda yine Kadri Bey hakk~nda i~inin ehli, aç~k görü~lü, kibar, adil ve kararl~, sevilmeye ve korkulmaya devam eden bir yönetici olarak bahsetmekte, ancak 6 y~ll~k görevi boyunca Ermeni hadisesini önleyememesini ya da isteksiz davranmas~ n~~ iddia edip, bu durumu onun yönetiminde kara bir leke olarak göstermektedir.
Longworth, söz konusu 15 ~ubat 1899 tarihli raporunda, önceden ol-du~u gibi, görevlilerin maa~lar~~ hakk~ nda da bilgi vermi~~ ve küçük konum-dakilere daha az maa~~ verildi~ini belirtmi~tir. Eyâletteki yöneticilerin özellik-leri hakk~nda bu raporda yine bir tablo verilmi~tir. Yöneticiözellik-lerin neredeyse hepsinin Türk oldu~u belirtilen bu raporda, bunlar~ n üstlerine son derece sad~k olduklar~, yönetimde tamamen yetersiz olmad~klar~, ancak tembel bir yap~ya sahip olduklar~~ vurgulanm~~t~r. Buna kar~~l~k H~ristiyan yöneticilerin müslümanlardan daha gayretli olduklar~, fakat daha dürüst olmad~klar~, Müslümanlara kar~~~ az da olsa yaltakland~klar~~ belirtilmektedir. Longworth, H~ ristiyanlar~n bu ~ekilde davranmalar~n~~ da, "devletin üst kademelerinde
görev almak için kendilerini haz~rl~yorlar" ~eklinde yorumlamaktad~r 16.
14 Longworth'dan Currie'ye, nu.12, ayn~~ yer.
15 Longworth'dan O'Conor'a, nu.6, 15 ~ubat 1899, FO 195/2062. Longworth bu rapo-runda 1895-1897 y~llar~~ aras~nda vilayetin gerçek statüsünün de~erlendirmesinin yap~lmad~~~n~~ bildirmektedir.
16 Ancak Longworth'a göre, söz konusu ki~iler bundan hiç bir ~ey elde edemediler, çünkü kastedilenlerden hiçbiri yüksek görevde bulunabilecek zekaya sahip de~illerdi. Hatta Long-worth burada "E~er zeki iseler de, bunlar bu yönlerini gizleyebilecek büyük yetene~e sahip ki~i-lerdi" sözleriyle bu ki~iler için alayc~~ bir tav~ r sergilemektedir. Longworth'dan O'Conor'a, nu.6, ayn~~ yer.
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 889 Longworth'un verdi~i tabloda 1898 y~l~nda Trabzon Bölgesinin yönetici-lerinin özellikleri de a~a~~daki gibidir":
I- Trabzon Sancap
Vali Kadri Bey, ya~~~ 54, göreve ba~lama tarihi May~s 1892, çok iyi, iki defa Maliye Nâz~r~mn emrinde görev yapm~~t~r.
- Vali Muavini Sava Rumi, ya~~~ 68, göreve ba~lama tarihi Eylül 1896, Rum, Sivas'cla rüsümat müfetti~i,
Of: Kaymakam Sad~k Efendi, ya~~~ 55, göreve ba~lama tarihi Kas~ m 1897, çok olumsuz, berbat,
Sürmene: Kaymakam Abanozo~lu Hüseyin, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Ocak 1897, iyi idi, ~u an dürüst de~il,
Akçaabad: Kaymakam ~brahim Efendi, ya~~~ 32, göreve ba~lama tarihi Ocak 1899, enerjik olmaktan ziyade felsefi,
Vakf-~~ Kebir: Kaymakam Mehmed Said, ya~~~ 52, göreve ba~lama tarihi May~s 1895, yetersiz, fakat dürüst,
Görele: Kaymakam Mehmed ~evki, ya~~~ 55, göreve ba~lama tarihi ~u-bat 1898, yetersiz, fakat dürüst,
Tirebolu: Kaymakam Eyüb-zâde ~zzet, ya~~~ 40, göreve ba~lama tarihi Haziran 1896, iyi, yeterli ve tecrübeli,
Giresun: Kaymakam Hâf~z ~brahim Lütfi, ya~~~ 60, göreve ba~lama ta-rihi Nisan 1898, s~radan biri,
Ordu: Kaymakam Ziya Pa~a, ya~~~ 55, göreve ba~lama tarihi Ocak 1899, iyi ve dürüst.
Canik(Sa~nsun) Sanca~~~
Mutasarr~f Halil Hamdi Bey, ya~~~ 54, göreve ba~lama tarihi Temmuz 1895, iyi, yetenekli, dürüst, Frans~zca biliyor,
-Muâvin Gorabet Efendi Muradyan, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Ekim 1896, Ermeni, burada halk yöneticisiydi,
Fatsa: Kaymakam ~smail Efendi, ya~~~ 25, göreve ba~lama tarihi Mart 1898, üniversite mezunu, iyi, aktif,
Ünye: Kaymakam Hac~~ ~brahim Halil, ya~~~ 30, göreve ba~lama tarihi Kas~m 1897, vilâyetteki en iyi kaymakam,
Terme: Kaymakam ~brahim (vekil), ya~~~ 32, göreve ba~lama tarihi Ara-l~k 1898, bilgi yok,
Çar~amba: Kaymakam Osman Bey, ya~~~ 55, göreve ba~lama tarihi Ka-s~ m 1897, kötü, saray korumaKa-s~ndan,
Bafra: Kaymakam Musa Kaz~m Pa~a, ya~~~ 60, göreve ba~lama tarihi Aral~k 1898, kötü, saray korumas~ndan
///- Lazistan (Rize) Sanca~~~
Mutasarr~f Cevad Pa~a, ya~~~ 53, göreve ba~lama tarihi Temmuz 1895, za-y~f ama iyi,
Atina: Kaymakam ~smail Hakk~, ya~~~ 56, göreve ba~lama tarihi Kas~m 1897, iyi ve tecrübeli,
Hopa: Kaymakam Rüstem Bey, ya~~~ 35, göreve ba~lama tarihi A~ustos 1896, üniversite mezunu, dürüst, ancak bencil,
IV- Gümü~hane Sanca~-~~
Mutasarr~f Cemil Bey, ya~~~ 45, göreve ba~lama tarihi Haziran 1886, ye-tersiz ve dürüst de~il,
-Mutasarr~f Muâvini Tanko Efendi, ya~~~ 64, göreve ba~lama tarihi Ekim 1896, Rum, ~stanbul Ticaret Mahkemesi>ndeydi,
Torul: Kaymakam Mustafa Sabri, ya~~~ 60, göreve ba~lama tarihi Kas~m 1898, dürüst ancak kararl~~ de~il,
Siran: Kaymakam Ali R~za, ya~~~ 50, göreve ba~lama tarihi Ocak 1894, kötü,
Kelkit: Kaymakam Osman Bey, ya~~~ 48, göreve ba~lama tarihi Haziran 1897, önemsiz.
Bu iki tablo kar~~ la~t~r~ld~~~ nda, birinci tabloda yer alan yöneticilerin yönetim ve özellikleri aç~s~ndan daha ba~ar~l~~ olduklar~, ikinci tabloda yer alan yöneticilerin ise yönetimde pek ba~ar~l~~ olmad~klar~, buna ra~men her iki tabloda yer alan yöneticilerin genellikle dürüst ki~ilerden müte~ekkil ol-
TRABZON VILAYETI (1892-1898) 891
duklar~~ söylenebilir. Yine 1894 ile 1898 y~l~~ yöneticileri kar~~la~t~r~ld~~~nda, sadece Trabzon valisi Kadri Bey ile ~iran Kaymakam~~ Ali R~za'n~n de~i~me-di~i görülmektedir. Ancak burada Longworth'un ~iran kaymakam~~ hakk~nda verdi~i bilgide de~i~iklik söz konusudur. Ayr~ca 1894 y~ l~nda yer almam~~~ olmas~na ra~men, 1898 y~l~nda vali ve mutasarr~fl~klar~n yan~na gayr-i müslim tebaadan birer yard~mc~~ atand~~~~ da görülmektedir°8.
B- Trabzon Bölgesinde E~itim
Longworth'un elimizde bulunan raporlar~nda her ne kadar e~itimle bilgi çok az ise de, özellikle son raporunda verdi~i istatistiki bilgiler ol-dukça önemlidir. O, bir raporunda Sadrazam Cevad Pa~a'mn 19 emri ile güzel bir idadi binas~n~n geçici olarak askeri birliklere tahsis edildi~i, buradaki ö~-rencilerin ise avare bir ~ekilde dola~t~klarm~~ bildirmektedir. Ayr~ca H~risti-yanlar aras~nda devam eden karga~adan dolay~, baz~~ Rum ailesinin, say~lar~~ yakla~~k 300'ü bulan çocuklar~n~~ protestan okullar~ndan alarak Frans~z okul-lar~na gönderdi~ini yazmaktad~r20.
Son raporunda ise, yüksek e~itime son y~llarda h~z verildi~i, ama bunun halk yarar~na pek bir olumlu sonuç verece~ini sanmad~~~n~~ belirtmektedir. Yaln~z bu süre zarf~nda e~itimin nicelik olarak artt~~~, kalite olarak ise pek geli~me göstermedi~i vurgulanmaktad~r. Böylece Longworth'a göre ülke, ayn~~ Yunanistan'da oldu~u gibi pedagog ve demagoglarla dolmaya ba~lam~~-t~r. Yine bu y~llarda Müslüman k~z okullar~nda say~n~n artmas~~ dikkate de~er olay olarak gösterilmektedir21.
Bu rapora göre, vilayet genelinde okul say~s~~ toplam 3.107(Müslüman 2.641 (1752'si erkek okulu, 889'u k~z okulu), Rum 388 (246's~~ erkek, 142'si k~z), Ermeni ve di~erleri 78(51'i erkek, 27'si k~z), ö~renci say~s~~ toplam 108.381 (Müslüman 82.082(58.784 erkek, 23.298 k~z), Rum 21.785(15.721 erkek, 6.064 k~z), Ermeni ve di~erleri 4.515(3.160 erkek, 1.355 k~z) 'dir.
Okuyanlar~n vilayet genelinde nüfusa oran~~ ise, erkek ögrencilerde 13.13(Müslüman 12.20, Rum 17, Ermeni ve di~erleri 12.28), k~z ö~renci-
18 Bu düzenleme 30 Haziran 1897 tarihinde tatbike koyulan Islahat Liyihas~~ çerçevesinde yap~lm~~t~r. Ayr~ nt~l~~ bilgi için bltz.Ali Karaca, Anadolu Islahât~~ ve Ahmet ~akir Pa~a (1838-1899), ~stanbul 1993, s.162 v.d. Anadolu Islahau için ayr~ ca blcz. Cevdet Küçük, a.g.e.
19 Cevat Pa~a(Kabaagaçl~-zâde Ahmed Cevat Pa~a), II.Abdülhamid dönemi sadrazamlar~n-dan olup, 1891-1895 y~llar~~ aras~nda görev yapm~~t~r.
20 Longworth 'dan Nicolsan 'a , nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854. 21 Longworth'dan O'conor'a, nu.6, 15 ~ubat 1899, FO 195/2062.
lerde ise 5.36(Müslüman 5.10, Rum 7, Ermeni ve di~erleri 5.52)'d~r. Toplam 1.163.815(erkek 591.415, k~z 572.400) ki~i olan vilayet nüfusunda okuyanla-r~n oran~~ ise 9.31'dir.
Longworth'un raporunda yer alan bir tabloya göre ise, 1898 y~l~nda Trabzon Bölgesinde okullar~n ve ö~renci say~lar~n~n bölge baz~nda da~~l~m a~a~~daki tablodaki gibidir:
TABLO 122
Bölge ~nanç Okul ö~renci Okuyanhr~n
Nüfusa Oran~~ Erkek K~z Toplam Erkek K~z Toplam Erkek K~z Müslüman 728 398 1126 28882 10002 39784 12 6,65 Rum 101 45 146 6803 1070 7873 19 3,10 Trabzon Ermeni vd. 25 13 38 2100 655 2755 14,30 5 Toplam 854 456 1310 37785 12627 50312 13 4,50 Müslüman 459 212 671 13400 5429 18829 11,75 4,90 Rum 101 63 164 4918 1916 61334 13 5,27 Samsun Ermeni vd. 22 10 32 920 600 1520 9,20 6,30 Toplam 582 285 867 19238 7915 27183 12 5 Müslüman 407 192 599 11678 5597 17275 15,50 7,60 Rum 2 1 3 77 24 101 18 5,50 Rize Ermeni vd. - - - - Toplam 409 193 602 11755 5621 17376 16 7,60 Müslüman 158 87 245 4824 1370 6194 11,50 3,35 Rum 42 33 75 3923 3054 6977 26 2,16 Gümü~hâne Ermeni vd. 4 4 8 140 100 240 16 13 Toplam 204 124 328 8887 4524 13411 15 8,10
C- Trabzon Bölgesinde Ekonomik Durum
Longworth, raporunda, Trabzon'da her ne kadar mali durumun, ürün ve a~ar gelirlerinin iyi olmas~na ra~men, ekonominin problemli oldu~unu yazmaktad~r. Bu duruma en büyük etken ise saray~n a~~r~~ isteklerinden kay-nakland~~~~ belirtilmektedir. Öte yandan Haziran 1891'de meydana gelen sel nedeniyle yollar~n ve köprülerin zarar gördü~ü, trafik ve ticaretin düzgün bir ~ekilde yürümesi için bunlar~n acilen tamir edilmesi gerekti~i ve tabii olarak
22 Tablo'daki rakamlara müdahale edilmemi~~ olup, Long~vorth'un raporundakiler aynen verilmi~tir. Bu yüzden toplama hatalar~~ söz konusu olabilir.
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 893 da para gerektiren bu durumun da ekonomiyi olumsuz etkileyece~i tahmin edilmi~tir23.
Ayr~ca 1893 y~l~nda ~iran ve Bayburt bölgesinde meydana gelen k~ tl~ktan dolay~~ 20 bin ki~i Trabzon'a do~ru geldi~i ve yol boyunca açl~klar~ n~~ yat~~-t~ rmak için yabani ot toplay~p yedikleri" de raporda yer almaktad~r.
Longworth, 1897 tarihli raporlar~ nda da vilayetteki ekonomik durumun hiç tatmin edici olmad~~~ n~~ belirtmekte ve bu durumu, "yoksullu~a dü~mü~~
bir nüfus ve borç yükü alt~nda bir yönetim" ~eklinde tan~mlamaktad~ r25.
Konsolos Longworth burada, kendi tabiriyle "en iyi ve
güvenilir"kaynak-lardan ald~~~~ baz~~ rakamlar~~ vermektedir. Buna göre, Trabzon, Samsun, Rize
ve Gümü~hane sancaklar~ndan olu~an bu vilayet, 12.375 mil karelik bir alan~~ kapsamaktad~ r. Bu alan~n 4.787.150 ~ngiliz dönümü otlakl~k alan, 1.430.300 ~ ngiliz dönümü ormanl~ k ve 1.702.550 ~ngiliz dönümü ekilebilir aland~ r. Yine bu y~llarda Trabzon, Anadolu'da tüketim amaçl~~ hububat ithali yapmak zorunda olan tek vilayettir. Karadeniz köylüleri için ba~l~ca besin kayna~~~ olan ve yörede "Lazut" olarak adland~r~ lan Hint m~s~r~~ bile ihtiyaca yetecek seviyede de~ildir. Bölgede ki~i ba~~na ortalama 5 kile hububat üretildi~i, bu yüzden ekmeklik bu~day~n ba~ka yerlerden ithal edildi~i26 belirtilmektedir.
Vilayetin gelir-gider kalemlerinin son 5 y~ldaki mukayesesi a~a~~daki tablodaki gibidir27:
23 Longworth'dan Fane'e, nu.4, 1 ~ubat 1892, FO 195/1769.
21 Longworth'dan Nicolsan'a, nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854. Longworth, 1893 y~l~~ olaylar~ n~~ anlatt~~~~ bu raporunda, açl~ ktan takau kesilmi~~ bu insanlar~ n bile kanuna riayetkar olup, sald~rgan bir durum sergilemedikleri ve bunlara kom~u köylerin yapt~klar~~ yard~mlar~n da övgüye lay~ k oldu~unu belirtrnektedir.
25 Longworth burada sadece vilayetin de~il, imparatorlu~un ekonomik durumu hakk~n-daki gözlemlerini de belirtmi~tir. Onun gözlemlerine göre, imparatorluk büyük bir darbo~azda ve genel bir çökü~~ yak~ n gözükmektedir. Ama bu süreç uzun da olabilir. Mutlaka ve acil olarak ihtiyaç duyulan ~ey mevcut yanl~~~ mali politikada topyekün bir de~i~iklik yap~lmas~d~r. Nitekim bu konuda finans uzmanlar~~ hemf~kirlerdir ve bunlar~ n aras~ nda eski hazine görevlileri, vali Kadri Bey ve vali muâvini Rumi Efendi de bulunmaktad~ r. BItz. Longworth'dan Currie'ye, nu.30, 7 Ekim 1897, FO 195/1993.
26 Bu ithalat için 900 bin lira gerekmektedir. Bkz. Longworth'dan Currie'ye, ayn~~ yer. Ayn~~ bilgi için ayr~ca bkz. Longworth'dan O'Conor'a, nu.6, 15 ~ubat 1899, FO 195/2062.
27 Burada verdi~imiz tablonun 1893-94 ile 1896-97 y~llar~~ aras~ndaki k~s~ m için bkz. Lcng-worth'dan Currie'ye, nu.30, 7 Ekim 1897, FO 195/1993. 1897-98 y~l~~ ile 1893-94 y~llar~~ mukaye-sesi için bkz. Longworth'dan O'Conor'a, nu.6, 15 ~ubat 1899, FO 195/2062.
TABLO II (Ralcamsal De~erler ~ngiliz Liras~:kr GELIRLER (1309) 1893-94 (1310) 1894-95 (1311) 1895-96 (1312) 1896-97 (1313) 1897-98 Emlâk vergisi 77.434 79.970 77.550 77.780 80.600 Temettu' vergisi 7.818 7.740 7.950 7.100 6.190 Bedel-i askeri 40.275 40.285 40.100 41.000 43.840 A~nam resmi 32.176 28.630 30.400 30.900 33.010 ö~ür 149.813 133.800 147.700 140.700 133.010 Maden ve Ormanlar 6.931 4.100 5.250 3.800 5.390 Emlâk ve tapu harc-
lar~~
15.748 10.725 14.720 6.000 5.490 Emlâk-~~ emiriyye hâs~-
lât~~
154 102 150 120 105
Adli harçlar ve cezalar 6.105 4.880 5.980 4.500 4.460 Ma'ârif harclar~~ 7,458 5.300 7.700 8.000 7.300 Umûr-~~ Nâfi'â 14.916 6.800 12.800 11.000 10.200 Hâs~lât-~~ milieferrika 11.803 4.333 13.620 5.550 5.210 TOPLAM 370.631 323.665 363.870 306.450 334.515 GIDERLER Hakimlik 10.178 8.000 10.200 7.860 12.680 Devlet hizmeti 42.703 42.800 43.500 49.640 39.415 Ordu 64.676 98.000 60.800 73.200 84.600 Donanma 6.000 12.050 10.000 9.500 10.400 Jandarma 24.464 23.000 29.400 26.480 34.595 Polis 1.236 1.500 1.550 2.120 2.150 Mabeyn tahsisau 14.800 13.650 14.000 15.000 3.400 Havaleler 206.674 124.660 194.420 122.650 147.275 TOPLAM 370.631 323.665 363.870 306.450 334.515
Yukar~da verilen tablo, sadece yerel yöneticilerin hacizlerini ve tediyeyi kapsamaktad~r. Baz~~ gelir ve harcamalar~~ kapsamamaktad~r. Bunlar;
1- Vilayetin uza~~ndaki Sinop ve ~nebolu limanlanyla birlikte gümrükler 83.240 ~ngiliz liras~~ gelir, 12.670 liras~~ gider olarak hesaplanmaktad~r. Kalan 70.570 ~ngiliz liral~k k~s~m her zamanki gibi devlet hizmetleri için ~stanbul'a gönderilmekteydi.
28 Bu y~llarda 1 Ingiliz Liras~~ 110 kuru~a denk gelmekteydi. Bkz. Mustafa Öztürk, "Genel
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 895 Düyûn-~~ Umûmiye idaresine devredilen vergi borçlar~~ için toplanan vergiler has~lat~~ 169.260 ~ngiliz liras~~ (bunun 82.900 liras~~ tuzdan, 4325 liras~~ ispirto ve ~araptan, 16.700 liras~~ pul, 1060 liras~~ ipek ö~rü ve 64.265 ~ngiliz li-ras~~ bal~kç~l~k, tütün ve avlanma lisanslar~ndand~) etmekte ve bundan gelen net gelir 136.060 ~ngiliz liras~yd~,
Belediye gelirleri yetersiz ve önemsizdi. Nitekim bu gelirler 1896 y~l~~ için 45.000 nüfuslu Trabzon ~ehri için sadece 2000 ~ngiliz liras~n~~ zor bul-maktayd~.
Bunlardan ba~ka özel vergiler de vard~~ ve bunlar halk~~ do~rudan etkile-meyen vergilerdi. Ancak bütün bu rakamlar incelendi~inde, vilâyetin vergi gelirlerinin dü~mü~~ oldu~u görülür. ~çinde bulunulan y~l için ise Longworth' un tahmini gelirlerin borçlar~n alt~nda kalaca~~~ yönündeydi. Kald~~ ki vilâ-yette kamu gelirlerinin en önemli kaynaklar~~ ö~ür gelirleriydi ve bunun da bu y~l find~k gelirleri haricinde dü~ük olmas~~ beklenmekteydi. Ancak burada ~unu da belirtmekte yarar vard~ r ki, hükümet, 1895 hadisesinde zarar gören Ermenilerin vergilerinin ertelenmesini istemi~tir29. Nitekim bu durum, her ne kadar isyan halinde olsalar bile, Osmanl~~ Devleti'nin tebaas~na verdi~i de-~eri göstermesi bak~ m~ ndan önemlidir.
Trabzon, Samsun ve Gümü~hane sancaklar~n~ n bir k~s~m ö~ür gelirleri, Bat~~ Anadolu Demiryolunun kilometrik garantisi için, 1892 y~l~nda Düyün-~~ Umûmiye idaresine devredilmi~tir. Bu gelirlerle y~ll~k 90.000 liral~k bir borcu kapatmas~~ amaçlanm~~sa da, son iki y~ld~r bu gerçekle~ememi~tir. Bundan ba~ka, de~erlendirilen ürünler üzerinde %10'un yan~~ s~ra, %1,5 ek vergi vard~r ve gelirler, görünürde kamu i~leri ve maarife sarfedilmektedir.
Ülkenin mali durumu bu ~ekilde olmas~ndan ve hazinede hiç para bu-lunmamas~ndan dolay~~ olsa gerek ki, Longworth, yeni bir uygulamayla hü-kümetin vergileri pe~in almaya ve 2500 yük hayvan~~ tedarik etmeye çal~~aca~~~ yolunda bilgiler vermi~tir. Yine onun haber ald~~~~ bilgilere göre 200.000 ~n-giliz liral~k bir iç borçlanma dü~ünülmekte ve bunun da yakla~~k 80.000 ~ngi-liz liras~~ bu vilayete dü~mektedir". Ancak teoride olmasa da uygulamada halk taraf~ndan devletin zenginle~tirilmesi prensibi oldu~u müddetçe,
2° Longworth'dan Currie'ye, nu.30, 7 Ekim 1897, FO 195/1993.
3° Hükümet 1886'da da 250 bin liral~k bir iç borçlanmaya gitmi~~ ve halk hala bunu unut-mamt~ur. Bu sebebten, bu seferki borçlanman~n "zorlama bir borçlanma" olaca~~~ tahmin edil-mektedir. Bkz. Longworth'dan Currie'ye, nu.30, ayn~~ yer.
eyalette ekonomik ~artlar ac~nacak durumdad~ r. Mevcut ~artlar alt~nda birçok köy vergilerini bile ödeyememekte olmas~ na ra~men, Y~ld~z Saray~ndan ard~~ arkas~~ kesilmeyen para istekleri gelmekteydi3°.
Longworth'un raporlar~ndan da anla~~laca~~~ üzere, bu y~llarda bölgesel ve ülke genelinde bir ekonomik kriz söz konusudur.
Ç- Trabzon Bölgesinde Dini Faaliyetler
Longworth'un bildirdi~ine göre, din, bölgede her zaman oldu~u gibi kavgan~ n ve çeki~menin önemli sebeplerindendi. Rumlar ve Ermeniler ara-s~nda mezhepçilikten do~an sürekli entrikalar, kar~~~kl~klar söz konusuydu32. Longworth'un iddias~ na göre ise, Türkler daha çok "islamla~t~rmayla" ilgi-lenmektedirler. Bu çerçevede 1890 y~l~nda 5 erkek, 2 kad~n, 1891'de 5 erkek, 9 kad~n Müslüman olmu~tur". 1892'de bu say~~ 7 erkek, 6 kad~n", 1893'te 3 erkek, 2 kad~n35 olarak tespit edilmi~tir. Longworth'un daha sonraki raporla-r~nda bu konu hakk~nda bilgi bulunmamaktad~r.
Burada ~unu belirtmekte yarar vard~r ki, Longworth'un bahsetti~i islam-la~t~rma bask~~ ile olmay~p, günümüzde de oldu~u gibi, evlilik yoluyla din de-~i~ tirmenin o zaman da oldu~udur. Nitekim Longworth'un, vali Ali Bey'in Trabzon'da ~stanbullu Rum olan bayan Georgiades ile evlenmesi s~ras~nda, dini konularda çat~~ma ya~and~~~n~, ancak bu konuya Müslümanlar~n H~ risti-yanlardan daha az ~üphe ile yakla~t~ klar~ n~~ bildirmesim, evlilik yoluyla din de~i~tirme olay~ nda Müslümanlar~n daha rahat ve emin olduklar~n~~ göster-mesi aç~s~ ndan önemlidir. Kald~~ ki üç, be~~ veya 6-7 ki~inin kendili~inden, ev-lenme yoluyla veya ba~ka sebeplerle müslümanl~~~~ seçmesine "islâmla~t~rma" demek do~ru de~ildir. Zira islâmla~urmada, kitlesel baz~~ bask~lar~n olmas~~ ve bunun sonucunda halk~n din de~i~tirmeye zorlanmas~~ söz konusu de~ildir.
31 Longworth'dan O'Conor'a, nu.6, 15 ~ubat 1899, FO 195/2062.
32 Longworth'dan Ford'a, nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812. Ayr~ca bliz Longworth'dan Fane'ne, nu.4, 1 ~ubat 1892, FO 195/1769. Hatta bu karga~adan dolay~~ Yunanl~~ aileler 300 ka-dar çocu~unu protestan okullar~ ndan alarak, Frans~z okullar~ na vermi~lerdir. Bkz. Longwort'-dan Nicolsan 'a , nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854.
33 Longworth'dan Fane'e, nu.4, 1 ~ubat 1892, FO 195/1769. 34 Long-worth'dan Ford 'a, nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812. 35 Longwort'clan Nicolsan'a, nu.47, 31 Ocak 1894, FO 195/1854. 36 Longworth'dan Fane'e, nu.4, 1 ~ubat 1892, FO 195/1769.
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 897 D-Trabzon Bölgesinde Adli Olaylar ve Güvenlik
Longworth 1 ~ubat 1892 tarihli raporunda, vali Ali Bey zaman~nda, Trabzon'da halk güvenli~i aç~s~ndan "gözle görülür bir geli~me" oldu~u vur-gulanm~~ur. Söz konusu y~lda h~rs~zl~k ve soygun olay~nda artma oldu~u da görülmü~tür. Fakat Osmanl~~ Devleti'nin di~er bölgelerinde oldu~u gibi, bu bölgede de mahkemeye ait küçük çapl~~ suçlar~n karakolda halledilmesi so-nucu, mahkemelik oran~n azald~~~n~~ da hesaba katmak laz~m. Bundan da, Osmanl~~ toplumunda her ~eyin mahkemeden beklenmedi~i sonucunu ç~-karmak da mümkündür. Raporda, söz konusu y~l içerisinde mahkemece veri-len cezalarda, hapis, ömür boyu hapis gibi cezalar~n yan~nda 2 de idam ce-zas~~ vard~r. Ancak padi~ah idam cezalar~n~~ imzalamakta isteksiz davranmak-tad~r. Mahkemelerin i~leyi~inde baz~~ düzensizlikler de söz konusudur. Bu cümleden olarak, mahkemeyi bekleyen suçlular~n bazen hapiste unutuldu~-"u da vakidir. Mesela bir Türk h~rs~zl~k yüzünden 8 ay hapiste tutulduktan sonra, mahkemece sadece 3 ay hapis cezas~na çarpur~lm~~ur. Bu arada vila-yette zaten yeterli polis gücü yokken, ekonomik sebeplerden dolay~~ say~lar~~ 34'den 24'e indirilmi~tir. Jandarma da suçlular~n yakalanmas~nda büyük gay-retler sarfetmekte ve bunun kar~~l~~~nda baz~~ te~vik ödülleri almaktad~rlar. Nitekim raporda suç oranlar~, polis ve jandarma say~lar~~ ve ödüllendirmeler hakk~nda 1890 ile 1891 y~llar~~ aras~nda bir de kar~~la~t~rma yap~lm~~t~r37.
1892 y~l~~ içerisinde de adalet yönetiminde belli bir geli~meden bahsedil-dikten ba~ka, bu y~l içerisinde meydana gelen bir kolera salg~n~~ nedeniyle, mahkemeler kolera korkusundan neredeyse tamamen kapanm~~ur. Kolera, adli görevlilerin, avukatlar~n ve davac~lar~n çok h~zl~~ hareket etmesine sebep oldu ki, bu günlerde pek çok davac~n~n ~ikayetleri de ihmal edildi38.
Rapora göre, adli i~ler ve halk güvenli~i aç~s~ndan devam eden geli~me 1893'te de devam etmi~tir. Özellikle Hamdi Bey, Hasan Fehmi Efendi ad~n-daki iki yerel Ceza Mahkemesi ba~kan~n~n yönetimi alt~nda adalet yeterince tatmin edicidir. Ancak ~stanbul'daki Temyiz Mahkemesi daha iyi çal~~sa du-rum daha da iyi olabilirdi. Longworth'un iddias~na göre, bu sebepten mah-kemede üç aya mahkum edilip de 3 y~l içerde kalan mahkumlar vard~~ ve bunlar ba~kente temyize gerekli rü~veti veremediklerinden bu hale dü~mü~-lerdir. 1893'te 191 ceza durumu vard~~ ki, bunlar~n baz~lar~~ 1892'den kal-
37 Longword~ 'dan Fane'e, nu.4, 1 ~ubat 1892, FO 195/1769. Bu kar~~la~urmalar, metnin
sonunda bir tablo halinde verilecektir.
38 Long~vorth'dan Ford'a, nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812.
m~~u. Ayn~~ y~l sivil ve askeri otoriteler aras~ndaki ili~ki de genel anlamda iyiydi ve askeri birlikler de halka iyi davranmaktayd139.
1894 y~l~nda Albay Süleyman komutas~nda jandarma, say~lar~n~n 302 ki~i azalulmas~na ra~men, y~l boyunca övgüye lay~k i~ler yapm~~t~r. Bu y~l içeri-sinde maa~~~ halk taraf~ndan ödenen gece bekçileri de, yine yetersiz say~lar~na ra~men görevlerini gayet iyi yapm~~lard~r.
Ancak polis gücünün, olmas~~ gerekti~i gibi olmad~~~, hatta baz~~ polis komiserlerinin rü~vet olaylar~na kar~~t~klar~~ da verilen bilgiler aras~ndad~ r. Longworth burada, Türkiye'de son y~llarda yap~lan kanunlarda rü~veti alana, verene ve arac~l~k yapana 3 y~ldan 15 y~la kadar ceza verilmekte oldu~unu belirtmektedir40. Ayr~ca Osmanl~~ ceza kanunu bir devlet görevlisi taraf~ndan fertlere uygulanan ~iddet ve zulm f~iline 3 y~ldan 5 y~la kadar cezay~~ öngör-mektedir 41.
Adli yarg~n~n i~leyi~i, sürenin k~salt~lmas~~ durumunda daha tatmin edici olaca~~~ vurgulanan bu raporda, adalet de çok az taraf tutmayla, yani oldukça adil bir ~ekilde i~letilmeye devam edildi~i belirtilmektedir. Ayr~ca burada de-rebeylerinin uzun süren güçlerinin k~ r~ld~~~~ da bildirilmektedir. Bunlar~n yan~ nda, Longworth'un bu raporunda, güvenlik ve adli durum hakk~nda 1890-1894 y~llar~~ aras~n~~ ihtiva eden bir istatistik verilmi~tir. Burada verilen ve istatistiki bilgileri ihtiva eden tablolar a~a~~daki gibidir:
39 Longworth 'dan Nicolsan'a , nu.12, 31 Ocak 1894, FO 195/1854. 4° Longworth 'dan Currie'ye, nu. 12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.
41 Nitekim örnekleri az da olsa, karakolda adam dövme olay~ndan sorumu tutulan baz~~ devlet görevleri bu kanuna binaen cezaland~r~lm~~lard~r. Bkz. Longworth'dan Ford 'a, nu.6, 10 Ocak 1893, FO 195/1812.
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 899
TABLO III
Trabzon Eyaletinde Polis ve Jandarma m~~ Polis Jandarma Rütbeli memur Polis memuru Toplam Rütbeli
memur Yaya Atl~~ Toplam Öldürülen Yaralanan Ödüllendirilen
1890 5 29 34 49 936 190 1175 3 3 74 1891 5 19 24 49 786 190 1025 - 3 35 1892 6 26 32 49 930 190 1270 2 2 18 1893 6 30 36 49 983 190 1350.° 1 3 ~~ 12 1894 6 35 41 49 809 190 1048 2 8 TABLO IV
Trabzon Bölgesinde Hapis ve Suçlu Say~s~~ Y~l
_ Toplam Say~~
. .
Mahkumiyet(y~l)
Müslüman H~ ristiyanToplam 1-5 5-10 10-15 Ömür Boyu Toplam
1890 267 17 284 13 12 23 6 54 1891 308 12 320 3 3 22 2 30 1892 259 15 274 5 4 10 - 19 1893 287 16 303 5 6 66 2 79 1894 310 36 346 27 9 25 3 64 TABLO V
Trabzon Bölgesinde öldürme Olaylar~~ MI E~kiyal~k
_
H~ rs~zl~ k-Soygun Kan Davas~~ Adi Suçlar Toplam
1890 3 2 3 3 11
1891 2 - - 3 5
1892 4 3 2 4 13
1893 3 7 5 4 19
1894 1 5 2 2 10
43 Burada memur say~s~nda bir rakam hatas~~ yoksa toplama hatas~~ bulunmaktad~r. Buna göre toplam~n 1350 de~il 1222 olmas~~ gerekmektedir. Bu durumda, Longworth'un 1894 y~hnda vilayette azaluld~~~n~~ söyledi~i jandarma say~s~n~n 302 ki~i de~il, 174 olmas~~ gerekmektedir. Ayn~~ toplama hatas~~ 1892 y~l~~ için de söz konusudur ve o y~l için de toplam 1270 yerine 1169 olmas~~ gerekmektedir.
TABLO VI
Trabzon Bölgesinde öldürülen ve Yakalanan Eski
MI Ölü Yakalanan Toplam 1890 15 94 109 1891 11 156 167 1892 19 122 141 1893 15 92 107 1894 19 88 107
Polis ve jandarma say~s~~ hakk~nda verilen rakamlar, Osmanl~~ makamla-r~nca verilen bilgiyle de küçük bir farkla teyit edilmektedir44. Ancak bu say~-n~n, ileride görülece~i üzere, nüfus yo~unlu~u oldukça fazla olan Trabzon vilayeti için yetersiz oldu~u malumdur.
Longworth'un 1894'ten 1897'ye kadar olan raporlar~nda adli ve güven-lik konusunda bilgi olmamakla beraber, 1897 y~l~ndaki raporunda, özelgüven-likle bahar~n gelmesiyle e~kiyal~k olaylar~n~n artmas~n~n beklendi~i, ancak korku-lan~n olmad~~~, sadece birkaç gezginin soyuldu~u ve birkaç evin ya~malan-d~~~~ haberi yer almaktad~r. Hükümet halk~n huzuru ve güvenli~ini sa~lamak için her ~eyi yapmaktad~r. Mesela F~nd~kl~'da 8 Laz'dan olu~an bir çete Köse Mehmed yönetiminde Ermeni Musayan'~n evini ya~malay~p, onu ve e~ini ya-ralam~~, müteakiben ise 2 jandarmay~~ vurmu~lard~r. Bunun üzerine takip edilen çete mensuplanyla Giresun yak~n~nda yap~lan bir çarp~~mada yedisi öldürülmü~tür. Yine ayn~~ y~l~n 11. ay~nda Trabzon'un iki saat bat~s~ndaki bir köyde(Kolomana?) Kromluo~lu ad~nda zengin bir Rum'un evine gece yakla-~~k 15 Türk taraf~ ndan sald~ r~lm~~, evi ya~maland~ ktan ba~ka, 2 erkek ve 2 kad~ n~~ yaralam~~lard~r. Sonuçta suçlular~n 5'i yakalanm~~~ ve adalete sevk edilmi~lerdir. Bölgenin bat~~ taraf~n~n me~hur Ermeni soyguncu Minaso~lu da, Müslüman ve H~ristiyanlardan müte~ekkil 6 adam~yla birlikte ~ehri terke zorlanm~~~ ve Ermeni taraftarlar~ndan 7'si de teslim olmu~, ancak bunlar daha sonra affedilmi~lerdir. Raporda, do~uda Sürmene taraf~nda da bunun gibi e~kiyal~k olaylar~ndan örnekler bulunmaktad~r45.
44 Osmanl~~ kaynaklar~nda 1894 y~l~nda verilen bilgilere göre, merkez ~~ilayette 481, Lazistan sanca~~nda 175, Canik sanca~~nda 257 ve Gümü~hane sanca~~nda 154 olmak üzere vilayette polis ve jandarma kuvveti toplam 1067'dir. Bkz. BA, Y~ld~z PRK. UM., Dosya nu.30, Gömlek nu.
59, 29 A~ustos 1310(10 Eylül 1894).
45 Longworth 'd an Currie 'ye, nu.20, 10 Haziran 1897, FO 195/1993. Longworth, bir son-raki raporu olan 23 Ekim 1897 tarihli raporunda da bu e~kiyalar hakk~nda bilgiler vermektedir.
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 901 Ayn~~ y~l~n yaz aylar~nda bölgede güvenlik çok daha fazla artm~~ur. Hatta Longworth raporunda, "inan~lmaz olsa da, uzun y~llard~r can ve mal
güven-li~i ~u anki kadar olmam~~t~ " sözleriyle bunu ifade etmektedir. Kanunsuzluk
ve ~iddet olaylar~, hatta küçük suçlarda bile görülmemi~~ bir azalma vard~r. Vali Kadri Bey'in korkusundan, bölgede özellikle e~kiyal~k tamamen bitmi~-tir. Gümrük kaçakç~lar~n~n d~~~nda silahl~~ çete kalmam~~t~r".
1898 y~l~~ da halk güvenli~i aç~s~ndan oldukça iyi geçmi~, bütün bölgede can ve mal güvenli~i sa~lanm~~t~r. Rapora göre 1898 y~l~~ içerisinde soygun, h~rs~zl~k olsa da Trabzon sanca~~nda öldürme olay~~ olmam~~ur. Vilayetteki 63 polis(4'ü Rum ve 3'ü Ermeni) ve 1200 jandarma(45'i H~ristiyan) ile bar~~~ ve sükünet devam ettirilmi~tir ve bunlardan yararl~l~klar~~ görülenler ödül-lendirilmi~lerdir. Verilen bilgiye göre, bu y~l~n sonunda ~ehirdeki mahkum say~s~~ 262 ki~i idi(244'ü Müslüman, 18'i H~ristiyan). Longworth, burada son bir bilgi olarak, Ticaret Mahkemelerinde taraf tutma olay~~ görüldü~ünü be-lirunektedir47.
E- Trabzon Bölgesinde Demografik Yap~~ ve Ermeni Hadisesi
Konsolos Longworth, bölge nüfusuna ilk defa 1893 tarihli raporunda de~inmi~tir. Buna göre, Trabzon, Samsun, Rize ve Gümü~hane sancaklar~n-dan olu~an bu vilayet, ~stanbul, Lübnan ve belki Girit'den sonra Türkiye'-deki nüfus yo~unlu~u en fazla olan vilayettir. 1884'ten beri say~m yap~lma-m~~, ancak yakla~~k olarak 850.000 müslüman, 170.000 Rum ve 50.000 Er-meni oldu~u tahmin edilmektedir. Bu durumda vilayet nüfusu yakla~~k 1.100.000 ki~i, yani her mil kareye 89 ki~i dü~mektedir".
Trabzon vilayetinde nüfus da~~l~m~, Longworth'un 15 ~ubat 1899 tarihli raporunda tablo olarak verilmi~tir. Ancak Longworth burada, genellikle nü- Nitekim bunlardan Seymano~ullar~~ ve Köse Mehmed e~luyal~~~~ b~rakarak, sessiz bir hayata çe-kilmi~lerdir. Bunlar~ n kanun d~~~~ i~lerden korkmu~~ olabilecekleri bildirilmektedir. Ancak bu yolda gitmeye çal~~an, Giresun yak~n~ ndaki Elmal~~ köyünden bir Kürt, jandarmayla girdi~i ça-t~~mada öldürülmü~tür. Ermeni Minaso~lu ise siyasi suçlu olarak bir süre Samsun hapishane-sinde tutulmu~sa da, Temmuz 1895'te 3 gardiyam öldürüp, silahlar~n~~ alarak kaçmay~~ ba~arm~~-t~r. Ele geçirilememi~se de, bir süre sonra teslim olup, pek çok ki~i gibi hükümet aff~ndan yarar-lanm~~t~r. Bkz. Longworth'dan Currie'ye, nu.31, 23 Ekim 1897, FO 195/1993. Minaso~lu ve bir tak~m Ermeni e~kiyas~mn üzerine asker sevkedildi~i hakk~nda ayr~ca bk.z. BA, Y~ld~z PRK. ASK., Dosya nu.127, Gömlek nu.116, 22 Muharrem 1315(22 Haziran 1897).
46 Longworth'dan Currie'ye, nu.31, 23 Ekim 1897, FO 195/1993. 47 Longworth'dan O'Conor'a, nu. 6, 15 ~ubat 1899, FO 195/2062.
fusun Laz, Gürcü, Rum ve Ermeni olarak dört gruptan olu~tu~unu ve bunla-r~n aras~nda Kürt, Tatar, Fars ve Avrupahlabunla-r~n da bulundu~u belirtilmekte-dir 49. Buna göre;
TABLO VII
1898 Yd~ndaki Trabzon Bal esi Nüfusunun 1885 ile ki
Trabzon Samsun
RiZC
(LSZiman) Gilm'~l~l~âne Toplam Bireyler TOPLAM Erkek Kad~n Erkek Kad~n Erkek Kad~n Erkek Kad~n Erkek Kad~n 1898 1885 Müslüman 240471 234727 112919 110502 76060 73204 43636 41167 473116 459600 932716 798000 Ortodoks Rum 40011 37447 37662 36707 428 434 14467 13888 92568 88476 181044 150000 Ermeni 13690 12978 9682 9269 24 20 882 711 24278 22918 47196 42200 Ermeni Katolik 761 691 24 16 - 744 740 1484 1200 Protestan 272 291 276 264 -- - - 548 554 1102 1000 Di~erleri 102 97 59 20 - - - - 161 112 273 200 Toplam 295247 286229 160671 156747 76512 73658 58985 55766 591415 572400 - - Genel Toplam 581.476 347 418 150 170 114.751 1.163.815 1.163.815 992.600
Longworth'un, Trabzon vilayetinin nüfusu hakk~nda verdi~i bilgiler, di-~er kaynaldardaki bilgilerle de uyu~maktad~r. Mesela Hicri 1313(M.1895-96) tarihli Trabzon Vilayet Salnamesi'nde de vilayetin toplam nüfusunun 1.071.477 ki~i oldu~u ve bunun 869.727'si Müslüman, 157.212'si Rum, 42.349'u Ermeni, 1304'ü Katolik, 880'i Protestan ve 5'i de Yahudi olarak da-~~ld~~~~ belirtilmektedir". Yine ayn~~ y~llara yay~ nlanan Ka~nfisül-a'lâm'da, Trabzon vilayetinin nüfusu hakk~nda, söz konusu salnâme ile a~a~~~ yukar~~ ayn~~ rakamlar verilmi~tirm.
Kemal Karpat ise, 1894 y~l~nda Trabzon vilayetinde yakla~~k 1.056.279 ki~inin ya~ad~~~n~~ yazmakta ve bunun 857.343'ü Müslüman, 155.039'u Rum, 41.780'i Ermeni, 1.273'ü Katolik ve 844'ü Protestan oldu~unu belirtmekte-
49 Longworth'un burada verdi~i gruplar aras~nda Türklerin olmamas~~ ilgi çekici ve büyük bir yanl~~t~r. Longworth belki de burada Lazlar~~ Türklerle ayn~~ katogoriye tabi tutmu~~ olsa ge-rektir. Bkz. Longworth'dan O'Conor'a, nu.6, 15 ~ubat 1899, FO 195/2062.
50 Salnamede, vilayette bulunan sancak ve kazalar~n nüfuslar~~ da ayr~~ ayr~~ verilmektedir. BItz. 1313 Tarihli Trabzon Vilâyet Salnârnesi, Trabzon 1313.
51 Kamüsül-alâm'da rakamlar hemen hemen ayn~~ olup, farkl~~ olan yan~~ Müslümanlar~n nüfusu 869.767, Ermeni nüfusu ise 52.349 olarak gösterilmektedir. Ayr~ca burada Müslüman ahalinin büyük k~sm~n~n Türk oldu~u da belirtilmektedir. Bkz.~en~seddin Sami,
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 903 dir 52. Bir ba~ka kaynakta ise 1897'de Trabzon nüfusu 1.164.827 ki~i gösteril-mektedir 53. Görüldü~ü üzere Trabzon vilâyetinde Müslüman ahalinin ezici bir üstünlü~ü söz konusudur. Ancak, K~r~m sava~~ndan sonra, e~itim ve tica-rete önem verdiklerinden dolay~ , moral ve maddi olarak Ermeniler Müs1ü-manlardan daha iyi durumda idiler".
Longworth, raporlar~n~n hemen hepsinde Ermeni bahsine girmi~tir. Ancak onun bu konudaki yorumlar~ n~~ yaparken tarafs~z bir bak~~~ aç~s~ndan çok, baz~~ görü~~ ve yorumlar~nda H~ristiyanl~~~n ve belki de köken olarak mensubu bulundu~u milletin tesiri alt~nda kald~~~~ görülmektedir55. Halbuki yine H~ ristiyan ve Amerikal~~ bir muhabir olan Dr. Hepworth, bu y~llarda Anadolu'nun pek çok yöresinde patlak veren Ermeni hadisesinden ~ngiltere, Rusya ve Ermeni Cemiyetleri ve çetelerini sorumlu tutmaktad~ r. Bunlardan ~ ngiltere, Ermeni e~k~ yas~ na s~~~ nma hakk~~ vermekle kalmam~~ , onlar~~ sempati ile kar~~lam~~, korumu~, yard~m etmi~~ ve Türkler aleyhine tahrik etmi~tir. Bu da ~ngiltere'nin Ermeni çeteleriyle hem i~, hem de suç ortakl~~~~ yapmaya raz~~ oldu~unu göstermektedir. Rusya ise, her ne kadar olaylarla pek fazla me~gul olmuyor gibi görünse de, esasen Türkiye'nin olaylardan korkmas~ , pani~e kap~ lmas~~ ve zay~flamas~~ onun i~ine gelmekteydi. Anadolu'da Türk ve Ermeni ölmü~~ veya öldürülmü~, bu onun için önemli de~ildi. Rusya kendi s~n~rlar~n~~ çok iyi koruyor, ancak Türkiye'ye silahlar ve çeteler geçmek isteyince s~n~r~~ korumaktan vazgeçmekte ve görmezlikten gelmektedir. Çünkü Rusya bu silahlar~ n ve çetelerin kendi maksad~ na ve görü~lerine uygun hareket ettiklerinden emindir56.
Longworth'un elimizdeki ilk raporundan, daha 1891 y~ l~~ içerisinde Er-menilerin isyana te~vik edildiklerini anlamaktay~z. Çünkü o, 1 ~ubat 1892 ta-
52 Kemal Karpat, The Ottaman Population 1830-1914 Dem ographic and Social
Characte-ristics, London 1985, s.139.
53 Osmanl~~ Devletinin ~lk Istatistik Y~ll~~~ (1897), Haz.Tevfik Güran, c.5, Ankara 1997, s.19. 54 Longworth'dan Currie'ye, nu.12, 8 ~ubat 1896, FO 195/1936.
55 Zira bir Osmanl~~ belgesinde ~ ngiliz konsolosu Long-worth'un Ermeni milletinden Dok-tor Sihrab'~n ailesine mensup oldu~u belirtilmektedir. Bkz. BA, Y~ld~z PRK. UM., Dosya nu.31, Gömlek nu. 91, 7 ~evval 1312(3 Nisan 1895).
56 Dr Hepworth, New-York Herald gazetesi taraf~ndan, Ermeni hadisesini yak~ndan ince-lemek üzere 1897 y~l~ nda Türkiye'ye özel muhabir s~fat~yla gönderilmi~~ ve buradaki izlenimle-rini bir rapor halinde kaleme alm~~t~r. Söz konusu raporu 1898 y~l~ nda Frans~z konsolosu Drogmam Leon Krajewski Frans~zca'ya tercüme etmi~tir. Ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. Bayram Koda-man, "Bir Amerikal~~ Gözüyle Ermeni Maceras~ (1897)", Ermeni Maceras~ (Tarihi ve Siyasi Bir
De~erlendirme), Isparta 2001, s.6171(Ayn~~ makale Belleten 'in 195. Say~s~nda da yay~ nlanm~~
rihli raporunda, Ermenileri isyana te~vik faaliyetlerinin yaz aylar~~ boyunca ask~da tutuldu~unu, ancak Kas~m ay~nda tekrar canland~~~n~~ belirtmektedir. Nitekim bu zamanda ele ba~~~ olan baz~~ ki~iler tutukland~larsa da bunlar bir-kaç gün içerisinde serbest b~rak~lm~~lard~r57.
Longworth burada vali Kadri Bey'in takip etti~i ihtiyat ve itidal politika-s~n~~ övmekte ve bu politika sayesinde Trabzon, Anadolu'nun di~er eyaletle-rinin ya~ad~~~~ çat~~ma ve tahrik politikas~ na kat~lmad~~~ n~~ belirtmektedir. Longworth Ermenilerin ç~kard~~~~ kar~~~kl~klar konusunda da asl~ nda önemli say~labilecek yorumlarda bulunmu~tur. Buna göre, Ermenilerin huzursuzluk-lar~mn nedeninde Rusya'n~n Balkanlarda uygulad~~~~ gibi, slavla~tirma politi-kas~ndan rahats~zl~k duymalar~~ yatmad~~~~ gibi, bunun nedeninin ne Ermeni, ne de Müslüman demogoglar~n~n i~i olmad~~~~ da belirtilmektedir. Buna tek sebep H~nçak Cemiyeti" olarak gösterilmektedir. Da~~n~k ve zay~f Ermeni ~ rk~~ ba~~ ms~ zl~~a can atamayaca~~ ndan dolay~, bu vicdans~ z parti öldürme, yol kesme ve soygunun ba~~ms~zl~k için tek yol oldu~unu savunmakta ve bu ~ekilde H~ ristiyanlar~ n yapacaklar~~ katliamlar Müslümanlar~~ k~zd~racak ve so-nuçta bütün Avrupa'y~~ ~ok edecek, büyük devletlerin bar~~, insanl~k gibi kav-ramlar~n~~ harekete geçirmesini sa~layacakti. Ancak bu tür katliamvâri plânlar bar~~~ sever ve zeki insanlar aras~nda destekçi bulamam~~t~r. Çünkü onlar Ermenistan ile Bulgaristan aras~ndaki co~rafi ve siyasi fark~~ ay~rt edebilecek zekadad~rlar. Kald~~ ki, bu hareketi savunanlar suçlu olmaktan öte gidemez-lerdi ve zaten azimli ve dürüst bir hükümet de bu tür hareketi bast~rmada zorlanmam~~t~r".
Ermeni tahrikçileri ve i~birlikçileri bu eyâlette istenmemektedir. Ancak tahrikçilerin faaliyetleri ve i~birlikçilerin entrikalar~~ vali taraf~ndan do~ru tahmin edilmektedir. Zaten Kadri Bey'in Ermenilere kar~~~ izledi~i hassas politika övgüye lây~k bulunmaktad~r. Valinin olaya ~rki aç~dan yakla~mad~~~~ ve aceleci bir tav~r sergilemedi~i bildirilmektedir. Longworth, valinin bu ra-
57 Longworth Van Fane 'e , nu.4, 1 ~ubat 1892, FO 195/1769.
58 H~nçak komitesi, Kafkasyal~~ Ermenilerden Avedis Nazarbeg ile sonradan evlendi~i Maro ad~ndaki kad~n ve arkada~lar~~ olan Kafkasyal~~ Ermeni ö~renciler taraf~ndan 1887'de ~sviçre'de Karl Marx'~n prensipleri esas tutulmak suretiyle kurulmu~tur. Bu te~ekkülün ba~~nda ve üyeleri aras~ nda birçok Rusyal~~ Ermeniler bulunmaktayd~~ ve ilk faaliyet alan~~ olarak Türkiye'nin do~u bölgesi seçilmi~ti. Bk.z. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, ~stanbul 1987, s.431. H~ nçakyan Sosyalist F~rka-i ~htilâliyesi'nin program~~ taraf~m~zdan, Osmanl~~ Ar~ivlerinden temin edilmi~~ olup, ayr~~ bir makalede yay~nlanacakt~r.
TRABZON VILAYETI (1892-1898) 905 hats~z edilmemi~~ insanlar~n (Ermeniler) ne kadar bar~~ç~l, zeki ve de çal~~kan oldu~unu bildi~ini, bunlar~n kötü yönetilmedi~i takdirde onlar~n aras~nda sadece ç~lg~nlar~n Osmanl~~ yönetimini zaafa u~ratma te~ebbüsünde buluna-ca~~n~~ anlad~~~n~~ belirtmektedir. Ayr~ca valinin Ermeniler aleyhine yaz~lm~~~ bir çok mektubu çöpe att~~~n~~ ve böylece Trabzon kaynakl~~ hiç bir siyasi suç-laman~n söz konusu olmad~~~n~~ da yazmaktad~rm.
Çe~itli kaynaklar~n da bildirdiklerine göre, Trabzon'da Ermeni olaylar~ -n~n ba~lang~c~ n~, 21 Eylül 1311(3 Ekim 1895) günü misafir olarak Trabzon-'da bulunan eski Van valisi Bahri Pa~a ile, Trabzon komutan~~ Hamdi Pa~a'-n~n sokakta iki Ermeni'nin silahl~~ sald~r~lar~na maruz kalmalar~~ ve yaralan-malanyla ba~lam~~t~r. Bu olay sonunda, i~in önemine binaen hükümet de ge-rekli tedbirleri alm~~t~r. Ancak Ermeniler, olay~n faillerinden Estapani Ber-beryan'~~ himaye edip, güvenlik güçlerine teslim etmemi~ler ve hatta ad~~ ge-çen ~ah~s, Vilayet Kâtibi Rahmi Efendi'nin katline de kar~~arak, olay~n daha da t~rmanmas~na sebep olmu~tur. Trabzon'da as~l hadise ise, 8 Ekim günü, ~stanbul olaylar~ nda bir yak~ n~ n öldü~ünü duyan bir Ermeni'nin kald~~~~ ha-n~n balkonundan halk~n ve olaylar~~ yat~~t~rmak için ~ehirde dola~an valinin üzerine ate~~ açmas~yla ba~lam~~~ ve Ermenilerle Müslümanlar birbirlerine girmi~ler ve kavga veya olay ordunun müdahalesiyle durdurulabilmi~tir. Ay-r~ca Trabzon Ermenileri köylerde ya~ayan yanda~larm~~ da ~ehre getirterek, evlerinde ikamet ettirmeye ve silahlar~yla çar~~~ pazarda gezdirerek, nümayi~-ler yapmaya ba~lam~~lard~r. Daha önce de~indi~imiz ve Longworth'un da raporunda bildirdi~ine göre, Trabzon vilâyetinde Ermeniler da~~n~k ve ol-dukça zay~f bir nüfusa sahiptir. Burada Ermeni hadisesinin as~l maksad~, ba-~~ms~zl~ ktan çok, kendilerini destekleyen Avrupal~~ devletlerin dikkatini çek-menin yan~nda, hükümet memurlar~n~~ öldürmek ve devlet binalar~n~~ tahrip etmektir. Sonuçta olay~n ç~kmas~na sebep olanlar Divân-~~ Harbe sevkedile-rek, burada muhakemeleri yap~lm~~t~r". Y~ne kaynaklar~n bildirdiklerine göre, karga~al~k s~ras~nda Trabzon'da Ermeniler'den 182, civar köylerde de 21 ölü ve 18 yaral~~ vard~r. Müslümanlardan ise 21 ölü, 25 yaral~, Rumlardan da 1 ölü vard~r.
6° Longworth'dan Currie'ye, nu.12, 25 Ocak 1895, FO 195/1902.
61 Trabzon Ermeni hadisesinde yakalanan Ermenilerin Divân-~~ Harb'de yarg~lanmalar~na ili~kin belgeler taraf~m~zdan temin edilmi~~ olup, ayr~~ bir çal~~ma olarak haz~rlanmaktad~r.
62 Trabzon valisi Kadri Bey'in 30 Eylül 1311'de bildirdi~ine göre. Ermenilerden 177 ölü ve 19 yaral~, Mfisliimanlardan ise 11 ölü ve 25 yaral~~ vard~r. BItz.BA, Y~ld~z PRK. Umurni, Dosya nu. 32, Gömlek nu. 114, 30 Eylül 1311(12 Ekim 1895). Trabzon Ermeni hadisesi hakk~nda ayr~nt~l~~
Konsolos Longworth, 7 ~ubat 1896 tarihli raporunda ilk defa Ermeni hadisesinden bahsetmektedir. Hatta bu raporuna evleri yak~lan ve öldürülen Ermenilerin say~s~n~~ veren bir de tablo eklemi~tir. Raporunda Trabzon mer-kezinde 400'den fazla ki~inin defnedildi~inin görülmesine ra~men, tabloda verilen rakam~n 298 oldu~unu ve bunun da sebebinin ölüm kayd~~ yöreye ka-y~ tl~~ ki~ileri içine almas~ndan kaynakland~~~n~~ vurgulamaktad~ r63. Bu du-rumda ölen 102 ki~inin Trabzon'a d~~ar~dan gelen Ermeni çete ve komite üyeleri olmas~~ muhtemeldir ki, bu da olaylara sebebiyet verenleri tahmin etmek aç~s~ndan önemlidir. Olay s~ras~nda zarar gören Ermenilere ~ngiltere, ABD ve ba~ka kaynaklardan yeterince ve zaman~nda yard~m da yap~lm~~t~r. Longworth bu yard~m s~ras~nda yetkililer ve özellikle de pek çok defa övgüyle bahsetti~i vali Kadri Bey'in çal~~malara en küçük bir katk~da bulunmad~~~n~~ da bildirmektedir 64. .
Longworth bu raporundan hemen bir gün sonraki tarihle kaleme ald~~~~ raporuyla, tarafs~zl~ktan uzak bir görünüm sergilemektedir. O bu raporunda, Ermenileri kastederek, yeti~kin erkeklerin silahl~~ Türk çeteleri ve imparator-lu~un silahl~~ güçleri taraf~ndan katledildi~ini söyledikten ba~ka, "Silahs~z ve
bi-haber durumdaki bu insanlar hemen hemen hiç kar~~~ koymadan ac~kl~~ bir teslimiyet içinde can ve mallar~n~~ vermi~tir. Ancak yine de kahramanca hare-ketleri de tümden yok de~ildi.." diyerek, Ermenilerin bu olaydaki ba~ar~l~~
hareketlerini vurgulamaktad~r65. Nitekim onun Anadolu'da ç~kan Ermeni
bilgi için bkz. Hüseyin Naz~m Pa~a, Ermeni Olaylar~~ Tarihi I-II, Ankara 1994(pekçok yerde). Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyas~ , Ankara 1983, 5.155; ~hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni So-runu, Ankara 1984, s.108 v.d; Mehmed Hocao~lu, Ar~iv Vesikalanyla Tarihte Ermeni mezâlimi ve Ermeniler, ~stanbul 1876,5.268 v.d. Mehmed Hocao~lu eserinde, 1895-96 Ermeni ayaklanma-lar~n~n ba~~ lurluruc~s~~ ~ngiltere ve konsoloslar~~ oldu~u inkar edilmeyecek gerçekse de, Rusya'-n~n ve Rus konsoloslar~mn da ~ngiltere'ye ayak uydurmalar~~ gizlenmesi imkans~z hakikat olarak göstermektedir (s.322)
63 Longworth'un verdi~i tabloda 298'i Trabzon merkezinde olmak üzere, civar kasaba ve köylerinde(Gümü~hane dahil) toplam 507 Ermeninin öldü~ü, 5.197 ki~inin göç etti~i, 16.979'unun yerinde kald~~~, 1.510 ev ve dükkan~n ya~ma edildi~i ve 320 ev ve dükkan~n da yand~~~~ belirtilmektedir. Yine 8 Ekim'de ba~lad~~~n~~ bildirdi~i Trabzon olaylar~nda 9 Türk ve 3 Rum'un öldürülüp, 162 dükkan~n ya~maland~~~, 26 Ekim'de meydana geldi~ini bildirdi~i Gü-mü~ha'ne hadisesinde ise 7 Türk'ün öldürülüp 70 dükkan~n ya~maland~~~~ da bildirilmektedir.
64 Longworth'dan Ct~rrie'ye, nu.10, 7 ~ubat 1896, FO 195/1936.
65
Longworth Trabzon'daki pekçok sessiz ve savunmas~z insan~n bu ~ekilde yok edilmesini Asya Türkiyesi'ndelti seri olaylar~n ilki olarak göstermekte ve bunun medeni dünyay~~ ~ok etti~ini bildirmektedir. Ayr~ca yine bir önceki raporundaki rakamsal bilgilere de de~inmi~~ ve 298 olarak gösterilen Ermeni kay~plar~na, ~ehre kay~tl~~ olmayanlar da eklenirse bu say~n~n iki kat~na ç~ka-ca~~n~~ yazm~~t~r. Bkz.Longworth'dan Currie 'ye, nu. 12, 8 ~ubat 1896, FO 195/1936. Ancak bu
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 907 olaylar~nda meydana gelen öldürme olaylar~n~n devlet destekli oldu~u yo-lunda Sivas ~ngiliz konsolosuna gönderdi~i, ispatlanmam~~~ ve iftiradan öteye gitmeyen mektubu66 da bu iddiam~z~~ do~rulamaktad~r.
Longworth'a göre, olaylar~~ yerinde inceleyenler ülke hükümetinin ta-mamen suçlu olmad~~~na ikna olamazlar. Fanatiklikten çok, politik olan bu kar~~~kl~klar, belki de en iyi geçmi~e bakarak anla~~labilir. K~r~m sava~~ndan sonra de~i~en Ermeniler, ticaretle me~gul olmalar~~ nedeniyle moral ve mad-deten müslümanlardan üstün duruma gelmi~ler ve bunlara Kaflusyal~~ ö~-retmenler tarih, Amerikal~~ misyonerler de kendine sayg~y~~ ö~retmi~lerdir. Bu durum hemen aç~~a vurulmam~~, ancak Türk-Rus sava~~ndan sonra, Osmanl~~ imparatorlu~unun da~~lmas~n~n yak~n oldu~u ve ümitlerin gerçekle~mesinin mümkün oldu~una inan~lmaya ba~lanm~~ur. Nitekim Berlin Antla~masma Ermenilerin oturdu~u vilayetlerde reformlar yap~lmas~n~~ sa~layan bir ifade eklenmi~tir. Ancak bu reformlar~n yürütülmesini takip edecek olan ~ngiliz temsilcileri, bu s~ralarda K~br~s ve M~s~r meselesinden Türkiye'nin ~ngiltere-'ye güvensizlik duymas~~ gibi nedenlerden, kal~c~~ ve etkili reformlar yap~lmas~~ konusunda ba~ar~s~z oldularsa da, imkanlar dahilinde yine de ellerinden ge-leni yapm~~lard~r. ~artlar~n~~ çekilmez gören Ermeniler gittikçe daha çok ra-hats~z olmu~lar, devletten so~umu~lar ve bunun sonucunda gizli organizas-yonlar ortaya ç~karm~~lard~ r. Bunlar~n ilki 1880'de Tiflis'te ba~lam~~~ ve halk~~ tahrik etmek için hemen gizli ajanlar yollanm~~t~r. Bu te~kilatm ard~ndan ih-tilâlci gazeteler yay~nlanm~~~ 67 ve özellikle ba~kanl~~~ n~~ Nazarbey'in yapt~~~~ H~nçak, 1892'den itibaren farkl~~ merkezlere tahrik edici afi~ler postalam~~~ ve Rus-Türk s~n~r~ndan az~msanmayacak miktarda silah~~ gizlice ülkeye sokmu~-tur68. Ancak Ermenilerin durumu bu hareketlerden sonra daha da kötüle~-mi~tir. Zira zenginlere ~antajlar ba~lam~~, bilgi s~zd~ranlar vatanseverlik ad~na öldürülmü~, kanunlara itaat edenlerin ço~u ba~kald~ r~~ hareketinde yer al-
durum da, daha önce de belirtti~imiz üzere, bu olay s~ras~nda Trabzon'a d~~ar~dan pek çok Er-meninin geldi~ini ispatlamaktad~r.
66 BA, Y~ld~z PRK. UM., Dosya nu.31, Gömlek nu.91, 21 Mart 1311(2 Nisan 1895). 67 Gazetelerin yay~nlanmas~ nda hedef al~nan amaç, daima Osmanl~~ yönetiminin haks~zca davran~~lar~n~, zulümlerini, kötülüklerini yay~nlay~p, Avrupa'n~ n müdahalesini çekmek ve mü-dahale fikrini yava~~ yava~~ geli~tirmekti. Bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.429.
68 Rusya'dan ülkeye sokulan silahlar hakk~nda Trabzon hadisesi s~ras~ nda ele geçirilen Ermenilerin üzerinden ç~kan pekçok mektuplarda bilgi verilmekte olup, söz konusu belgeler ayr~~ bir makalede taraf~m~zdan sunulacakur.
mamaktan eziyete maruz kalm~~lard~r69. 1894 Sasun isyan~" olaylan urman-d~rm~~~ ve bunun sonucunda ~ngiltere, Fransa ve Rusya taraf~ ndan Osmanl~~ Devleti yeni bir reform program~~ yapmaya zorlanm~~ur. Longworth'a göre, Trabzon olaylar~nda askerler i~e kan~masayd~, gerçekte can kayb~~ çok önem-siz olurdu. Çünkü Türklerin büyük ço~unlu~u kom~ulanna kar~~~ tav~ r al-makta tereddüt etmi~lerdir. Burada Longworth'un ilginç bir tespiti daha vard~r. Onun iddias~na göre, saray~n casuslar~, müslüman halk aras~nda, ~n-giltere'nin te~vikiyle Ermeniler isyan ç~karacaklar ve ani bir sald~ r~yla müs-lümanlar~~ öldürerek say~s~ n~~ azaltacaklar~~ ve bask~n ~ rk konumuna geçerek kendi krall~klann~~ kuracaklan haberi yay~lm~~t~'". Ancak 1895 y~l~~ içerisinde, incelendi~inde belirli bir plân çerçevesinde haz~rland~~~~ anla~~lan ve Anado-lu'nun çe~itli bölgelerinde birbiri ard~na patlak veren Ermeni hadiseleri" göz önüne al~nd~~~nda bunun tamamen de kabul edilemez oldu~u gerçe~i anla~~labilir.
SONUÇ
Yukar~da verilen bilgiler Longworth'un Trabzon konsoloslu~u esnas~nda ~ ngiliz D~~i~lerine gönderdi~i raporlardan elde edilmi~tir. Bilgilerin ne dere-cede do~ru olup olmad~~~~ konusunda bir fikir yürütmek imkâns~zd~r. Zira raporlar~n~n ve yer yer yapt~~~~ yorumlar~n~n baz~s~~ önyarg~s~z ve objektif ol-
Nitekim Oflu bir Türk kad~nla evlenip Müslüman olan Agop ad~ ndaki bir Ermeni Sür-mene köylülerinden para toplarken yakalan~p tutuklanm~~~ ve Agop savunmas~nda, Müslüman olmas~ndan dolay~~ Ermenilerin k~zg~nli~~ndan korktu~unu ve ihtilâl Komitesine para sa~layarak onlara ho~~ görünmeye çal~~t~~~n~~ bildirmi~tir. Bkz. Longworth 'dan Currie'ye. nu.12. 25 Ocak 1895, FO 195/1902.
7° Ermenilerin baz~~ Türkleri öldürmesiyle 28 A~ustos 1894 y~l~nda ba~layan birinci Sasun isyan~ na, 3000 Ermeni kat~lm~~~ ve konsoloslar~ n raporlar~ nda iddia edildi~ine göre, Sasun ve köylerinde toplam 265 Ermeni öldürülmü~~ ve isyan basur~lm~~ur. 1897 y~l~~ içerisinde patlak ve-ren ikinci Sasun isyan~ nda ise, 19 Ermeniye kar~~, yakla~~ k 1000 civar~ nda Türk Ermenilerce kat-ledilmi~tir. Sasun isyan~~ için bkz. Kamuran Gürün, Ermeni Dosyas~ , Ankara 1983,5.147, 166; ih-san Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984, s.103, 125; Hüseyin Nâz~ m Pa~a, Ermeni Olaylar~~ Tarihi!, Ankara 1994.
71 Long-worth'dan Currie'ye, nu. 12, 8 ~ubat 1896, FO 195/1936.
72 Anadolu'daki ~ngiliz konsoloslar~~ 1895 y~l~~ Temmuz ve A~ustos aylar~nda Ermeni komi-telerinin faaliyetlerinin her an olay ç~kmas~n~~ mümkün k~lacak düzeye eri~ti~i bildirilmektedir. 1895 y~l~~ içerisinde ç~kan bu Ermeni isyanlar~, 29 Eylül Divri~i, 2 Ekim Trabzon, 6 Ekim E~in. 7 Ekim Develi, 9 Ekim Akhisar, 21 Ekim Erzincan, 25 Ekim Giimü~hâne, 25 Ekim Bitlis, 26 Ekim Bayburt, 27 Ekim Mara~. 29 Ekim Urfa. 30 Ekim Erzurum, 2 Kas~m Diyarbak~r, 2 Kas~m Siverek, 4 Kas~m Malatya, 7 Kas~ m Harput, 9 Kas~m Arapgir, 15 Kas~m Sivas, 15 Kas~m Merzifon. 16 Ka-s~m Antep. 18 KaKa-s~m Mara~, 22 Kas~ m Mu~, 3 Aral~k Kayseri. 3 Aral~k Yozgat isyanlar~chr. Bkz. Kamuran Gürün, a.g.e., s.154 v.d.
TRABZON V~LAYET~~ (1892-1898) 909
du~u söylenebilirse de, baz~lar~~ için ayn~~ ~eyi söylemek mümkün de~ildir. Raporlar~nda, yeri geldikçe metin k~sm~nda da de~indi~imiz üzere, tutars~zl~klar görülmektedir. Mesela mahalli bir idareciyi bir raporunda göklere ç~ -kar~rken, bir ba~ka raporunda, konu a~a~~~ yukar~~ ayn~~ olmas~ na ra~men yermektedir. Yine Ermeni hadisesi s~ras~nda verdi~i bilgilerde de ço~unlukla aç~k bir tarafgirlik söz konusu olmaktad~r. Bu tarafgirlikte, Longworth'un Ermeni as~ll~~ olmas~n~n yan~s~ra, konsoloslar~n yan~nda bulunan tercilmanla-r~n da büyük etkisi oldu~u muhtemeldir. Mesela 1880-82 y~llatercilmanla-r~nda Kayseri-'de konsolosluk yapan Bennet, Türkçe bilmedi~inden, tercüman olarak bir H~ristiyan kullanmaktad~r". New-York Herald muhabiri Sidney Whitman'~n eserinde yer alan bilgiye göre ise, "Konsoloslarm yan~ndakiler, tercümanlar]
tamamen Ermeniydi. Bunlar ne söylerler, ne gösterirlerse, konsoloslar da el-çiliklerine öyle yazard~..." demektedir". Bu sebepden verilen bilgilerde bir
ön yarg~~ varsa, bu belki de konsolosun kendisinden de~il, tercumanlar~n~n tarafs~z olmamas~ndan kaynaklanm~~~ olabilir. Nitekim bu durum Do~u Ana-dolu'daki ~ngiliz konsolos tercümanlar~nda çok a~~r~ya kaçm~~ur. Longworth' un Trabzon'un nüfusu, ekonomik yap~s~, güvenli~i gibi konularda verdi~i bilgiler ise, di~er kaynaldarla da uyu~maktad~r. Bundan ba~ka Trabzon'da sel bask~n~, kolera gibi tabii afetler ve salg~nlar~ n oldu~unu da bu raporlardan anlamak mümkündür. Bütün bunlara ra~men, Longworth'un Trabzon'da konsolos olarak bulundu~u s~ rada kaleme ald~~~~ raporlar, bir yabanc~~ gö-züyle, Trabzon ve çevresinin 1892-98 y~llar~~ aras~ndaki tarihini ortaya koy-mas~~ aç~s~ndan önemli bir kaynakur.
73 Musa ~a~maz. "Te~men Ferdinand Bennet'in Kayseri Konsoloslu~u 1880-82, III.Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 2000, 5.481.
