Türk Kültür Sistemi İçinde Vakfın Yeri

TÜRK KÜLTÜR SISTEM!

ıÇÎNDE

VAKFıN YERI

ir k ü l t ü r müessesesi olarak vak­ fın, T ü r k k ü l t ü r sistemi i ç i n d e k i yerini belirleyebilmek için, h e r ş e y d e n önce, bir toplumdaki b i y o l o j i k , ruht. sosyal ve k ü l t ü r e l sistemler a r a s ı n d a k i ilişkilere bir göz atmak yerinde olacak­ tır.

Sosyal bilimlerde, f e r d î veya müş­ terek, şuurlu veya ş u u r s u z her t ü r l ü beşert d a v r a n ı ş a hareket denir. Ş ü p h e ­ siz burada hareket veya beşert d a v r a n ı ş en geniş m â n â s ı i ç i n d e d ü ş ü n ü l m e k t e ve bunlar, sırf d ı ş t a n gözlenebilen davra­ nışları değil fakat d ü ş ü n c e l e r i , duygu­ ları, i h t i y a ç l a r ı , a r z u l a n , vs...yi de ifâde etmektedirler.

T e c r ü b t v e r i y i , diğer bir i f â d e y l e sosyal h a y a t ı , m a n t ı k î b a ğ l a n t ı l a r ı çer­ çevesinde u m u m î ö n e r m e l e r e veya na­ zariyelere d ö n ü ş t ü r m e işine ise sistemli tahlil veya sistemleştirme a d ı v e r i l i r .

Sosyolojik a ç ı d a n , a s l ı n d a bir b ü t ü n olan toplumun veya onun ortak h ü v i y e ­ ti olan k ü l t ü r ü n tahlilinde, sırf n a z a r î olarak b i r b i r i n d e n a y r ı l a b i l e n d ö r t adet sistemden söz edilmektedir:

-Biyolojik sistem, yani i h t i y a ç l a ­ rıyla b i r l i k t e nöro f i z \ o l o j i t uzviyet sistemi;

-Ruht (psişik) sistem, yani psikoloji­ nin incelediği şahsiyet sistemi;

-Sosyal sistem, yâni umumiyetle sos­ yolojinin incelediği, a k t ö r l e r ve gruplar a r a s ı n d a k i etkileşimler sistemi;

K ü l t ü r e l sistem, yâni özellikle ant­ ropolojinin incelediği normlar, model­ ler, değerler, ideolojiler ve bilgiler sis­ temi.

Doç.Dr. Bahacddin Y E D İ Y I L D I Z .

Bu sistemlerden herbiri. kendine öz­ gü bir iç mantığa ve netice itibariyle onu d i ğ e r l e r i n d e n a y ı r a n "sınırlar"a sahip olmasına rağmen, aynı zamanda ' d i ğ e r l e r i n e açık bir sistemdir; dört sis­

tem a r a l a r ı n d a karşılıklı bağımlılık ve t a m a m l a y ı c ı l ı k ilişkilerini muhafaza e-derler; öyle k i , bu sistemlerden hcrbi-r i n i n t a h l i l i , onun çehcrbi-rçevesini açıkla­ yan diğer ü ç ü n ü n en azından mevcudi­ yetini nazarı dikkate almak zorunda­ dır. O halde bu karşılıklı bağımlılık perspektifi içinde, dört sistem, daha u m u m î sistem hareket sistemidir. Çün­ kü hareket globaldir, aynı anda dört sistem içinde de yer alır ve bunların herbirinden gelen güçler veya tesirlerin etkileşiminden neş'et eder. "Hareketin izafet çerçevesi" beşerî ilimlerin buluş­ ma sahasıdır.

Gerçekten psikolojik ihtiyaçlar, psi­ şik d ü r t ü l e r , sosyal aktörlerin etkileşi­ mini ihtiva eden normlar, kültürel de­ ğerler, hareketi yönlendirmeye veya kontrol etmeye yarayan mekanizmalar­ dır. Fakat bunlar aynı seviyede değil­ lerdir: Biyolojik, psişik, sosyal ve kül­ türel sitemler, hareket üzerindeki etki­ leri açısından hiycrarşik olarak tanzim edilmişlerdir. En altta biyolojik sistem v a r d ı r , onun üzerinde de sırasıyla şah­ siyet sistemi, sosyal sistem ve kültür sistemi yer a l m a k t a d ı r . En altta bulu­ nan biyolojik sistem enerji kaynağı, cn üstte bulunan kültür sistemi ise enfor­ masyon, bilgi kaynağıdır. Kültür siste­ mi esas itibariyle bilgiler, değerler ve ideolojiler gibi sembolik unsurlardan müteşekkil olduğu için. sırf sâhip ol­ duğu enformasyon sâycsindc hareketi

m.

nnr rtr RAHAF,Dm|< YEDİYILDIZ

yönlendirir ve kontrol eder. îşte bu sebepledir k i hiyerarşinin en yükseğin­ de yer almaktadır. Ve bu sistemler en yükseğinden yani kültür sisteminden başlamak üzere b i r b i r i üzerinde kontrol icra ederler.

Burada belirtilmesi gereken bir nokta da şudur: Yukarıda bahsettiğimiz sistemlerden biyolojik sistem ile şah­ siyet sistemi ferdi, sosyal sistem ile k ü l t ü r sistemi ise toplumu alâkadar e-der. Bizi burada daha çok sosyal sistem ile kültür sistemi ilgilendirmektedir. Çapı ne olursa olsun, ister küçük bir grup ister global bir toplum sözkonusu olsun, her müşahhas toplulukta, bu i k i sistem zorunlu olarak birbiri içine nü­ fuz ederler. Sosyal sistem, kendisine

temel sembolik unsurları tedârik eden kültür sistemi olmaksızın varolamaz; sosyal sisteme sahip olmayan kültür sis­ temi ise, bir "ölü medeniyet" ten başka bir şey değildir, tıpkı Eski Mısır ve Roma Medeniyeti gibi. Bu seminerde a-çık seçik ortaya konulacağı gibi, bugün Bulgaristan'da hem Türk sosyal sistemi hem de Türk kültür sistemi varlığını ve canlılığını muhafaza etmektedir. Bul­ garların Türkleri isim değiştirerek e-ritme hareketi, Bulgaristan'daki Türk sosyal sistemini yok etmeye matuftur. Bunda başarılı olunduğu taktirde ora­ daki Türk kültür sistemi de ölü bir medeniyet hâline gelecektir.

Sosyal sistemle kültür sistemi ara­ sındaki hem birleşmeyi hem de ayrılığı tesis eden anahtar-kavram, müesseseleş­ me kavramıdır. Müesseseleşme, tabiatı icabı u m u m î bir vasfa sahip olan kül­ t ü r unsurlarının (değerler, fikirler, semboller) toplum üyelerinin sosyal hareketi ve etkileşimi üzerinde doğ­ rudan ve ant bir kontrol icra eden ha­ reket normlarına, rollere, gruplara dö­ nüşmesinden ibârettir. Meselâ, adaletin u m u m î değeri, hâkimin rolünde, adliye teşkilâtında, k a n u n l a r ı n bünyesinde müesseseleşir. O halde, müesseseleşme, bir nevt kültür unsurlarının müşahhas-laşması, uygulanabilir ve uygulanmış formlara dönüşmesi olgusudur.

İşte Türk-islâm toplumlarında, kül­ tür değerlerinden birçoğunun müşah-haslaşması, uygulanabilir formlara dö­

nüşmesi, vakıflar sâycsinde meydana gelmiştir.

Bu teorik çerçeve içinde, t a r i h i m i z ­ de kültür değerlerimizin v a k ı f m ü e s s e ­ selerine nasıl d ö n ü ş t ü ğ ü n ü anlatmaya geçmeden evvel, vakıf ve v a k ı f l a i l g i l i bazı terimleri a ç ı k l a m a m ı z u y ğ u n ola­ caktır.

Vakıf, V I I I . asır o r t a l a r ı n d a n X I X . asır ortalarına kadar uzanan b i r devre­ de, İslâm memleketlerinin, ö z e l l i k l e Selçuklular ve Osmanlılar z a m a n ı n d a k i Türk dünyasının sosyal, k ü l t ü r e l ve ekonomik h a y a t ı n d a önemli r o l oyna­ mış olan dinî, h u k u k î ve i ç t i m a î b i r müessesedir. Bir kişi, m ü l k i y e t i n e sahip olduğu menkul veya g a y r i m e n k u l mal­ larından bir kısımını veya t a m a m ı n ı , Allah'ın rızasını kazanma n i y e t i y l e , halkın herhangi bir i h t i y a c ı n ı gider­ mek üzere dinî, h a y r î veya i ç t i m a î b i r gayeye müebbeden tahsis ederse, m a l ı n ı vakfetmiş, yâni bir v a k ı f müessesesi kurmuş olur.

Daha önce yapmış o l d u ğ u m u z m ü e s ­ seseleşme tanımına göre, v a k ı f , T ü r k -islâm kültür sistemi u n s u r l a r ı n d a n b i ­ r i n i , bu topluma mensup bir k i ş i y i ha­ rekete geçirerek, onun ş a h s î m a l l a r ı n ­ dan bir kısmını kamu hizmeti g ö r e c e k kuruluşlara d ö n ü ş t ü r m e s i e y l e m i d i r . Vakıf yapan kişiye vâkıf; bizzat k e n d i ­ sinden yararlanılmak ü z e r e v a k f e d i l e n bina veya müesseselere h a y r â t ; bu m ü ­ esseselerin ebedî olarak y a ş a m a s ı ve topluma hizmet sunması için v a k f e d i ­ len gelir k a y n a k l a r ı n a ise akar denir.

Vakfın kuruluş belgesinin de v a k ­ fiye veya vakıfnâme diye a d l a n d ı r ı l ­ dığını biliyoruz. Bu belgede v a k ı f l a ilgili bütün bilgileri bulmak m ü m k ü n ­ dür. Sözkonusu vakfiyelerde o l d u ğ u g i ­ bi vakıf olarak yapılmış b i n a l a r ı n k i t a ­ be veya duvar y a z ı l a r ı n d a n da, bu m ü ­ esseselere hayat veren k ü l t ü r sistemi unsurlarını y a k a l a m a m ı z m ü m k ü n d ü r . Meselâ, diğer bölgelerdeki T ü r k va­ kıflarının vakfiyelerinde o l d u ğ u g i b i , Bulgaristan'daki T ü r k v a k ı f l a r ı n a â i t vakfilelerde de, u m û m i y e t l e "gönül hoş­ luğu ile ödünç vermek" ( L V I I / 1 8 , L X X I I I /20); "Allah yolunda ( f l sebî-lillah) mal harcamak (infak)" (11/195,

TÜRK K t n . T f T R StSTFMt W N Q P V A t C F m vpi^t

261); "malını akrabaya, yetimlere, yok­ sullara vermek (î'tâ)" (11/177); " f a k i r i beslemek ( i t ' â m ) " ( L X X X I X / 1 8 , C V I l / 3 ) ; "sadaka vermek" (IV/114); ve özellikle "Hayrât yapmakta y a r ı ş m a k " (11/148; III/114) gibi m e f h u m l a r ı i h t i v â eden âyetler yer a l m a k t a d ı r .

İnsanı ve toplumu harekete geçiren ve onlara yön veren bu kavramlardan bir kaçını kendi konteksti i ç i n d e ele alarak t a h l i l etmek, meseleyi biraz daha a y d ı n l a t a c a k t ı r , zannediyorum:

"Allah'a ve â h i r e t g ü n ü n e i n a n ı r l a r . İyiliği emrederler, k ö t ü l ü k t e n vaz­ geçirmeye çalışırlar,

H a y r â t d a , yani hayrt ve sosyal işler­ de birbirleriyle yarış yaparlar.

İşte onlar k u r t u l u ş a erenlerdir" (Kur'an, 11/114.)

Bu metindeki hayrat kelimesinin al­ tını çizerek s ö y l ü y o r u m . Biraz sonra tekrar bu kavrama döneceğiz. V a k ı f l i t e r a t ü r ü n d e en çok k u l l a n ı l a n keli­ melerden birisi de m e b e r r â t kelimesidir. Sevap için insanlık y a r a r ı n a tesis edil­ miş k u r u l u ş l a r m â n â s ı n a gelmektedir ki, bir b a k ı m a , h a y r â t l a eş a n l a m l ı d ı r . Beberrât kelimesinin kökü her t ü r l ü iyilik,hayır m â n â s ı n a gelen b i r r sözcü­ ğüdür ve Kur'an'dan a l ı n t ı y a p ı l a r a k sık sık vakfiyelerde zikredilen bir âyet­ te şöyle t a n ı m l a n m a k t a d ı r :

"Birr, y â n i i y i l i k ve h a y ı r , yüzle­ rinizi doğu ve batı y ö n ü n e d ö n d ü r m e ­ niz değildir. Fakat birr,

-Allah'a, â h i r e t g ü n ü n e , meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden,

-Ona olan sevgisine r a ğ m e n m a l ı n ı akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolda kalmış m i s â f i r l e r e , dilenenlere, köle ve esirleri kurtarmaya veren,

- N a m a z ı n ı dosdoğru k ı l a n , z e k a t ı n ı veren (kimselerin),

- A h i d l e ş t i k l e r i zaman sözlerini yeri­ ne getirenlerin;

-Sıkıntıda ve h a s t a l ı k t a ve muhare­ benin kızıştığı zamanlarda sabır ve me-tânet gösterenlerin b i r r ' i d i r .

- İ n a n ç l a r ı n d a sâdık olanlar o n l a r d ı r ve onlar takvaya erenlerin tâ kendile­ ridir "(Kur'an, 11/177).

Vakfiyelerde sıkça zikredilen âyet­ lerden bir diğeri de şudur:

"Herkesin (ve her milletin) yönel­ diği bir yönü ve yöntemi vardır.

Siz h a y r â t yapmaya koşun, bu hu­ susta birbirinizle yarış edin..." (11/148). İşte bu ve benzeri prensipler, T ü r k k ü l t ü r hareketine, T ü r k h ü m a n i z m a s ı n a yön vermiş olan d ü s t u r l a r d ı r . Bilindiği üzere, h a y r â t ve meberrât, yahut mües-sesâtı hayriye tâbirleri, Osmanlı litera­ t ü r ü n d e d o ğ r u d a n ve karşılıksız olarak topluma ve b ü t ü n insanlara hizmet sun­ mak için yapılmış vakıf binâ ve kuru­ luşları ifâde etmektedirler. Bunları ya­ pan v a k ı f k u r u c u l a r ı n ı n vakfiyelerde veya kitabelerde zikredilen en önemli s ı f a t l a r ı ise sâhibü'l-hayrât ve'l-m e b e r r â t ' t ı r .

G ö r ü l ü y o r k i , "hayrât yapmakta, i n ­ sanlığa hizmet sunmakta yarışmak, kül­ tür sistemimizde bir kıymet h ü k m ü , bir k ü l t ü r e l değer olarak benimsenmiş ve i n s a n ı m ı z ı n ortaklaşa kabul ettikleri ve u y d u k l a r ı bir d a v r a n ı ş modeli hâline gelmiştir. Bu kıymet hükmü ve davra­ nış modelinin müşahhaslaşarak mües­ seseleşmesi neticesinde, özellikle Sel­ çuklu ve Osmanlı dönemlerinde, T ü r k d ü n y a s ı bir baştan öbür başa h a y r â t l a d o n a t ı l m ı ş t ı r .

H e r b i r i T ü r k kültür yaratıcılığının a y r ı bir örneğini teşkil eden bu hay­ r â t l a , 107rdan itibaren k a p ı l a r ı n ı T ü r k l e r e açan Anadolu ve daha sonra Rumeli ve Balkanlar'da tabiat T ü r k k ü l t ü r ü y l e kültürleştirilmişir. Siyasî ve askeri bir varlık gösteremeyen bazı T ü r k sülâleleri bile k u r d u k l a r ı vakıf müesseseleriyle ve kültürel yaratıcı-l ı k yaratıcı-l a r ı y yaratıcı-l a şöhret buyaratıcı-lmuşyaratıcı-lardır. Meseyaratıcı-lâ Mengücekler bunlardan biridir. D i v r i -ğ i ' n d e k i U l u Camii, Mengüceklerin hiz-metle-sanatı bütünleştirmedeki başarı­ l a r ı n ı n ü r ü n ü d ü r . 1228'de yapılan bu şâheserin kuzey taçkapısının değirmi levhalar, şerit hâlinde yazılar ve fış­ k ı r a n i r i levhalar çerçeveler.

U l u Camiin 1243 yılında tanzim e-dilen vakfiyesi günümüze kadar ulaş­ mıştır. Vakfiyeye göre, yedi köyün yarı hisseleri câmiye gelir kaynağı olarak tahsis edilmişti. İmam, hatip, müezzin.

406

mütevelit gibi birçok görevli maaşını bu vakıftan alıyordu.

Camiin minberi ahşap oymacılık sa­ n a t ı n ı n şaheser örneklerinden birini teşkil etmektedir. Bu oymalar göze hoş gelen birer estetik unsur olmaktan öte, v a k ı f k ü l t ü r ü n e ruh veren bir manânın a h ş a p minbere nakşedilişine vesile ol­ muştur. Gerçekten, Ulu Camiin minbe-rindeki bu oymalar, 7,5 asırlık bir mâ-ziden seyircisine şöyle seslenmektedir:

"İlim öğreten, su getiren, kuyu ka­ zan, meyve ağacı diken, mescid bina e-den, mushaf bırakan ve bir de anası babası için mağfiret dileyen evlat ye­ tiştiren kimsenin sevabı kesilmez, öl­ dükten sonra da devam eder" (Hadîs).

Bir vakıf ürünü olan bu camiin taç-kapısında, vakıf kurucusu Ahmed Şah'-ın ailesinin ongunu olan i k i başlı doğan kuşu Türk-islâm kültür sentezinin bir alâmetidir.

Divriği U l u Camii'nin bitişiğinde hastalara şifâ dağıtan i k i katlı dârüş-şifâ, Fahrüddin Behramşah'ın kızı Tu­ ran Melek tarafından 1231 yılında vak-fedilmiştir. Câmi ve dârüşşifâ'dan olu­ şan bu külliyede, "hemen hemen yakın-doğunun hiçbir sanat eserinde görül­ meyen plastik etkilerle, Sasânt sana­ tının, Gazne sanatının. Steplerin hay­ van sitilinin, İran Selçuk devri alçı dekorasyonunun, yakındoğu ahşap işçi­ liğinin taş malzeme ile yeniden yorum­ lanmış ve hayranlık uyandıran bir tek­ nikle gerçekleştirilmiş" eşsiz bir sen­ tezini bulmaktayız.

Neredeyse 8 asırlık yaşa sahip bu cami ve dârüşşifâ, Türk vakıf eser­ lerden sâdece ikisidir... Camiin hâlâ mevcut olan ahşap minberi üzerinde, bu ve benzeri eserlerin yapılışında sosyal sistemi harekete geçiren kültür sisteminin kıymet hükümleri yer al­ m a k t a d ı r . Oradaki hadts tahlil edilerek maddeleştirilirse,

-İlim yapmak ve yaymak,

-Toplumun su ihtiyacını gidermek, -Toprağı ağaçlandırmak,

-Mescid ve cami yapmak,

-Kitap yazmak ve nesilden nesile geçmesini sağlamak.

n n r Dr R A H / ^ " ^ î ' ^ Y F n İ Y I L D I Z

-Ana-baba için m a ğ f i r e t dilemek d i ­ ğer bir ifâdeyle atalara k a r ş ı s a y g ı l ı olmak gibi kıymet h ü k ü m l e r i n i n , sosyal sistemi yönlendirdiği ve kontrol e t t i ğ i anlaşılmaktadır. Burada d i k k a t ç e k i c i diğer bir husus da, d â r ü ş ş i f â n ı n m i m a r î yapısında kullanılan k ü l t ü r u n s u r l a r ı ­ dır. Birçok kültürden m u h t e l i f unsurlar alınmış, fakat bunlardan h i ç b i r i t a k l i t edilmeksizin, yeniden y o r u m l a n m ı ş ve

yaratıcı düşünceyle yeni bir sentez ger­ çekleştirilmiştir.

İşte bu mekanizma d â h i l i n d e , k ü l t ü r sistemimizde yer alan normlar, d e ğ e r l e r ve bilgiler, sosyal sistemi harekete ge­ çirmiş ve vakıf yoluyla m ü e s s e s e l e ş m i ş ­ lerdir.

-Tabiata hâkim olma,

-Coğrafyayı k ü l t ü r l e ş t i r i p vatan h â ­ line getirme,

-Sosyal ve i k t i s a d î f a r k l ı l a ş m a l a r ı en aza indirme,

-İlim yapma, toplumun b i l g i s i n i art­ tırma,

-Şehirleşme,sosyal b ü t ü n l e ş m e y i sağ­ lama,

-Kısacası toplumda huzuru s a ğ l a m a , insanları mutluluk içinde y a ş a t m a ar­ zu ve ideali, yollar, k ö p r ü l e r , k e r v a n ­ saraylar, camiler, hanlar, hamamlar, çeşmeler, zâviyeler, k ü t ü p h a n e l e r ya­ pımına yol açmış, n i h â y e t T ü r k ş e h i r l e ­ rine şahsiyet k a z a n d ı r a n birer k ü l t ü r âbidesi diyebileceğimiz O s m a n l ı k ü l l i ­ yelerini doğurmuştur.

Ekrem Hakkı A y v e r d i ' n i n tesbitle-rine göre, sırf Bulgaristan'da, 3339 adet Türk vakıf h a y r â t ı mevcuttur ( A v r u ­ pa'da Osmanlı Mimarî Eserleri, I V , İs­ tanbul 1982, s. 11-191). Bunlardan 2356' sını cami ve mescidicr, 142'sini medre­ seler, 273'ünü köprülür, 16'sını k e r v a n ­ saraylar, diğerlerini ise hamam, ı l ı c a , türbe, kale, çeşme, sebîl, k ü t ü p h â n e , vb... hayrât teşkil etmektedir. Ş ü p h e s i z bunlar Bulgaristan'daki T ü r k eserleri­ nin tamamını değil, sâdece tesbit edi­ lebilenlerdir. Bunlarla i l g i l i 1400'e yakın vakfiye. V a k ı f l a r Genel M ü d ü r ­ lüğü Arşivi'nde hâlen mevcuttur. D i ğ e r arşivlerimiz t a r a n d ı ğ ı n d a ş ü p h e s i z bu sayı artacaktır.

T Ü R K K Ü L T Ü R StSTFMİ T Ç İ N n F V A K P T M V P P T ₄₀₇

Eski Cumah H â m i d . T ı r n o v a için, Turefâsı çok, şu'arâsı çok, ulemâsı çok sulehâsı çok.

Doludur, gevheri i l m ü ma'rifet ile Medtne-i T ı r n o v a . diyor. Sadece T ı r n o ­ va değil, Bulgaristan'daki b ü t ü n T ü r k şehirleri böyledir. Zira O s m a n l ı l a r dö­ neminde, diğer T ü r k illerinde olduğu •gibi, Bulgaristan'da da. hemen hemen

her köy. K ı d e m l i Baba Sultan, A k y a z ı l ı Sultan, Balı Baba, Demir Baba, K a l i g r a Sultan gibi alpcrenlcrin temsil ettiği devrin k ü l t ü r evleri olan bir zâviye, her şehir g ü n ü n ü n i v e r s i t e l e r i olan bir külliye e t r a f ı n d a k u r u l m u ş t u r . Bulga­ ristan'daki k ü l l i y e l e r e bir i k i ö r n e k vermek gerekirse, Filibe'de Ş i h a b ü d d i n Paşa, Hezergrad'da İ b r a h i m Paşa vc Sofya'da Sofu Mehmet Paşa külliyele­ rini sayabiliriz.

T ü r k k ü l l i y e l e r i n i n , yazılı ve sözlü kültür tarihimiz ve özellikle ü n i v e r -site-halk ilişkileri a ç ı s ı n d a n ö n e m i n i başka bir yerde t a h l i l etmeye çalışmış­ tım. Onun için a y n ı konuya takrar dön­ mek istemiyorum. Z â t e n Bulgaristan'da­ ki T ü r k vakıf eserlerinden b i r ç o ğ u n u da benden sondaki k o n u ş m a c ı l a r daha tafsilâtlı bir şekilde anlatacaklar. Bu tebliğlerden sonra, benim teorik bir çerçevede izah etmeye çalıştığım vak­ fın T ü r k k ü l t ü r sistemi i ç i n d e k i yeri ve önemi daha i y i a n l a ş ı l a c a k t ı r . Bu sebeple sözlerimi daha fazla uzatmak istemiyorum. Ancak bir noktaya daha temas etmeden gcçemiycceğim.

Bir Batılı c o ğ r a f y a c ı , "Balkanlar bir çoğraff bölge olmaktan öte, başlıbaşına bir problemdir" diyor (A.Blanc, G6ogra-phiedes Balkans, P.U.F. Paris 1865, s.6). Ancak hemen belirtelim k i bu problem, bölgede T ü r k d ü n y a n i z a m ı n ı n h â k i m olduğu d ö n e m l e r i n bir problemi değil, son y ü z y ı l d a Avrupa ve R u s y a ' n ı n böl­ geye m ü d â h a l e l e r i neticesinde ortaya çıkmış olan bir problemdir. Hollandnh şarkiyatçı M . K i e l . Bulgaristan'daki Kıdemli Baba Sultan tekkesiyle i l g i l i incelemesinde, "Bulgar İ m p a r a t o r l u ğ u z a m a n ı n d a , B u l g a r i s t a n ' ı n ş i m d i k i gü­ ney batı köşesi olan bu m ı n t ı k a . ıssız ve boşaltılmış hiçbir insanın bulunma­ dığı bir toprak p a r ç a s ı y d ı . Filibe vc

Edirne a r a s ı n d a k i 150 km.lik şerit çok zor yaşanabilecek bir yerdi... Rahat y ü z ü görmeyen memleket, ancak Os­ m a n l ı l a r ı n kesin fethinden sonrp sü­ k û n a kavuştu...Yeniden işlenmesi ge­ reken boş memleketin iskânı için derhal b ü y ü k ölçüde yatırımlara girişildi" diyor "Bulgaristan'da eski O s m a n l ı mimarisinin bir yapıtı", Belleten, X X X V /137. 1 9 - i , s.46-47).

İşte bu hayrat harekeli sâyesindedir k i , daha önce bahsettiğimiz zâviyeler, külliyeler ve diğer kamu kuruluşları inşa edilerek, arazi işlenebilir vc ü z e r i n d e yaşanabilir hâle getirilerek bölgeye T ü r k kültürü hâkim kılındı. Nc var k i , bölgeden T ü r k idaresi çekildik­ ten bu yana, konuşmamın başında be­ l i r t t i ğ i m gibi, ortaya çıkan devletler, meselâ Bulgarlar ad değişikliği gibi bir t a k ı m tedbirlerle, geride kalan T ü r k sosyal sistemini yok etmeye çalışırken, diğer taraftan da bölge coğrafyasına T ü r k damgasını vuran vakıf kültür ü-r ü n l e ü-r i n i ya yok etmek ya Hıü-rıstiyan- Hırıstiyan-l a ş t ı r m a k ya da BuHırıstiyan-lgarHırıstiyan-laştırmak yoHırıstiyan-lunu denemektedirler.

G e r ç e k t e n T ü r k eserlerinden birço­ ğu b u g ü n yerinde yoktur, çünkü yakıl­ mış veya yıkılmıştır.

O r i j i n a l bir T ü r k sanat harikası o-lan Akyazılı Sultan Tekkesi. Hıristiyan azizi Athanasius'a mal edilmek isten­ miş, hattâ Balkan Harbi sırasında tür­ benin tepesine haç dikilmiştir. Ancak

1914-18'de .Akyazılı Rumenlere geçince h a ç ı n yerini yine hilâl almıştır (S.Eyice. "Akyazılı Sultan Tekkesi". Belleten. X X X I / 1 2 4 . Ankara 1967. s.575-576).

Deliorman'da. Kemaller kazasına bağlı Mumcular köyünün batısında bulunan Demir Baba Tekkesi ise 1925'-lerdc B u l g a r l a ş t ı n l m a k istenmiş, bu­ r a n ı n , Bulgarları Volga bölgesinden Tuna bölgesine getiren ve Tuna delta­ sında 659'da İ m p a r a t o r l u ğ u n temelini atan Asparuh Han (öl. 691)'ın mezarı olduğu iddia edilerek. Kemaller kasa­ basına İsperih adı verilmiştir. Fakat mahkemede bu iddiayı ispat edememiş­ lerdir. (O.Keskioğlu. Bulgaristan'da T ü r k l e r . Ankara 1985. s.50-53).

Tine Dr BAHAEDDİN YEDİYILDIZ

Bunlar T ü r k vakıf kültürüyle diğer k ü l t ü r l e r arasındaki bir mücâdeleden başka bir şey değildir. Öyle zannedi­ yorum k i dünyanın neresinde olursa ol­ sun, eski kültür varlığımız ilmî araş­ tırmalarla ortaya konuldukça, eski

Türk illerinde hayatta kalma kavgas. veren soydaşlarımız, sosyal s i s t e m l e r i n i ayakta tutacak k ü l t ü r d e ğ e r l e r i n e yeri den kavuşacaklar; daha d i n a m i k ve ya" ratıcı olacaklardır...