Planlamadan Piyasa Ekonomisine Türk Cumhuriyetleri'nin 10 Yıllık Performansları

'6

4t at, o, ot d,

a

(tt

4

--o

:<

a

a

(l,

=

U' (l)

-z

:=

CE'

=

CL

E

=

o

o

at <1)

-tt

_L 6)

.=

:=

at, (It

c

G'

=

o

at

€,

-=

U' (D

-=

G' :>i Tl'

--

_ct

at)

a

-6

<t

=

U' <1,

'=

:::)

.:<

:=

tJ

E

./,'l

t-(9

<D

(tl

-9. _-x

a

@@@@@

I

I

UTl{

.U

lus

Ia

ra

rast

-

1*;"'i

_{, 1-.: , :,}

+'!,;'

;'1:=i

i't

il1*

*

i

.:..,t.

_.".

j j i

..,'. ,_.s:

Sosya

I

Bilimler

l.{ongresi

Dungasrnda

Euncel

Sorunlar

-..

A

.r

Lozum

Unenlerl

$.U

i usl

a r

a

rasr

Jtir/: uLi;ty'ast

Sosiai

;....

_{,' ,"-@}

@-@-jil

,'?ili,r,lrr

i l r. c,t r-<. i

Diizenlevici Ortaklar

iktisat ve Girisimcilik Universitesi,

Tark Dunyas Fakafteleri

Sakarya Universitesi,

Sosyal Bilimler Enstit'sa

Manas Universitesi Dumluprnar Universitesi,

Ktitahya lktisadi ve ldari Bilimler Fakiiftesi

Kzrlorda Korkut Ata Devlet Universitesi

Marat KAYIPOV (Kirgizistan Adalet

lsengtil BOLCUROVA (Kirgizistan Milli Bakani) Kamqibek TASIYEV (

Serpil ALPMAN (T.C. Biskek Cengiz AYTMATOV (Yazar)

Masirov Kusbay MASIROVIQ (Calalabat Mamasaliyev D0ys0nali MA

Prof. Dr. Kiligbay BISENOV

Prof. Dr. Turan YAZGAN {Turk Dunyasi Prof. Dr. KantOrO S. TOKTOMAMATOV

cala/abat KIRGIziSTAN sakarya TURK|YE 8l$kek KrRGtziSTAN Kdjtahya TtiRKiYE

Kz

orda KAZAK|STAN Belediye Baskani Vakfi Baskani)

ve Girisimcilik Universitesi Rektdrri) Rektdru)

Rekt6ru) Prof. Dr. Mehmet DURMAN (Sakarya

Prof. Dr. Sr,ileyman KAYIPOV (Manas Un

'6)

@

@

&

4)

Konqre Onur Kurulu

.

lskender AYDARALIYEV (Kirgizistan Basbakan 1. Yardimcisi)

.

Dosbol Nt,,RUULU (Kirgizistan Basbakan Yardimcisi)

Prof. Dr. Gtiner 6NCE (Dumlupinar Rektcir0)

Prof. Dr. Ugur ORAL (Manas Universitesi Rektdr Vekili)

Prof. Dr. Mominbaev Bayzak KOPIRBAEVIQ (Kizilorda Korkut Ata Universitesi Rektoru)

Konqre Koordinat6rleri

.

Prof. Dr. A. Vecdi CAN (lktisat ve Girigimcilik Universitesi, T.D.F. Dekanr)

.

Doq. Dr. Recai CO$KUN (Sakarya Universitesi, S.B.E. M0dtiru)

Bilim Hakem Kurulu

.

Prof. Dr. A. Abitay AYDASOV (Kazakistan)

o

Prof. Dr. A. BISENOV (Kazakisranl

o

Prof. Dr. Abdiitcebbar _GOKLENOV

(Trlrkmenistan)

.

Prof. Dr. Ahmet Hamdi AyDtN (T0rkiye)

.

Proi Dr. Ati ERBAS (Turkiye)

.

Proi Dr. Almaz SAYHULOV (Baskurdistan)

.

Prof. Dr. Atparslan PEKER _Oijrkiye)

.

Prof. Dr. Anarkut URDALETOVA (Kirgizistan)

.

Prof. Dr. Anvarbek MOKEYEV (Kirgizistan)

.

Pro{. Dr. Bagdat KARPUZULI (Kazakistan)

.

Prof. Dr. Baymiza KOJAMBERDIYEV

.

Prof. Dr. Berrak KURTULUS (iiirkiye)

o

Prof. Dr. C.G6khan BAHST (Atmanya)

.

Proi Dr. Cusupbek ptRtMBAyEV (Kirgizistan)

.

Prof. Dr. Fahrettin MURTMAOGLU

(Kirgizistan)

Prof. Dr. calitu ina DILARA (Ozbekistan) Prof. Dr. Hakan pOyRAz _Orirkiye) Prof. Dr Hatit KESKIN _|rurkiye)

Prof. Dr. Hasan Kursat GULES (Turkrye.t Proi Dr. Hriseyin ERGTN (Trjrkiye) Prof. Dr. lbrahim TATARLT (Butgaristan) Prof. Dr. llhan SAHTN (Kirgizistan)

Prof. Dr. Mustafa ERKAL (Turkiye) Prof. Dr. Nadisa ERMAHANOVNA (Kazakistan)

Prof, Dr. Nevin cijngdr ERGAN (Trjrkiye)

r

Prof. Dr. Nurbiibii AS|POVA (Kirgizjstan)

.

Prof. Dr. Olcobay KARATAyEV (Kirgizistan)

o

_{Prof. Dr, Orhan TURKDOGAN (Tiirkiye)}

o

Prof. Dr. Ozcan yENtgERt _(Ttirkiye)

o

Prof, Dr. Ramazan TASDURMM (Turkiye)

.

Prof. Dr. RemziATAOGLU (Kkgizistan)

r

Prof. Dr. Roza NESEPOVA (Trtrkmenistan)

.

Prof, Dr. Ruzal YUSUPOV (Tataristan)

.

Prof. Dr. Satih AYNURAL (T0rkjye)

.

Prof. Dr. Satih STMSEK _O0rkiye)

.

Prof. Dr. Sejahattin SARI (T0rkiye)

.

Prof. Dr. Serdar ALTTNOK (Turkiye)

.

Prof. Dr. Suat CEBECT (Trirkiye)

e

Prof. Dr. _{Sijteyman ELtyARLt}

iAzerbaycan)

.

Prof. Dr. Sriteyman KAytpOV (Kirgizistan)

.

Prof. Dr. Sveflana _{QERVONOJE (Rusya)}

.

Prof. Dr. S. Urpas JANtyMKIZt (Kazakistan)

.

_{Prof. Dr. Semseddin HACIYEV (Azerbaycan)}

.

Prof. Dr. Serafettin SEVTM (Tiirkiye)

.

Prof. Dr. Tahir AKGEMCT (Titrkiye)

.

Prof. Dr. Turar KOyqtyEV (Kkgizistan)

o

Prof. Dr. UIi SCHAI/|LOGLU (ABD)

o

Prof. Dr. V6hit TURK _Crurkiye)

.

Prof. Dr. Vatentina TUGUJEKbVA (Hakasya)

.

Prof. Dr. Vasfi HAFTACT (.rurkiye)

.

Prof. Dr. Vasili GAYFULIN _Oataristan)

.

Proi Dr. Veysel BOZKURT _Oiirkiye)

.

Prol Dr. Viktor _{BUTANAYEV (Hakasya)}

.

Prof. Dr. _{YusufALPER (Tiirkiye)}

.

Prof. Dr. yusuf SURMEN (Tiirkiye)

.

Ptof . Dr. Zamin.DERBISEVA _{(Kirgizistan)}

.

Ptot. Dr. _{Zekeiya KtTApqt frrjrkiye)}

o

Prof. Dr. Jenis SADUAKASULI (Kazakistan)

.

_{Prof. Dr. Kadirati KONKUBAYEV (Khgizistan)}

.

Prof. Dr_ Kamil AyDtN (Turkiye)

.

Prof. Dr. Kasim KAMHAN (Kitgizistan)

r

_{Prof. Dr. Kubatbek TABALDIYEV (Kirgizistan)}

.

Prof. Dr. Layti UKUBAYEVA (Kirgizisian)

.

Prof. Dr. Lev p. _{KURAKOV (quvasistah)}

.

Prof. Dr. tvt. Blilent TOKAT (Tiirkiye)

r

Prol _{Dr. ivtanasbek I4USAYEV (Kirgizistan)}

o

Proi _{Dr. lvlehdi ERGUZEL Ctitrkiye)}

I

Prof. _{Dr. t4ehmel ALPARGU Cfurkiye)}

o

Prof. Dr. Muhsin tvtACIT (Turkiye)

r

Prof. Dr. Musa EKEN (Trjrkiye)

r

Prof. Dr. tvlusa TASDELEN (Tijrkiye)

P"q,T:o ygil,glBankacrtrdr Uygutamasrnda Tiirkiye'de Son Getigmerer

Dr. Mahmut 2ORTUK...

151

Kazakistan'da Banka Kredilerinin Daqrltmr

Yrd. DoQ. Dr. l/luhittin ZUGIJL, Tatgat

MMALOV...

_..,,...160

Planlamadan Piyasa Ekonomisine Tiirk Cumhuriyetteri'nin .lO _{yrlltk performanslarl}

Ptof. Dr. Selahattin SAR|, yrd. DoQ. Dr. Kamit USLA, Ari. G6r. ltyas 562EN..._... ₁₆₈ Gegig _{stirecindeki remer sorunrardan Riigvet ve yorsuztukra Miicadere Aranrnda}

Krrgrzistan'daki Geligmeler

Yagar AYYlLDlz .

.

_...

181

Sovyet Medya Sisteminden Liberal Sistemine Gecis:

Krrgtzistan Medya Sisteminde Sorunlar ve _Qciziim iollarr

Dr. Bunyamin Ayha,

...-

_...189

Ddviz Kuru ve Enftasyon itigkisi (1980

_-

2001 Tiirkiye Ornegi)

Yrd. DoQ. Dr. Hatdun SOYDAL, ArS. G6r. M. tevent

VitUlZ.-.1...

_...2t,4

Tiirk Bankactlrk Sekttirtine yabanct _{Sermayeli Bankalarrn Etkileri}

Dr. Ercan EKMEKQIOGLU, Arg.G6r. Murat

jAy...

...-.214

Tarrmsal _{Uriin Piyasalaflnda Ticaret Borsalaflntn Onemi}

Avrupa Birligi'ne Uyum Siirecinde Tiirkive,de

Mithat DIREK. Arzu ,i./'N, Mustafa r'1'N...-...

Organik Tarrm ve Tiirk Devleflerin

Nihat AKIN, Durmug _{SERT, Zeki BA}

Sivil ve Ozel Girigimin T0rk

Bilal UQAR, Canate FRONTBEK ktzt, eotot T.

Krrsal Kalkrnma galrgmalarl

r ve Desteklenme

Dogan _{Sorunlara Y6nelik}

{iiErll

ve Orta Biiyaikttikteki igtetmeterr.Ayar

Gereklilikleri

_.ri

,:

OQL G6r. Fatih K|JR$UNMADEN, yrd. Dcj;a Dr.

Calrganlarrn Aile Kiiltiiriinden _{isletmetere T}

Qrkardrdt Sorunlar: ganhurfa,da Faaliyet C

Yrd. Dog. Dr. H. Mustafa pAKSOy, Dr. Nihat Talrk Aile lsletmelerinde igletme-Aile

Kugaklar Arasr Tutum Farklrhklan Uzerine Bir

n _{Davrantslann igletmelerde Ortava}

KOBI'lerde Bir Arasttrma

Mikro^l$letmelerde _{Girisim Danrg-manhgt Tegvikleri ve Avrupa Birlidinde}

Uygulamalar

Prof . Dr. sevat K1RDE$ SELIMoGLU,

osnai

staxtcl...:.-..-...:.

_.

. .... ...29.1

Girisimcilik Faaliyetlerinde K0ltiiriin Rolij ve Kiilttirlerarast Etkitesimrn

Uluslararast _{Pazarlama Agtstndan DeOerlendirilmesi}

uaQ. Dr. Nedim YUZBA$|OGLU, _{Dr. osman DAGDEIEN}

_...

...300

Kiiresel Ticarette Lojistik tjslerin Onemi ve Tiirkiye

YY ??A..P, Mehmet KARA, Dr. LLiffA TAYFUR, yrA. Dog. Dr. Mehnet DURUEL,

odr'Gor' Hamit BASIK

_...

_{- ...}

...313

]{(,O-[.OPKY _{OKyy )I{A RAI,IH CTyAEHTTEPI4HI.IH IIIuITEPAYYJTYKKe}

6oJ,IToH Y!lTV"IlYVJIApbt:

_I(flry

_lf

_nCalUtHm

3.H.K. _rou. KeHaH e3!etr, A3aMar

Maxcy4yloe

...323

I:1l:il"*",

Ulketerinde geffaftrda Karkrtar: Genet Haflanyta 4982 Sayrtr Bitgi Edinme Hakkl Dog Dr' Cenil

KAYA

PLANLAMADAN PiYASA EKONOMiSiNE TURK

CUMHURiYETLERi'NiN

1 O

YILIK

PERFORMANSLARI

Prof. Dr. Selahattin

SAltt,

Yrd, DoC. Dr, Kanit

IlSLtf",

Ara$,

Gijr.

ityts

SOZEN-OZET

Qahgmada,

solyetler

Birlilinin

daprrmasmdan

sonra

piyasa

ekonomisi

anlausnr

benimseyen gegig ekonomileri kapsamrrdaki

riirk

_{cumhuriyetlerinin, 199G2006 vrllanmn}

karqrlagtrrmasr

ile

makro

ekonomik

performanslan deferlendirilecekhr.

Genel

makoekonomik gdstergelere, serbestlegme, finansal, sosyal

_{v" iltyupt}

gristergeleri

ile

ig yapabilirlik

gibi

temel

endekslerle hem Ti.irk cumhuriyetlerinin hem de. uluslar iistti

kurumlann

veri

tabanlan

kullamrarak, balrmsrzhktan

itibaren

uyguranan ekonomi

politikalarrn eksiklikleri belirtilerek, yaprlamasr gerekenler _{iizerinde durulacaktrr.}

Anahtar Kelimeler: Kiireselleqme, Gegig Ekonomileri, Tiirk _{cumhuriyetleri, ozellegtirme,}

Serbestlesme.

GiRi$

Kapitalist sistemin yagadr$r en biiyrik lrizlerden birisi olan 1929 iktisadi buhramndair sonra

yeni_ ekoromik diizen arayqmda,

M.

Keynes, devretin ekonomik hayata miidahare etmesi

gerektili ile dne grkmr$tr. ozellikle tr. Dtinya Savagr ardndan olugturulan yeni ekonomik

dtizenin

en

dnemli

farkr

Keynes'in ortaya

koydugu

malaoekonornik diigiinceye

dayandrnlmasrdr. Savag sonrasmda, Avrupa'daki fagizrn tehdidinin ortadan kalmasrla

diinya siyasi

diigiincesi

iki

_bio[a

aynlmrqtrr.

ABD

(Amerika

Birlegik

Devretleri)

dnciihiliinde Keynezyen

temelli dzel

kesimin miilkiyetine dayah piyasa ekonomisine

kargrhk, SSCB (Sovyet Sosyalist cumhuriyetler

Birlili)'nin

savundusu iosyalislkomiinist dibiinceye dayalr kamu miilkiyetini esas alan merkezi _{planh ekonomi yar.m ytzyrldan fazla}

soEuk savafln gahgma alamnr olugturmuglardr.

Bolgevik ihtilaliyle beruber, 20. yy boyunca bahya egemen _{ekonomik politikalara altematif}

olan sosyalist sistem Arahk _{1991'de gdkmiigti]r. sSCB'nin gdkiiqiiyle beraber gok genig bir} bOlgede

15

Ba[rmsrz

Devlet

kururmu-'tur.

Bu

iilkelerden

onbiri,

Bagrmsrz

i"uletl".

TopluluSu'nu

(B.D.T)

olugturmuqtur.-

_U9

Balhk

rilkesi AB(Avnrpa

_Si;figi),V"

_gi;"yi

hedeflemig

ve

2004

yhnda

bu

hedefleri gergekleqmigtir.

_oria

_{Asya devletlerinden oran}

Tiirkmenistan ise guan tarafsrz ve drqa kapah konumdadrr.

Ru

galrqmada, _{gegiq ekonom}

_eri

_{olarak adrandrnlan planrr ekonomik sistemden} piyasa

ekonomisine gegen

Tiirk

cumhuriyetlerinden bahsedilecektir.

Ttirk

cumhuriy"a"rinin, IMF(uluslar arasr Para

Fonu)'nin

_{gegig ekonomilerine sundusu}

_{kiterrerin ne}

_kadar

q,:rgeklelip gergekleqmedifi gdsterilmeye _{gahqacakhr. Qarrgmadaki .rmrtuna,.ma,}

_sofei

ddnemrnin s-osyo-ekonomik yaprsmm detayh incerernesi _{burada kapsam drqr brralcr'ken}

sadece dnemli gdsterge _{delerleri dikkate ahnacakhr.}

'Beykent _Universitesi

BAGIMSIZ CI]MHURiYETLER

Soryetler

Birlifi'nin

gttkiigiinii haztrlayan ekonomik-anlayrgrmn temelini kamusal miilkiyet

"frqt

n"ruari.

Ekonominin tamamrmn kamulagtrnlmasl (kamu

miilkiyeti) sonucunda kah

pi"ii"."

tvg"f

"-a

imkAm dogmustur' Bu uygulamalar.

sonucunda; fiyat' tiiketim ve yatmm

kararlannrn merkezden belirtenmesiyle piyasayr drga kapatrmg ve sadece kurulan iktisadi

firrii

tcortrecoN)

iginde

uz-anluyl-ast

da rekabet yaprsrnr

yok

ederek

-verimlilili

;;;ilt$";.

so,ryet'

Voneti-i,

toplumlann

fakir

olmasrndan

dolayr

sosyal giivenlik alanlanndaki harcamalanmn

maliyet analizi

yaprlmadan

ve

ekonomik kargrhklanna

l"f"fn*a""

artnlmak

zorunda kaimrgtlr.

Bu

artlglar

da

yuksek enflasyona' kontrolsiiz iicretlere, biitge aglklanna, para arzrnn srnrlandrnlamamasrna neden olarak'

birlifin

malao ekonomik dengelerini alti.ist etmi$tir(Tan druo}1u,2O02' 203) Sosyalist sistemin gdkiigiinde

Jig",

lii

ti."ttiri

etken ise kiireseileqmedir'

Yrblveni

Ekonomik Dtizen)' Kiireselle$me ile oiir

-au.V"

,ifrcf"rini

etkilemektedii'

ygn'U

uVeulaVrcrlarl{ashington Mutabakatrndaki;

ffr

-6t-liu.tur-u'

Para Fonu),

be

inioyu

eunkasi)'

.

orO

(Diinva Ticaret

orgiitii)

ve

fgbti.a"i"f n*"rv

Bankasr) ve diSei ulusiar iistti tirg0tler olsa da vizyonunu ve misyonunu en

lyi

qet<itae benimseyen

u"

uygutitun ABD dnciiliiliinde,

nff,

dir

Uluslar i.istii kurumlar'

",

giiq"q

uft"fere

dayuttrklati reformlar ve politikatarla gelismig

tilkelerin konumuna

g"fii*lti,]l"i

vaat ehnektedirler. 1970'lerin sonunda baqlayan

neoliberal

politikalarca

ashnda

buhran

dncesinde

oldulu

gibi

devlefin

ekonomideki

payrntn

azalmast

"-"if".-"f.oat.

YED'in

ekonom]t potititatan,-

Rgaca1

.

ve

Thatcher

dOnemlerindeki

or"li"lri""A*f

_",

yani

devletin

piyasadaki

hikimiyetinin

azaltrlmasryla baglamtqtr @olx,1997: 474476).

1980'1i yrllardan itibaren kiiresel anlamda

etkili

olmaya baglayan neo-liberal anlayr;'

toptu*tu.,n

sadece

iktisadi

defil

aynr

zamanda,

_$ttiir;t

ve

siyasi

yaprlanm

da deEistirmelrtedir. Souyet yOneticllennin ekonomideki

yan15

uygulamalanyla. ktiresel

;;ile.nli;'il;u"

ursruv-

YED'in

giddetlenen baslasrmn birlesmesi sonucunda' eski

.r?rk

";l-il;;t"ttii".'a"gthafardr'

Dafrlmadan.hemen

sonra geligm\ ulkelen 6rnek

alarak

MF'in

destefiyle

sermaye piyasalairna ge-9i9 yapmrglardrr' Tercihlerini piyasa

eko.ro-il*naenyun-u-ku11unu,,'iilkelere"gegisekonomileri"adrverilmektedir'Ge9i9

ekonomisine

dihii

edilen

iilke

gruplan; a)Baltrk, b)Balkan t)Kafkasya d)Merkezi Asya

e)Slav nlkeleri ve t) Dogu Avrup; uikeleri olarak adlandrnlmalctadr (Brunetti v.d,1997: 4).

dtirtifatigu

iizere

'

sayilan tili<e

gnrplanmn

btiyrik

golunlulu

da[rlan

S'S C B.'ntn

"g""'t"Jig.Otl

iilkelerdir. 1990'larldan

sonraki sosyo-ekonomik

defi;imi

keskin ve hrzh ui.uuun

iltt.l..tn

baSrnda

bu

geqig ekonomileri gelmektedir' Bafrmstz

on

be;

u)kenin

ilili;;;,;:;lJc.sl"i.

zo _v,riuslcn srire boy.mca benimseftipi biitiin ideoloj ik doprularur

;trt.;;;i;;"luii

g"t"r.ti#-musunda fikir

birligine vararak YED'e 1992 vrltndan sonra

IMF deneiiminde aktif olarak kattlmrglardr'

PLANLAMADAN PiYASAYA: GEqi$ EKONOMiLERi

Piyasa ekonomisi sistemtne ge9i9 demek; yetmi$ _.ylta yakm _-sosyalist diiqiince tarzr ile vdnetilen

bu

toplumlann tfim'

icurumlannrn, sistem yapllanmn,

siyasi

ve

ekonomik

it*i.-"f

_""tt"

f,"tt"

getot"tt".ini"

toptan ddnilgiime.u$amasl anlamrna gelmektedir' Neo-liberal ktiresellegme siirecr serbest piyasaya, literallegmeye

af'ltk

veren

bir

ekonomik

modeldir. Dr$ trcaretln, se.muye

ukl-iattmn,

finans piyasalanntn liberalleqmesi' devletin

"ton"rnit

,"fu"ti"

giderek azalhlmasl,

KiT'lenn dzelleqtirilmesi iizerine kurulu bu ekonomik

r _{S.S.C.B'nin temelini} atan Leninizm, Marksizm iize ne kurulmuS politik ve ekonomik bir ieoridir' Lenin'in

,;;tC'

;M

--

-Marksizm" adi, eserinde Marksist dgretinin ta hsel geqmi$iri anlahrken' 6zel miilkiyetin nasrl irtadan kaldriacafunt aSamalt olarak da bahseder'

model

1980'lerin bagrndan

itibaren

IMF ve

D0nya

Bankasr tara{indan giindeme

getirilmi$tir(Onit, 2005 .).

Bagrmsrz Tiirk Cumhuriyetleri piyasa ekonomisiae,

IMF'in

desteEiyle gegiq yapmaktadrrlar.

MF,

Tiirk

Cumhuriyetlerimn

piyasa

ekonomisine gegiglerinin saflanmasrnda, gegig ekonomileri igin rizel agrlan hesap kargrhfirnda, malcoekonomik agrdan belli baqh isteklerde bulunmuqtur. istekler genel olarak; fiyat serbestisi, dzellegtirme, biitge dengesi, bankacrl* ve

finans sektdriiniin diizenlenmesi, srkr para politikasr, vergi diizenlemeleri, gelirler politikasr,

sermayenin

serbestlegtirilmesi,

sosyal

giivenlik

diizenlemeleri,

ilqi ve

igveren

iliqkileridir(Fischer ve Gelb,199l: 96,

MF,

2000;

93).

Gergeklegmeke olan driniigi.lm ile amaglananlar; toplumlann dzgrivenlerini kazanrnalan, demokatiklegmeleri, uluslararasr

sisteme u),um sa$amalan ve ekonomik liberallegme

ile

kaliteli tiiketim iiriinlenne sahip

oJmalandrr.

TdT.K

cr-rMHrrRiyETLERiNiN

MAKRo EKoNoMiKbuRUMLART

Merkezi planh ekonomiden serbest piyasa ekonomisine gegigin temeli, fiyatlann serbestge piyasada belirlenmesidir. Fiyatlann serbestge belirlenebilmesi

igin

bazr

mako

ekonomik

deligiklikler

gereklidir.

Neoliberal

diigiinceye

grire;

Ozellegtirme

ve

aym

d<inemde gergekleqtirilen

biitge disiplini

ile

merkezi

hiikiimetin gider

ve

gelirin

dengelenmesi

sonucunda, vergilerin de diiqiik oranlarda tutulmamasl saflanabilir. Diiqiik vergi oranlan,

piyasanm gellsmesine yardrmcr olurken, buna ilaveten miilkiyet haklann korunmasr ve <izel miilkiyetin yaygrnlaqmasr

ile

ekonomi iizerindeki devlet hAkimiyeti azalt|rabllir. Hukuksal

reformlar sayesinde, hem mUlkiyet korunur hem de kurumsal yaprlanmarun rinii agrlmrg olur.

Soa agamada, uluslararasr kuruluglara iiyelilderle, kiiresel finans ve ticari ala entegre ohmur.

B<iylece

iilkenin

ithalatrna ilaveten ihracah artar, rekabetrn geliqmesi tiiketim kalitesini arhrabilir.

IMF'in

2000 yrhnda gegig ekonomileri igin sundufu raporlarda genel olarak bu isteklerde bulundulu gdnilmektedir.

Gegig ekonomileri kapsammdaki

Tiirk

Cumhuriyetlerinin,

farkh

iki

yrh

kargrlaqtrnlarak

makoekonomik son durumlan ortaya konulacaktr.(Tablo.1) _{Qahqmadaki kargrlaqtrnlacak}

yllar,

1996 ve 2006 yrllandr.

1996 yrhmn segilmesinin nedenleri olarak;

.

GSYIH, 1996 yhna kadar dii$ii$ gdsterip tekrar yiikselmesr,

o

Faiz oranlanmn, 1996 yrhyla serbest brakrlmasr,

.

Merkezi hthimetlerin, 1996 yrhnda borglanmaya baglamalan,

.

Enflasyon oranlanmn, 1996 yrhnda dnce gok yiiksek oranlarda olmasrdrr.

1,992 yrlryla serbest piyasaya gegig yapan iilkelerin yeni sisteme adapte olmalan yaklagrk

d<irt seneyi aldrfr gdriilmektedir.

Tablo.l.

Tiirk

Cumh

tleri

Temel

Makro

Niiius

Reel GSYIH (Milyar $)

cSYiH Artrt Hrz(%) Kiti Batrna MG($) Kigi Bagrna MG ($)ATLAS METODU UIke crubu 7,8 1') 0,8 1.823 470 RI tnl ?45 5.960 1.850 16,8 21 0,5 3.687 1.270 27 23 50 14 R 15 ' 77 10,6 7.780 3.790 20 30 50 7,8 4S 1,8 7,1 |.259 580 40 19

4l

7 8 7

\')

2,7 2,7 1.190 490 AIt Srruf 7

Alt-Orta Slnrf Usforta Surf

19,'1 qq

\

)17 ?qt 8,6 156 31.,9 1,7 Tarln Sanayi Hizmet itsizlik Oranr (%) 32 15 53 l7 4I 7 52 10 55 15 30 18 Enflasyon Oranr (o/o)

Tanm Sanayi 27,5 'lo 1 1? 4 12,8 t1 a {q a)1 49,'7 18,3 33 20,1 66,9 8,6 67

\)

a.

Ham petrol, Pamuk Petlol

itiideri

789

I3.0

t4 6.292

38.762 ----:630

24,5

59

Dit Ticaret (Milyon

ihracat irinleri

827 AItr4 pamuk

ithalat

hhalat

iiinleri

ithalat yap an iilkeler

1.338

5.269

Benzin ve enegi

Rusya, Ing, Almanya

6.627

24.120

Sermaye mallarr

Rusya, Qin, Almanya

Kazakistan,

646

1.408

Yiyecek, benzin

KUSya, _9rn, KazaK Toplam Bort Stoklarl

(Milyon $) 438 4.8'77 5.807

'74.023 _{1.311 2.061}

Ozelle$tirme Gelirl€ri

(2000-2006) (milyon $) 11

Sabit Yabancr Serm.

Yahnm (Milyon $) 627 -926 1.137 6.556 46 t82

Niifus

Reel GSYIH (Milyrr $)

GSYIH Artrp Hra(%)

Kiti Ba;rna MG($) Kigi Ba$rra MG ($)ATLAS METODU tilk€ crubu Enflasyon Oranr (7.)

320

390

Alt

Snf

AhOrta Sruf

)4 1 t3,9 1,6 1.260 990 27 _,7 17 2.250 610 6,1 1,1 541 418 7 2,8 7 1.410 4,1

)A

-6,7 4'701 NA 5,1 10,5 7 3.430* 1000 tl? 2,32 Alt Srmf

54

6,8 oq) 4

Calr$an isgiicii (milyon

)

ll.7

14,6

1.9

t'l1

:'t

:'

.

_-: .. .t- _.-

,. :,

,,..;_.:

_{-, ::,..}

.

' t .

;l-1;,,1',.:

:.'

:-;::-i:-,'i

' 48,2 13,8 3'7 60 52 17 31 67,2 '1 5 25,3 12 44 \9 37

)t5

44 20 36 20 44 20 36 0,3 Sanayi Hizmet Oran! GSME- Sektorel (%) Tanm Sanayi Hizmel ihracat iriinleri

ihrag edilen tilkeler

Pamuk, altut

Rusy4 Polonya, qin

7

45

r.26 | Aliiminlum, Elyaf, Pamuk Kazakistan, TiirkiYe, ttan Dogalgaz, petrol ve iiriinleri Ukra)ma, Iran, 26,1 30,5 A7L 26,1 )1 4 46,s 39 3 i,6 23 26,1 50,2 68,8 l't,8 19,8 19,6 29 7 Ithalat Ithalat iriinleri i thalat yap ian tilkeler

4.712

3.614 Yiyecek, enerji

Rusya, G.Kore, Qin

806 1.528 1.3 88 3.638

Yiyecek, sermaye

mallan

Rusya, Kaz akistan, Ozbekistan

Yiyecek, sermaye mallart

B.A.E,Ttirkiye, Ukayna

Toplam Borg Stoklart

(Milyon $) 2.387 3.872

odl

)

1.150 3.000

Ozelle$tirme G€lirl€ri

(milyoD $) Sabit Yabanct Sermaye

Yatrnm (Milyon $)

1'7,6 66 108,1

NA: Bilgi yok, *:WB tahmin

L\^: Dr'3t

yu('

-"rlrii,no

'o

sr.trlsrlcs,

clA FAcrBooK ( I 996, t997,2007,2008)'

Kaynak: WTO, UN Country Faclsheet,

I _{Atlas Ddnii$iim Faktdrii'niin kullan!lmasryla iilkeler} arasrndaki milli gelir kryaslamalarrnda diiviz kuru dalgalanmalarlnrn etkisini azaltlllyor.

731

w?i,"ieit

w"irJ bu",

'#g

priuutitutton Dat4 EBRD Transition Report 2007 Data' The state statistical c#minee of rhe Republic of Azerbaijan, National Bank of Kazakistan,.state statistical committee of K),rgyz ["p"Uiii,

-r"*.r*

Siastistical Comittie

of

The commenwealth of Independent States Statistic verilerinden

a"i""riitl,

Verilerin birgok kurumdan alnmasr tilkelerdeki istatistik sisterninin tam olarak gelismemesindendir.

Tiirk

cumhuriyetlerinin 10

ylhk

kargrlagtrnlmasmda temel giig olan niifusta arhg olmamrg

hatta Kazakistan'da Alman ve Rus gdgti

ite

niifus diigi.igii yagandr$r goriilmektedir. Kigi baprna gelirde yeni teknik olan Atlas Metodu2 sonucunda ashnda iilkelerin

di[er

ulkelere gdre gelirlerinin diigiik oldufu gdriilmektedir.

Farkh

ekonomik anlayrqa gegigin

en

Onemli gostergesi,

GSYiH

igindeki

sekttirel

dalrlmlardrr.

flteterin

genei anlamda

bir

de[i9ime uFadrklan aglkqa ortadadr. Bazl

iillielerln tjzel

durumlanndan dolayr

farkhlHan

da

bulunmaktadr. Petrol gtkanmr ve

dalrtrmr sayesinde sanayisi geliqen Azerbaycan ve Kazakistan

ile

hizrnet sektOrii geligen

Ozibekistan,da tanm selctririinde diiiiigler gdriiliilken, ihracattntn btiyiik krsmrm pamuk ve

yeralh hammaddelen ile sa$layan Krgrzistan, Tacikistan ve Tiirkmenistan da tanm sekldrii

yti"d"

20,1", civannda dnemini korumalctadrr. Azerbaycan gibi ekonbmik gelifme gosteren

iilkenin hizmet sektdriiniin GSYiH igindeki paymtn yiizde 25 seviyesinde kalmasr dikkate

deEer bir

farkhhktr.

Azerbaycan GSYiH',rmn biiytlk gofunlulu petrol piyasalanna baglrnlr

ohiasrndan kalmaklanmaktadtr'

GSYIH' deki

sekt6rel

daFllmlar

a1"nca

_ilryl"l"

d4

tic-aretlerini

de

gtistermektedir'

ilitii"t-

iilvtit

gog"nr"grr

"kira

ekonomileri" (rentier economies) olarak adlandtnlan' veraltt ve yeriistij kaynaklanntn ii''ututtytu geqinen iilke.gnrplandrr' Tiirk

Cumhuriyetlerinin

ir"".'t.l,,itri

.-

a.ii

tirtir,l..in

iit

tii

t""r"lt"itt"a

bakrldr[rnda: ham pen-ol' dogalgaz' alttn

;;;;;;

;;;"t

dJ"i"t

e6tiir"i"k1"Jit'

Tiirk

Cumhurivetlerinin sahip olduklafl do$al kar.naklar; Azsrbaycanau"Vu

g"n"ii"J"

kamtlanmrg petrol rezervinin %0'6' Kazakistan

ise

ili:;:;;J"hte

lk;;

;u,gile;,

i*"*l'a"

.'rusrla

%0'7 u.e.Yor'l iluveten riirkmenistan'tn

oayt

vol,6.dr.

Bunlara ilaveten

a1"....5i

ka1,na[: olan kam[rde Kazakistan

diinya kclm.r

i;;i;;

it"^

ll:n

_{sahiptir' (BP, ?007) Alnn iezervinln} dtinva senelinde toplam 42 000 ton

:ilyHl*:**"rffi;t";:r::ffi

:"agH11:I'',ff'?","ii"ili;::,:'tril

edilmektedir. BDT iilkelenmn

"S'Si'g

d"gh"'-dan.sonra.hemen

topluluk oluqturmalan

,"'i"rr"1i",

aa*-ioa"

.u'uyit"itt

fitti.ii"

entegre olarak dizavn edilmesi guan

ki

ticaret

daprhmlanm da etkilemig

_""

ttiuiutl"tt"a"

en onJmii

orta\

Rusya konumuna geliqtir'

D4

ticaretin gok onemli ktsmr

,-*;ifi;;it

yaprlsa- d9

*:b:y^:""

ve Kazakistan'm pekol ihraqlannt

drek

bazr

eS'h

iifu";

yup-uttuatd*WfO'2007)'

Tiirk

Cur*Iuriyetleri dzellikle do[algaz

ve

petrol

titiitti"ti*'

liutt'Va Rusya'nn

sahip

oldu[u

boru hatlarryla ta5rmalan

da ba$mhhlrn

utt

aie*-01""'f;

.Y:Td.",.

l91pt

igindeki ticaret

hacmi'

OrtadoEulu hammadde itrag eOen-iiikelerden

farlllk

gtistermekte ve ilerde dnemli iktisadi

birlife

Zonii;tim imkAm bulunmaktadr' Yabanct sermaye gekmek

igin

belli bir -

geligmiglile ulagrlmasr gereknektedir' En dnemli

etkenlerden

birisi

ekonomilerin

-*ttip

otiuti""

utryapr

geligmi$i$

olsa da' sahip olunan u"t"'ft,

-t"yr"U"tt

ya da var

of*

fititettetin ozellestirilmesi de yabancr sermayenin iilkeye

ilil-Jil

"ktiiai..

ru.t

Co-ft*ivttf

"ti"ae

dzellegfirmeden3

dolayt

gelen yabancr

;;";;;-

_{";'_oi*,t"u}

t"titrtt

e"tttuvcan

_{.ve .} Kazakistan

gibi

petrole

balrmlt

ekonomilerde yabancr sermaye 'v"tttttnt

ytlts"t

miktarlarda olmasrmn sebebi sahip olunan

il;;i;;;;;n;.d".

O"ell"qtirmei"r

to""""d"

ku-uttun ekonomideki pavt en dtigtik oranda

:;ffil?#;;"

uil"

friv"r

iir"*elerin

iizelleqtirilmesi tam olarak gergekleememietir' Yabanct sermayenin iilkeye az miktarlarda

Sirili

soluculda, yatrnm igin gerekli sermaye

drgandan borglamlmaktadu'

iOOe

Vtft .

-itibariyle

_Tiirk

_{cumhuriyetlerinin biiyiik}

;;'ilj;;un;;;i;;"i-ore

uot

-"'r""

csvin

miktarura vaklaEtr' Bore sorununa ilaveten

igsizlik sorunu ou

<irr",,'r,,,.ro*-Jtui,,

Ozellikle Tiirhnen'stan'da

ilsizlik

oram yiizde

60

oramna (Tiirkmeni.t"r,

lr".rr".rnil

gtilr*ittigi- ttumna-u giipheler bulunmakta)

varmasr sosyal

sorunlan tetikleyebilir. Niinrs

J4'hrzt

au;'tit< iten ytiksek olan iqsizlik oram' artan niifusla toplumsal sorunian ortay grkaiacalr agikArdl'

EBRD (Artupa Yahnm ve Kalliendrma Bankasr) Tiirk Cumhuriyetlerinde iginde bulundu[u secis ekonomileri

igltt,

toptam

_'ekiz

gOtt"tg"yi' her birisi 5 iizerinden puanlama yaprlarak

E.iitt.tl

baganlannr gdstermektedir'(Grafik 1)

3 _{Tiirk cumhuriyetlerinde} 100 milyon dolarhk iizellegtirme geliri olurken tiim geci€ ekonornilerinde

yallaqrk 52 milyar dolarlrk gelir sallanm4hr'

Grafik.-l.Tiirk

C

umhuriyet lerinin

Ge9i9

Giistergeleri

I{a3.|rak TrursitioaRepod 2007:P eople in tansiliorl N ov 07, EBRD, Transition indic etors :Dril,;nn.n .r4rr.nm !.+rr

Genel makroekonomik gristergelere ilaveten piyasa ekonomisinin geligimi igin gerckli olan

trelli

gcistergelerinde yorumlanmasl gerekmektedir. Ozellegtirmelerde,

_fiyat

_ve

_d6viz sistemlerinin serbestlegmesinde, geli$mi$ olarak iist sm1fta olar Kazakistan, alt srmf iqinde

olan Krrgrzistan'dan baqansrz gdriilmektedir. Tiirk Cumhuriyetleri iginde k6[rt i.izerinde an liberal iilke Krrgrzistan g<iriilmektedir.

Tiirk

Cumhuriyetlerinde

bilyiik

rflgekli dzellegtirmelerde

bir

sorun oldugu g<iriilmektedir. Bunda etken, rizel sektonin sosyal ve ekonomik olarak zayrf olmasmdan dolayr devletin 6ncii olaralc piyasada

biiytik

igletmelerle kalmaktadrr. Do$al olarak, bu anlayrq, birbirine bagh

olan girigimcilik,

rekabet

politikalan

ve

piyasamn iglemesindeki

giiven

olgusunu

zedelemektedir. Uygulanan

fiyat

serbestlili yamnda ticaret

ve

ddviz

sistemi

de

gekli

bigimdedir.

Tiirkmenistan'rn hem Tiirk Cumhuriyetleri arasmdaki hem de gegig ekonomileri iqindeki en diigiik perlormansl gdstermesinden dolayr tizel bir konumu bulunmaktadrr TiirlonenbaSr'mn

vefatrndan sonra ise drga agrhm gdriilmekte ancak Krgrzistan

ile

karqrlaqtrnldrlnda _$ekli

olsa da tamamryla ige kapanrk oldufu sriylenebilir.

Diger ge9i9 gdstergeleri olarak; serbestle$me, Rekabet

ve iq

ortamr, Sosyal, Altyapr ve

Finansal alanlannda ayrrnhh olarak gristerilmektedir(Tablo.2.l-3)

5,00 4,50 4,00 3,50 1 ,50 1 ,00 0,50 0,00

;e

_=e

_=E

I : ,.

_E

=,e,

;';

H;;

E: e E.

Ee

Eru

s.=

:E

=: =.:

F

3E

*=

EE

EE

,?E

_eH

_{Es ;}

_eS#3-s.d

_9,=

Eo" Yo (rF.-

_.u

_E

o- 6) F II] 1'.7 4

Tablo.2.1

Ekonomilerinde

a Ekonomisine Azerbaycan Kazakistan Kuguistan Ozbekistan Tacikistan Tiirkmenistan tamamen tamamen tamamen kstdt lauvlmen krsttlt tamamen tamamen tamamen lqsrth tarlamen krsrth Dalgah Yiinetilen dalgalt Yitn€tilen dalgalt Ydnetilen dalgalr Yiinetilen dalgah Kan$rk yok UT yok yok yok Yok Yok Yok Var Var

K"r,r"l-

Tt**i".

Report 2007:People in Transition' Nov 07' EBRD' Traasition Development

snapshots verilerinden derlenmigtir'

EBRD raporlanna gdre,

Tiirk

Cumhuriyetlerinin bhgofiunun serbestlefme

alt

bagltlmda

[r"."t

,lrt"-"

uyuir

safladrklan gOnilmektedir' Ancak uygulamalarda farkhhk oldugu da

Lrnutulmamahdr.

-yukaflaaki

tabloda dikkati geken husus drqa-kapah Tiirlmrenistan ile almr

;;;]il;;;

,unip

o"u"tirr*,rn

bir 6nceki grafikteki verilerle kargrlastu ldlglnda gririilec^egi

ur"."

iig*

tiikelerle

(Azetbaycan, Kazakrstan, Krrglzistan) arasmda

biiyiik

bir

fark

gciriilmemesidir.

Tiirk Curnhuriyetlerindeki farkhLklar $dyle sralanabilir;

.

Serbestle$meyi k6!rt tiaerinde zorunluluk olarak gdrdnklerr ve gdsterdiklen'

.

Bdlgede serbestle$me

ile

drgan

karlr

kapah _|<a^lma uygulamasrnda'

e[er

toplum

yalrsr ekonominin ilerlemesine uygunsa biiytik fark oluqturmadtft'

.

Tamamen serbestlegen ekonomilerde yiineticilerin iyi ydnetim sergileyemedikleri' o _{Hukuki reformlann uygulamalanndaki} sonmlanntn varh$r oldu$u stiylenebilir'

!

l

i

T zblo.2.2

Bl6lsrnilerinde

Azerbaycan Kazakistan K[glzistan 6zbekistaa Tacikistan Tiirkmenistan

634

oe

(2004)

1rl3r,

23

(2005)

tlir\t

2'3 (2004)

<rill

2'4 (2006)

,loo!r,

r'4

(2006)

1t11"

2

Qaos)

2.5

(2005)

2.3

(2004)

4.4

(200s)

6.2

(2006)

4.2

(2006)

5.4

(2005) 90k du$iik yiiksek dii$uk orta orta 90k dEuk ,$ji5iik yok orta diiqtik dignk

dii$k

k6f'i gahgryor bazt eksillikler bazl eksiklikler kittii gahgryor verimsiz

IiG"t,

trr.rritlon Report 200?:People in Transition, Nov 07' EBRD' Transition Development

snapshots verilerinden derlenni5tir.

ustteki tabloda, drga kapah Tiirkmenistan haricinde biitiin

Tiirk

cumhuriyetlerinde rekabet kurumu var. Ancak rekabet politikalan, iilkeledn hukuki altyaprlanmn yetersizlilinden Joiayr etkinsizdir. Rekabeti

ve

piyasa

grivenirli[ini

saglayan.ana etken

hulxktur'

Tiirk

"u#*iy"tterirrde

var olan eksikliiclerinin baqrnda gergeklegtirilemeyen

hukuk reformlarr oldu$u agrkga gririilmektedir(Tablo 2.2)

Azerbaycan ve Kazakistan haricinde, ioplumlann biiytik golunlupu ozellikle Taciktstan ve

tiirkm"nlstut

gibi niifusian 7 milyonu agmayan iilkelerin yanya yalcm yoksuldur' Aynca'

Itilii

civn:

lqinden sa!1k hizrnetlerine aynlan

payn

az olmasr

ileri

de <izgiirlegmelerle U"iuU", topfu'o.uf sorunia:r ortaya grkarabilir.

Bu

gdstergelere ra[men belirtilmesi gereken Onemli

konu;

Tiirkmenistan'da

bazr hiznetlerin

ya

gok

ciizi

fiyata

ya

da

iicretslz

v"ritJigiai(guz,

eknek, su iicretsiz; petrol ve Telekom ciizi fiyata). lJlkelerdeki allm giicii aiigrit

"

otm"usitun

yantnda

verilen

hizmetlerinde fiyatlandrnlmasl

tam

olarak

uaorlumulnuktudrr. Burada devletin maliye politikasl ile do[al kalmaklardan sapladrfr geliri siitvansiyon yoluyla halka aktanldr$ anlaqrlmaktadrr'

Tablo.2.3

Ekonomilerinde

Ekonomisine

Serbest Telekom elektrik Sermaye Yeterlili k 0ram t

Sigorta

-lnln

Sistemi

siivenl Finansal Piyasa , Mevdua Kanunlar

yok

dii$iik

var

yiiksek

yok

orta

var

yiiksek

var

diigiik Azerbaycan Kazakistan KrgEistan Ozbekistan Tacikistan Tiirkmenista n

yok

Yok

tamamen

krsmen krsmen Yok

na

krsmen Yok

Yok

diituk

yok

krsmen Yok

dq$iik

yok

Yok

Yok

gok di$iik

yok

Yok

Yok

dugiik

l0

Yok

gok di$tik

1.280 ).o/ / 148 902 36 12 t2 12 10 1,2

K"fil

Tt-tttt""

R"port 2007:People in Traasition' Nov 07' EBRD' Transition Development

SnaDshots verilerinden derlenmiqtir'

Tablo.3. 1990-2006 Yrllarr Arasrnda Yatlrrmlannda Ozel Sekttir

Kafilmr

Ult<e

Altyapr bagh[r alttnda teiekom, elektrik

ve ulaym

alanlanna bakrldrlrnda' hAkimiyetin

a"Jr"ii"

"ri"i"

oldu[u

anlagrlmaktadrr. sonug

olarah

riirk

cumhuriyetlerinin, biiyiik sirketlerin veya kuruiuqlann dzelleqtirilmesinde neden

biiytik

dzelleqtirmelerde baqansrz oltluklanm bu tablo agrHamaktadrr'

Finansal alancla sermaye yeterlilik oram gok _{diiqiik otma;rry lfav$en}

_fint<ac{t,

stslefnae

iuu*i on"t"

sahip mlvduat sigorta sistimi de yaygrn defliJd-Lr' Kazakist--'

O"b:ktlT.I:

i;:il;;;;

;;;r;;

,ist"m'n"in varhfir savesinde geliEen bankacrlk sistemivle

csYIH

igindeki hizrnet selddriiniin payrmn

yiikieklifiini

de saflamaktadrr' Dikkati geken ulke ise

,{;;;y;;i;

finansal atandi

gok

geride kalmasrdfi.. Hatta kendinden

alt

srmfta olan

ir-["f"ti".fOrU"f.tstan,

Tacikisian)

bile

geride

kalmasr'

reform]ann

eksikliEinden

kaynaklanabilir. Azerbaycan Kazalostan Krguistan 0zbekistan Ta"i1i51a1 Tiirkmenlltan teteKom Telekom Telekom' Telekom Telekom

fayl"L, Wf

fuUtlc tnt*tructure Advisory Facility verilerinden derl6nmi$tir'

Alrra'r

I'atmmlannda

gr.i

yabanct sermaye yattrrmr geligen ekonomilerin temel ihtiyacr

olnn e.lekonr., eneni ve 'tryapl (kanalizasyon) ihtiyaglan gibi alanlara ytinelmigtir(Tablo 2'3)'

t{G.irL'lrr

l'at}rrntlar dartrm $ebekesinden daha

gok

altyapr yattnmlanna gitmektedir.

'

Ah=ia.61r ya.f,rnlnianndakr mr'u.,un O'r anlamda iilkelerin geligmigliklerini de geistermektedir.

Ham petrol ihracryla geligmekte olan Azerbaycan ve Kazakistan'rn yatrnm oranlan difer

rilkelere oranla gok yiiksek olmasr da geliqimle beraber ihtiyaglann artmasrdrr.

Tablo.4.

Tiirk

Cumh

9

37

74

75

61

na

118

96

na

54

81

na

na

na

na

15

46 Yolsuzluk Ekonomik

(-2,5

Ozgnrlnk

/2,5)

Indeksi (100) 54,8 59, 1 60,3 52 5l R 43 Politik risk oranl (100) Azetbaycan Kazakistan Krguistan 0zbekistan Tacikistan Tiirkmenistan OECD Do$u Avmpa &Orta Asya 41 38 4a 6 47 1,7 na 6 9'7 71 88 145 153 -t -oq -1,1 -1 -09 5l

Kaynak: WB: Business Environment Snapshots, IFC with WB: Doing Business Project verilerinden

derlennigtir.

Ulkede

i9

yapabilmenin rin0ndeki engellerden

brinin

vergi

_{oranlan oldugu lukandaki}

tablodan anlagrlmaktadrr. Vergi oranlannrn kendi srmflandrnlmasrnda, iggiicii vergisi diinya

standa lanna yakmken Krglzistan ve Ozbektstan'da kurum vergileri gok diigiiktiir. Buna

kargrhk Krrgrzistan, Ozbekistan ve Tacikistan da di$er vergiler olarak adlandrnlan dolayh

vergilerin oranlan

_{9ok yiiksek}

seviyededir.flIfB,

BES)

Ulkelerin hukuk

alanrndakr

sorunlarrnm yamnda yolsuzlulda ciddi boyutlarda sorun tegkil etmekte ozellikle bunda eski

rejim anlayrgrmn etken olduEu sriylenebilir. Yolsuzluk sonucunda kurumlann geregi gibi iglemedikleri sdylenebilir. Utkelerdeki

polihk

sonm brgo$unun srnrflandtnlamamastna da

neden olmakadrr.

SONUq

Gegig ekonomisi iilkelerinin her birinin farkh diizeyde baqan gdstermeleri baglangrglanndaki

farkhhklanndan

da

kal.naklanmaktadr.

Titk

Cumhuriyetlerinin, DoSu

Awupah

gegig ekonomilerinden

farklan 70

ylla

yalon

Solyet

dt$ijnce sistemi altrnda ydnetilmelerine

ilaveten

gewelerinde

onlara

destek

olacak

AB

gibi

ekonomisi geligmig

_bir

yapr

bulunmamasrdrr. Siirekli etkilegim iginde bulunduklan Rusya

ise

1996'L yrllardan sonra

derin krizler

gegirmi$

ancak 2003

yrhndan sonra

petrol

fiyaflanmn

arhgr

ile

toparlanmaktadrr. Bu toparlamgrm, Tiirk Cumhuriyetldrinden ucuz gekilde sahn aldrfir do[al kaynaklan kendi boru hatlanyla AB'ye y0ksek fryatlan satarak sa$lamaktadrr.

Tiirk

Cumhuriyetlerinin di$er gegig ekonomileri

ile

kargrlagtrnlmasr da bazr zorluklan

igermektedir.

qiinkii

ekonomik

kalkrnmayr

sallayacak

gtg

sermayedir. Ttirk

Cr-rmhuriyetlerinde ise

bu

sermayenin drgardan tuansfer edilmesi

co[rafi

gartlardan dolayr gergeklegmemigtir. Buna ilaveten halkrnrn tasam;fta bulunacak ekonomik giici.iniin olmamasr

devlete dnemli g<irevler yriklemi$tir. Ancak neoliberal

politikalal

nygulanmasrnt istemek,

yoksul olan halhmn daha gok yoksullagtrrlmasr anlamrna gelmektedir. Bu sebepten dolay devlet elindekr

biiyiik

i$letmeleri <izelleqtirememektedir. Ancak Soq/et diigiincesinin devlet

kademelerinde devam etmesi,

Tiirk

Cumhuriyetlerindeki

en

tinemli

sonrnlardan olan

yolsuzluEu da tegvik

ettili

aglktrr. Ancak, <izellegtirmenin dosru ydntem ve gerekli altyapr

destefiyle yaprlmasr sonucu bir sorunlar qrinilebilirdi.

oncelikle, Kamu elindeki

btiyiik

igletmeleri

reel

degeri

ile

rizellegtirmelidir. Ancak dzelle$tirme

ile

aym anda uygulanmasr gereken politikalar _{bulunmaktadrr. Ozellestirilen} kurumlardaki gahganlara ig grivencesi verilmeli ve gahgamayan _{ntifus iqin rekabete agrk ig}

g.Eitimleri yanlnda halkrn giriqimcilik ruhunu geligtirecek sosyal projeler yirtitiilmelidir. Ozellegtirmeden elde edilecek gelirin artan drg borglar yerine

istihiam

arhncr yatrnmlara

ydnlendiriln.resi garttrr. Daha <inceki dzellegtirme gelirleri drq borglan finanse ediyordu.

Artan drg borglardan dolayr uluslar iistti kurumlarla yeniden borg yaprlandrrmasr yaparak,

borglann uzun vadeye yaprlmasr

ve

finansr

igin

ihmcattan gelen gelirlerin kullanilmasr

gereklidir.

Ozellegtirme sayesinde, piyasadaki yolsuzlupun azaltrlmasr, biitgeye gelir

saplamasr ve gider harcamalaruun azalmasrm s aSlayaralg rckabeti artrrabilir.

ozellegtirme ycintemlerindeki yanhghklardan

dolayr

guana

kadar yeterli

gelir

elde

edilememigtir.

Ayrrca

yaprlan siibvansiyonlarla

srjrckli biitge

agrklan

ve

drs borclan artrrmaktadr. Biitge finansmanr _{igin kullandan vergi kaleminin. tahsilatlnrn yeteiJi oranda}

realize edilememesi (riiqvet, yolsuzltrk gibi) ve i9 alanlanmn yoklulundan dolayr gelir oranr

diigtilctiir. Bunlara ilaveten ekonomik yaprnrn <izerklegmesi yani siyasi yaprdan etkilenmeden

reformlan gergeklegtirecek _{kurumlann geliqtirilmesi gereknektedir. sovyet rejiminin yetrnig}

yrlhk hnkrmiyetinin Tiirk Cumhuriyetlerindeki en biiyiik zaran geffaf yrinetimlerin eksikliii

ve

toplum bireylerinin

girigimcilifinin

yok

edilmesi sonucunu ortaya grkarmrghr. B-u

eksiklifiin giderilmesi

igin

sivil

roplum

orgiitlerinin yaygrnlaqmasr noktasrnda 'tesvikler

saflanarak, ig alanlan arthnlmahdrr.

Hukuki altyapr, hem ekonomiyi hem de sosyal yapry etkilemektedir. Ba2r hukuki reformlar yaprlmrg

olsa

da,

uygulamalanndaki srlontrlardan

dolayr

kanunlar kdErt

iizerinde

kalmaktadr. Hukuki reformlann ilerletilebilmesi

igin

gerekli _{remel $artrn Jiyasi destek} oldulu aqrkirdrr. Trirk cumhuriyetlerindeki politik ydnefimin daha geffaf _{ve gofiulcu yaprya} ulaqmasr

igin,

demokratik adrmlar atrlmasr

garfhr.

Trirk

cumhuriyetlerinin rinemli

soruniarrndan birinin de soryet sisteminden kalan _{brirokasinin toplumun deliqimine ayak} uyduramamasrd'.

Hukuki

yapmm piyasa temelli

deligimi bu sorunla'n

bir- gogrm'nun

gdziimiine yardlmcr olacaktrr. Agrkga birbirine bafh bu sistemin biihin ayaklarrmn aym anda

iyile;tirilmesi, herhangi birinin geri kalmamasr gerekti!-i agrkga ortadadrr

KAYNAKCA

Bolx

carles,

(oct

1997), Privatizing the

Public

Business sector

in

the Eighties: Economir

Performance, Partisan Responses qnd _{Divfded Governments, British Joumal of} political

Science Volume 27, Issue 04, Cambridge University Pres, Cambridge, ss-474-476

Brunetti A, Kisunko G., and weder B, (August 1997), Institutions

i

r;qnsition: Reriab itv of Rules antl Economic Performance

in

Former Socialist Countries.

WB

publi;i*;

Workpaper, s.4

Fischer, S. Gelb A. (Autumn, 1991), The Process of Socialist Economic Transformation, ^fhe

_lomal

ofEconomic Perspectives, Vol. 5, No.4, ss. 91-105

IMF, (May 2000) Transirion, Experience and policy lssaes, "The IMF and Transition Economies I,,,

..

World Economic Outlook. s.93

OniS 2., (2 _$ubat 2005), Neoliberal

K

reselleSmenin Stntrlan, Osmanh Bankasr ArEiv ve Aragt'ma

Merkezi Etkinlikler Voyvoda Toplantrlan 2004-2005

Tandrrcrodu H,(2002) Geqg Ekonomilerintre azelrestirne, Dokuz

Eyiiil

universitesi sovsal

Bilirnler Ensritrisii Dergisi, Cilt 4, Say:3, s.203

Raporlar

British Petrol, (June 2007) Statistical Review of {,rorld Energy, EP Rern.rr.s,

EBRD, (Nov 07), Transitiou Report 2007:People i."'Transition, Transirion development snapshDts,

EBRD Publications data, htto://www.ebrd.corri,'q-ub.s/ecoroftd?.hrn

Kazkomlnerts

Securities,

(Juiy 2003)

Kaza.L.Asian GolJ

www. kaza khs taninvestment. corr,/suDport-fi les/kazaiihlqan-qold.pdf

UNCTAD, Trade and DEvelopment Report 2007, UN, Newyork ancl Ceqeva, 2007

WB,

Business Enviionment Snapshots,

IFC with WB:

Doing bc\hess Project statistics, httr: :/lmr.worldbank. ore/besnapshots

WB, Public Inftastmctwe Advisory Facility, httlr://ppi.worldbank.ore/index.aspx

WTO, lntemational Trade Statistics 2007, Geneva, 2007, World Trade Statistics

WTO, Trade Profiles 2007, WTO, Geneva, 2007 CIA Factbook ( 199 6, 1997 _,2007, 2008), IMF World Data.

lntsrstate Stastistical Comittee of The Commenwealth oflndependent Statos Statistic, Nationai,r.r'k Df K 4z4khstan,

State Statisticai CoIrE"{ur|., of K}agyz Republic,

The State Statistical Coirmlitt€e nf The Republic ofAzerbaijan, UNCTAD, FID Statrstlcs,

WB, Pnvatizralion Data, Counlry Bdel

Mioing Industry,