Laurent Mignon
•
Osmanlt Ozgiirliik�iiliigiiniin Pe�inde: Baha Tevfik
ve Felsefe-i Ferd'i
Necatigil, belki de, <;a{Jda§ dilnyanm yaratt1{J1 s1kmtllardan bir ka91§
yolu olarak a/g,Janabilen maneviyat arayi§tnl temsil etmek i<;in divan
geleneginin baz, teme/ mazmunlarma ba§vuruyor. ilgin<; olan Li
Po'nun Taocu inan<; ve killtilrilnden yo/a 91karak yazd1{J1 §iirde bireyin
"yolda§lara" duydu{Ju 6zlemi, yani Taocu'nun ''yalmz, gezgin ermi§''
illkilsil ile 9eli§en insanf bir 6zlemi dile getirmesidir. Beh<;et Necatigil
ise hem modern bireyin huzursuzlu{Junu ve yalmzflgm,, hem de ma
nevf bir 6zlemi ve onu gidermenin imkans1z/1{Jm1 anlat,yor.
insanhk tarihi bir kac;mlmt§ firsatlar tarihi midir? 1914 yilmda yayimlad1g1
Felseje-i Ferd adh eserin son satirlarm
da, Baha Tevfik §U vaatlerde bulunu yordu:
Ben bu yeni asrm ic;inde "anar§izm"i goriiyorum. Fikrimce esirlikten edrlig;e ve edrlikten i§tirakc;1hg;a gec;en insanhk en nihayet anar§izme vas1l olacak ve orada ferdiyetin biitiin istiklalini, bu tun azametini hissedecektir. Fakat bu anar§izm, §imdilik hal-i miibadide bu lunan usulsiizliik ve nizams1z bir anar §iZm deg;il, tabiyata ve tabiilige uygun fenni ve hakiki bir anar§izm olacaktir.
!;,imdiki anar§istlik kendi mevkini ac; mak ic;in man'ileri yikmakla me§gul dur. istikbalin anar§istlig;i kendi mevki i hakikisini bulunca arhk yikmakla de gil, bi'l-akis yapmakla i§tigal edecektir. Bu meseleyi Y1k1lan Esaslar isimli ikin ci kitab1m1zda daha ziyade izah edece giz.'
Ne insanhgm geleceg;i konusundaki ongoriileri, ne de, c;ok daha k1sa vade de, Yikllan Esaslar adh kitab1 konusun daki vaat gerc;ekle§mi§tir, c;unkii Baha
Tevfik onu yayimlatamadan 1914 yihn da, daha otuz ya§mdayken, bir karaci ger rahats1zhg1 sonucunda vefat etmi§ tir. Baha Tevfik konusunda kapsamh ve ele§tirel bir biyo-bibliyogafik ara§hr ma haz1rlayan R1za Bag;c1, "Y1k1lan Esaslar" genel ba§hg1 altmda ii<; maka lenin Mart ve Nisan aylarmda. yani Ba ha Tevfik'in oliimiinden k1sa bir sure once, Zekd dergisinde yayimland1g;1m tespit etmi§.2
Hayatmm k1sahg;ma ragmen, ozellikle dii§iince alanmda verdig;i telif ve c;eviri eserleri ile Baha Tevfik, ikinci Me§ruti yet doneminin entelektiiel hayatmm c;ok tarh§ilan simalarmdandir. Aym do nemde ya§am1§ olan, orneg;in Celal Nu ri gibi ba§ka yazarlarm aksine, Baha Tevfik'in c;ogu fikri eseri buguniin harf lerine aktar1lm1§tlr ve bugunkii okur onlara ula§abilmektedir: Faruk bz tiirk'iin 2002 yilmda derleyip hazirlad1-g1 Yeni ahldk ve ahldk iizerine yaz1lar •. Ali Utku ve M. Abdullah Arslan'm 2002 y1lmda hazirlad1klar1 Baha Tevfik'in Ahmet Nebil ve Memduh Siileyman'la birlikte yazd1klar1 Nietzsche Hayat1 ve
Edebtyat ve Ele§tlrt
1992 yihnda hazirlad1g1 ve Tilrkc;ele§-tirdigi Felsefe-i Ferd •. Baha Tevfik'in ozellikle bu son eseri bugilne kadar c;ok tarh§1lm1§hr. Eseri sadele§tirip Anar-§izmin Osmanl1cas1 ad1yla yayimlatm1§ olan $ayh, kitaba yazdigi giri§te Baha Tevfik'i ilkeli olmasa da ilkel bir anar-§i§t oldugunu ima etse de", ba§ka ara§-tirmac1lar, ornegin Mehmet
6.
Alkan gibi, onun daha c;ok birey merkezli bir tur liberalizmi savundugunu dil§iln-mekteler.7 Bu baglamda, Hilmi Ziya Ul-ken'in Tilrkiye'de (:agda§ Dil§ilnce Tari-hi adh eserinde yaptig1 gibi8, Baha Tev-fik'in Felsefe-i Ferd'de Anar§ist dil§iln-cenin <;e§itli geleneklerinin ba§hca tem-silcilerine, yani ornegin Pierre-Joseph Proudhon'a, Prens Kropotkin'e, Mihail Bakunin'e ve Max Stirner'e, herhangi bir gonderme yapmad1gm1 vurgulamak gerekir. Baha Tevfik'in eserlerinin refe-ranslar dunyas1 ashnda Prens Saba-hattin'inkine c;ok yakmdir ve Felsefe-i Ferd'in yazar1 daha c;ok Ludwig Buch-ner, Edmond Demoslins, Alfred Fouil-lee ve Ernest Haeckel gibi isimler ilze-rinde durmaktadir.Fakat yayimlad1g1 son kitab1 olan Fel-seje-i Ferd'de ovgil ile sozettigi yazarlar arasmda Friedrich Nietzche'nin ve Her-bert Spencer'in yer almalar1 onun dog-matik olmasa da anar§ist dil§ilnceye yakm olan dil§ilnilrlere i:inem verdigini gostermektedir. Nietzsche'nin ki§isel i:izgilrlilkle bireyselciligi kutsam1§ ol-mas1, toplumca kabul gormil§ biltiln degerleri sorgulamas1, her tilr sisteme kar§1 c;1kmas1 ve devlet kavramma sal-dirmas1 onu, Peter Marshall gibi anar-§izmin c;ogu tarihc;ilerine gore, liberter yani ozgilrlilk<;il dil§ilncenin onderle-rinden k1lmaktadir." Herbert Spencer'e gelince durum biraz daha kar1§1ktir ve hie; ku§kusuz, admm anar§istlige yakm dii§ilnilrlerle birlikte zikredilmesi,
ken-disinin mezannda di:inmesine neden oluyordur. Ne var ki Spencer'in ekono-mik ozgilrlilkc;illilgil, millk biriktiren bireyi devlete kar§l yilceltmesi, onu, Marshall'm da vurgulad1g1 gibi, anarko-kapitalist dil§ilncenin i:incillerinden k1lmaktadir. 10 Bununla birlikte Felsef e-i Ferd'e-in son bole-ilme-ilnde Baha Tevfe-ik'e-in anar§izmi insanoglunun -ve insank1z1-nm- ula§abilecegi en geli§mi§ a§ama olarak gormesi" onu gerc;ekten Tilrki-ye'de anar§ist dil§ilncenin onderleri arasmda saymam1z1 gerektiriyor.
Elbette Felsefe-i Ferd'de savundugu fikirlerin bir k1sm1 -ornegin adem-i mer-keziyet, ferdiyetc;ilik ve memuriyet ele§-tirisi- kendisinin de ovdugu Prens Sa-bahattin'in fikirlerine yakmd1r. Hatta giri§te, Baha Tevfik kendi eserini, Prens Sabahattin'in de onemsedigi. Edmond Demolins'nin sosyolojisinin ve Durck-heim'in sosyalbilimlerinin 1§1gmda yaz-d1g1m belirtir. 12
Ancak onemli bir noktayi gozard1 et-memek gerekiyor. Baha Tevfik devrimci bir kuramc1dan ziyade gunilniln sorun-lan i<;in az c;ok somut c;i:izilmler i:iner-meye c;ah§an pragmatik bir dil§ilnilr-dilr. Zaten kitabmda gununiln somut sorunlarma gondermeler yapmaktadir, ornegin memuriyetin iktidar113 veya ya-zarlarm ve kitap piyasasmm durumu 14 • Baha Tevfik, insanhgm tarihsel geli§i-mini dort a§amal1 olarak gorilyor: Kole-lik, ilcretli emekc;iKole-lik, toplumsalc1hk ve nihayet anar§izm.15 Az c;ok ilcretli emekc;ilik a§amasmda bulunan Os-manh Tilrkiye'si ic;in liberal sayilabile-cek bir tak1m c;ozilmler oneriyor. Kita-bm temel saV1, toplumsal sorunlarm toplumu olu§turan fertlerden kaynak-land1g1dir. Baha Tevfik. ozgilrce geli§e-bilen, bilinc;li. fertlerden olu§an bir top-lumun daha uyumlu olacag1m dil§ilnil-yor. Bunu gerc;ekle§tirmek ic;in fert
egi-Edeblyat ve Ele~tlrl tilmeli ve onun iizerindeki her tiir
bas-k1 kaldmlmah.
Yalmz, Felseje-i Ferd'i degerlendirir-ken kitabm olduk<;a heteroklit bir yap1-ya sahip oldugu goz oniinde tutulmal1. Yeni yaz1Iardan, daha once <;e§itli dergi-lerde yayimlanan makaledergi-lerden, Adolp-he Gerrison'dan <;evirdigi "Flaubert'in Fizyolojisi" adh makalesinden, eski Beyrut valisi Ebubekir Hazim Bey'in memurluk konusundaki bir mektu-bundan ve hatta Baha Tevfik'in dostu Memduh Siileyman'm yazd1g1 "Hakiki Miirteciler ve Avrupallla§mak" adh ma-kalesinden olu§uyor. Biitiin bu maka-leler. birincisi birey, ikincisi felsefe ve ii<;iinciisii toplumsal sorunlar iizerinde yogunla§an ii<; ana boliim altmda dii-zenlenmi§se de, yine de kitabm sistem-li bir §ekilde haz1riand1g1 soylenemez. Bu da, dii§iinsel a<;1dan bir tak1m tu-tars1zhklara neden olmaktadir.
Giiniin sorunlar1m <;ozmek iizere li-beral onerilerde bulunsa da, Baha Tev-fik baz1 a<;llardan anar§ist dii§iinceye <;ok yakm durmaktadir. Bu baglamda ii<; nokta iizerine durulacak: Memurluk ve kuwet ele§tirisi, milliyet<;ilik ele§tiri-si ve yazarm anar§izm anlayi§1.
Memurluk ve kuvvet ele§tirisi Baha Tevfik memuriyet sorununa 120 sayfahk kitabmm 21 sayfasm1 yani 3 ayr1 boliimii ayinyor. Memurluk ku-rumu hakkmdaki ele§tirilerinin bir k1sm1 pek de ozgiin degildil'. Onlar, ki-tabm giri§inde and1gt A quot tient la
su-periorite des Anglo-Saxons
(Anglo-Sak-sonlarm Ustiinliigii Neden ileri Geliyor, 1897)'un yazar1 Edmond Demolins'in devlet<;ilige kar§t tutumunu hatirlatir ve liberal bir ele§tiri olarak degerlendi-rilebilir. Devletin varhg1 ve liizumlulugu sorunsalla§tlnlm1yor, sadece boyutu ve §ekli tartl§1hyor. Baha Tevfik'in
tutu-mu kendisinden once Prens Sabahat-tin'in memurluga yonelttigi saldmya <;ok benzemektedir. 0, bir tiir
decentra-lisation'u savunmaktadir, Frans1z
dev-let modelini ele§tirerek Osmanh'daki uygulamasm1 da ele§tirir ve halk1 ezen memur s1mfma ac1mas1zca sald1nr. Bu son noktada Baha Tevfik'in "miireffeh, miisterih" 16 memurlarm fakir koyliiyu ezmelerini ele§tirmesi, <;e§itli tepkilere sebep olmu§tur. 6rnegin, eski Beyrut Valisi Ebubekir Hazim Bey, Baha Tev-fik'e yazm1§ ve biitiin memurlarm zen-gin olmad1klanm, hatta zor durumda olduklanm iddia etmi§tir. Baha Tevfik, bu mektubu kitabmda yayimlatiyor ve Ebubekir Hazim Bey'in gorii§iine katih-yor, hatta bunun memuriyet kurumu-na kar§l <;1kmak i<;in bir ba§ka neden oldugunu soyliiyor.17
Ancak, Baha Tevfik. memurluk ele§ti-risinde liberal dii§iiniirlerin <;izgisinde dursa da, hatta iiniversite gen<;liginin isyankarhg1m memuriyete almmama korkusu ile a<;1klasa da, '" bu ele§tiri anar§ist dii§iince a<;1smdan da anlamh unsurlar i<;ermektedir. Ezen memura saldirarak ashnda iktidar sorunu ile il-gilenmektedir, yani bir insanm bir ba§-ka insan iizerinde kulland1g1 giicii ele§-tirmektedir. Bu baglamda iktidarm ic-ras1 insan1 vah§ile§tirdigini yazmakta-dir:
Az dii§iinen, istiklfilin zevkini duya-cak kadar terakki edemeyen herkes, bin tiirlii tekfilif ve §erait altmda ziraat etmektense, o zavalh ziirra'a emr ve nehy etmeyi tercih eder. bundari. vah§i bir zevk duyar. '"
Bu onemli bir nokta <;iinkii kuwetin insam insanhkd1§1la§hrd1g1m soyle-mektedir, ki bu anar§ist dii§iincenin ahlaki temelini olu§turan onermeler-dendir. 20 Yani memurluk ele§tirisinde, temelde, Baha Tevfik'in bu eserinde ge-li§tirmedigi, iktidarm ve daha da
onem-Edeblyat ve Ele§tlrl
Usi kuvvetin sorunsalla§tinlmas1 var. Kuvvet hem ezilenin hem de ezenin in-sanhg;1m yok ediyor.
Milliyetc;ilik elel}tirisi, uluslararas1-c1hk ve batluluslararas1-c1hk
Kuvvetin sorunsalla§tmlmasmm ya-nmda, Baba Tevfik'in anar§ist dii§iince ac;1smdan durdugu onemli bir ba§ka nokta "Millile§mek Emeli" adh boliim-deki milliyetc;ilik ele§tirisidir. Bu konu-daki temel fikri yazarm §U ciimleleri ile ozetlenebilir:
[ ... ] Her tiirlii istibdattan kurtulmak laz1mdir. Mazi gibi milliyet de istibdad. Bunlardan halas olunmad1kc;a hakiki "hususiyet-i ferdiye" tezahiir edemez. Bina.en aleyhi en evvel milliyet-i mazi-yeden s1ynlmak, zamanm ihtiyacatiyle miitenasib efkar ve a.mah hedef-i azi-met eylemek iktiza eder.2'
Baba Tevfik'in milliyetc;ilige yonelttig;i iki temel ele§tiri var: Birincisi milliyet bir iist kimlik olarak bireyin ozgiir ge-li§mesini engelleyen bir unsurdur. ikin-cisi -Baba Tevfik makalesinde ozellikle bunun iizerinde duruyor- milliyetc;ilik, ve daha spesifik olarak Tiirkc;iiliik, top-lumsal geli§meyi ve c;aga ayak uydur-mayi engelleyen bir tiir gericiliktir. Bir yandan oldukc;a polemik bir dille, adla-nm vermeden, milliyetc;i yazarlar1 kii-<;iimsiiyor, dig;er yandan kiiltiirde ve dilde ulusal oz arayi§larmm problemli olu§una dikkat c;ekiyor:
Tiirkliig;iin vaktiyle pek makbul adde-dilen baz1 evsfil1 vardir ki bugiin onlar mil thi§ hirer nakisedir. Onlar1 ihyaya deg;il, imhaya c;al1§mal1, saba-yi tatbike c;1karmaktan ziyade a'mak-1 tarihe def-netmeli.22
Dilde Tiirkc;iiliik konusunda da ben-zer bir iislupla oztiirkc;ecilig;in c;1kmaz-lanna dikkat c;ekiyor:
Miiterakki dimag, miiterakki lisan is-ter. Bugiin Turan lisan1m halka kabul ettirmek isteyenler, en evvel Turan dii-§iincelerini tamim etmelidirler. <;iinkii bu lisanda k1hc; c;ekmek ve ata binmek fiillerinin tabirati olsa da, hire iki ka-zanmanm tabirati yoktur. Halbuki za-man1m1zda ikinci k1s1m tabirata daba ziyade ihtiyac; bulundugu asla inkar edilemez.23
Baba Tevfik'in dili k1§kirtic1 ve de ce-sur, c;iinkii o gun iktidarda olan fikirle-re kar§l c;1kmaktad1r. Belli bir tutarhhg1 var: Ona gore gec;mi§e doniik bir siyasi c;oziim arayi§l giiniin sorunlarma bir c;oziim getiremez. Gec;mi§, ferdin geli§i-mi i<;in kurtulunmas1 gereken bir bo-yunduruktur. Ancak Baba Tevfik, kiil-tiirel ve tarihsel birikimin onemini in-kar etmiyor. 6rneg;in, Frans1z yasalar1-nm Osmanh'yasalar1-nm ozellikleri dii§iiniilme-den uygulanmasm1 zararh buldug;unu
g I 24 k
vur u _uyor ve - c;o daba ilginci - evli-lik kurumuna kar§l c;1ktig1 "Bahl itikad-lar ve Hal-i Hazirda izdivac;" adh boliim-de Tiirklerboliim-de evlilig;in ba§ar1s1z olmas1-nm nedenleri aras111~a Tiirklerin goc;e-be olu§unu sayiyor. Ba§arizhgm dig;er nedenleri ise daba akhba§mdadir:
fa-kirlik ve haremlik selamhk uygulamas1 gibi. 26
Baba Tevfik, "kainatm aym anasir-1 iptidaiyeden memzuc olan maddesi, burada hangi k1ymeti haiz ise Alman-ya'da, ingiltere'de, Amerika'da, Hindis-tan'da da aym k1ymeti haizdir"27 yazsa da, milliyetc;ilik ele§tirisi onu uluslara" ras1c1 bir dii§iiniir k1lmaz, c;iinkii bu bag;lamda Felseje-i Ferd'de one siirdiig;ii fikirlerden biri c;ok problemlidir. Baba Tevfik, Osmanh'yi kurtaracak olan te-orileri tarb§irken, milliyetc;ilig;in bunu yapamayacag1m soyledikten sonra Av-rupal1la§ma gereg;i iizerine duruyor:: "[ ... ] Tiirkliig;ii kurtaracak §ey mutlaka
Edebiyat ve Ele�Uri
bir gaye-i hayaldir. Avrupahla§mak, medeni ve mi.iterakki olmak gaye-i ha yali. .. ".28
Bu fikrini desteklemek ic;in Baha Tev fik, Memduh Siileyman'm 14 Te§riniev vel tarihli Felseje Mecmuasi'nda yayim
lad1g1 "Hal-i Hazmn Meselesi Hakiki Mi.irteciler ve Avrupalila§mak" makale sine yer veriyor. Bu yaz1smda Memduh Si.ileyman milliyetciligi gericilikle e§ tu tuyor ve tek c;ozii.mii.n Avrupahla§mak 2!J oldugunu yaz1yor.
Avrupalila§maya yap1lan bu vurgu, uygarla§manm ve ilerlemenin Avrupal1-la§makla e§ tutulmas1, ba§ka ac;1lardan oldukc;a radikal bu metinde sorunlu dur. Felsefe-i Ferd'de Avrupa medeniye ti hie; de ele§tirel bir §ekilde tarti§1lm1-yor. Oysa Avrupa'da geli§en Anar§ist dii.§ii.ncenin anac;izgisi her ne kadar ay dmlanmac1 olsa da, Avrupa medeniyeti ne ve ozellikle yay1lmac1 medeniyetc;ili ge koklii. bir ele§tiride bulunmaktadir. Avrupa devletlerinin askeri, ekonomik ve kii.ltii.rel yayilmac1hgm bir kurban1 olan bir Osmanh vatanda§1 olarak, i.is telik ozgii.rlii.kc;ii. olan, bir yazarm bu konuya daha ele§tirel yakla§mas1 bek lenebilirdi. Gerc;i, yanh§ siyasetler yii
zii.nden memleketin "ecnebi boyundu ruklar1 altma gir[digini]"30 yaz1yor ama
bu konuyu geli§tirmiyor. Oysa, Baha Tevfik'in ya§ad1g1 donemde kokii. Bah dii.§ii.nce tarihinde olmayan, ve Avru pa'nm emperyalist faaliyetlerini dogru dan ele§tiren anar§ist gelenekler vard1. 6rnegin, (:in'de 1907 yilmda c;1kan Ti
en-i Pao adh dergideki yazarlar Taocu
dii§ii.ncenin temelde anar§ist oldugunu savunuyorlard1. 31 Bu baglamda, daha
gee; bir donemde ortaya c;1ktiysa da, Hindistan'da Mahatma Gandhi'nin Sat
yagraha felsefesi de amlmal1. 32
Hangi Anar,i
Baha Tevfik, Bah medeniyeti ile si:i mii.rgecilik arasmdaki baglar1 gormese de, kitabmm son bolii.mii.nde o medeni yetin temelini sarsacak olan anar§ist bir dii.zeni vaat ediyor. Aynca, sosyaliz. mi anar§izmden kesin bir §ekilde aym yor. Ona gore, "sosyalizm fert ve meziy yat-1 ferdiye aleyhine hayat-1 cemiyeti takviyeye c;ah§an bir meslek-i ic;tima idir"."' Ancak bir devlet olacaksa. en ka buledilebilir devletin sosyalist bir devlet olacag1m dii.§ii.ni.iyor c;ii.nki.i sosyalistle rin amac1 "insanlar1 karde§ etmek ve onlar arasmda mii.savah tesis etmek"34
oldugunu yaz1yor. Ancak bu da insan hk tarihinde bir gec;i§ sii.recidir ve so nunda anar§izm gelecektir. Baha Tev fik anar§izmi §6yle tammhyor:
Anar§izm demek ancak ferdi ya§at mak ve ferde. ferdin meziyyat-1 hususi yesine mii.bariz tekmil kuvvetleri mah veylemek demektir.
Anar§izm demek ferdin ii.zerinde ka vanin-i tabiiyeden ba§ka bir kanun b1-rakmamak, mi.ibareze-i hayat destur-i muazzam1m bu.tun c;1plakhg1yla meyda na c;1karmak demektir. "5
Yukar1daki tan1m, Baha Tevfik'in na s1l bir toplum ve nas1l toplumsal ili§ki ler ongordii.gii.nii. bizc anlatm1yor. Sa dece, ferdin ozgii.rce geli§imi ii.zerine duruyor. Anar§ist dii.§ii.ncenin temelin de olan "evrensel iyimserlik" dogadaki kanunlarm, dogal ve en iyi sistemin or taya c;1kmasm1 saglayacagm1 ongorii.r. Fakat bu sistem Stirner'in miilk birik tirmeye c;ali§an bencil bireylerden olu §an c;eli§kili toplululuklar1 m1, yoksa insanm dogasmm iyi, dayan1§mac1 ve ak1lc1 olduguna inanan Proudhon'un tasarlad1g1 ozgur bireylerden olu§an sosyalist toplum mu, Baha Tevfik'in ya z1smda hie; de belli degildir.
Ancak, sosyalizmi en kabul edilebilir devlet sistemi olarak goren Baha
Tev-Edebiyat ve Ele~tiri
fik'in -hakh olarak devlet sosyalizminin anar§i ile uyu§mad1g1m yazsa da30
-anar§ist bir toplumun payla§1mc1 ve dayan1§mac1 temellere dayand1g1m du-§iinebileceg;ini goz onunde tutmakta fayda var.
Felseje-i Ferd kesinlikle anar§ist bir manifesto deg;ildir. Derli toplu kuram-sal bir kitap bile deg;ildir. Bu eser, hem yaz1ld1g1 donem ic;in liberal sayilabile-cek onerilerde bulunuyor. hem de in-sanhgm geli§mesinin son a§amas1 ola-rak anar§ist bir toplumu ongoruyor. Ki-tabmm referanslar diinyas1 donemin aydmlarmm eklektik okumalarm1 yan-s1tsa da, belli ba§h konularda ozellikle kuvvet ve milliyetc;ilik ele§tirisinde, Ba-ha Tevfik'in anar§ist bir Ba-hassasiyete sa-hip oldugu goriilmektedir. Belki de. onu ozgurlukc;u olarak tan1mlayabiliriz, c;unkii Osmanh'da ve diinyada insanm a§ama a§ama ozgurle§ebileceg;ine ina-myor. Bunu Avrupal1la§manm d1§mda hayal edememesi dii§iindurucudur ama bu onun kendi doneminin bir uru-nii oldugunu gosteriyor.
. Sonsoz olarak Felseje-i Ferd'i ozetle-mek ic;in, belki de, Frans1z anar§ist ya-zar ve §air Leo Malet'ye atifta bulunabi-lir. Malet onalti ya§mda anar§ist olma-yanm kalpsiz oldugunu, kirk ya§mda ha.la anar§ist olan kafas1z oldugunu ya-zar.37 Bu iki ya§m ortasmda hayata ve-da eden Baha Tevfik, belki de Felseje-i Ferd'de kalbi kafayla birle§tirmeye c;al1-§IY0rdu.
NOTLAR:
1 Baha Tevfik, Felsefe-i Ferd, istanbul: Kete-on Bedrosyan Maatbasi, 1332: 119-120. 2 Rtza Bag;c1, Baha Teeftk'in Hayatt Edebi ve
Felsefi Eserleri Uzerinde Bir Ara§tlrma, iz-mir: Kaynak, 1996: 175.
3 Baha Tevfik, Yeni ahldk ve ahldk ilzerine yaztlar, Haz. Faruk 6zturk, Ankara:
Kiil-tiir Bakanhg;1, 2002.
4 Baha Tevfik, Ahmet Nebil ve Memduh Sii-leyman, Nietzsche Hayatt ve Felsefesi, Haz. Ali Utku ve M.Abdullah Arslan, is-tanbul: Birey, 2002.
5 Baha Tevfik, Felsefe-i Ferd: Anar§izmin Os-manltcast, Haz. Burhan 1;,ayh, istanbul: Alt1lmkbe§, l 992.
6 A.g.y., 24.
7 Mehmet 6. Alkan, "Baha Tevfik ve Siyasal Dii§iinii§ii". Sosyalizm ve Toplumsal Mil-cadeleler Ansiklopedisi 6, istanbul:i!eti-§im, 1988: 1814-1815
8 Hilmi Ziya Olken, Tilrkiye'de <:;agda§ Dil-§ilnce Tarihl 1, Konya: Selc;:uk, 1966:376. 9 Peter Marshall, Demanding the Impossible:
A History of Anarchy, Londra: Fontana, 1993:155.
10 A.g.y., 168.
11 Baha Tevfik, Felsefe-i Ferd, 119-120. 12 A.g.y., 3. 13 A.g.y., 34. 14 A.g.y., 21-23. l5 A.g.y .. 119. 16 A.g.y., 34. 17 A.g.y .. 36-45. 18 A.g.y., 29. 19 A.g.y .. 34.
20 Peter Marshall, Demanding the
Impossib-le: A History of Anarchy, 45. 21 Baha Tevfik, Felsefe-l Ferd, 86-87. 22 A.g.y, 83 . 23 A.g.y, 85-86. 24 A.g.y. 31-32. 25 A.g.y, 101-102 26 A.g.y, 102-107. 27 A.g.y. 96. 2 8 A.g.y, 87. 29 A.g.y. 88-94. 30 A.g.y .. 104.
31 Peter Marshall. Demanding the
Impossib-le: A History of Anarchy, 519. 32 A.g.y., 423.
33 Baha Tevfik, Felsefe-i Ferd, 11 7. 34 A.g.y., 118.
35 A.g.y .. 118. 36 A.g.y., 118.
37 Leo Malet, "Quand j'etais anarchiste". Romans, Nouvelles et Poemes, Haz. Fran-cis Lacassin, Paris: Robert Laffont, 1989: 948.
