B eslenm e ve D iye t D e rg isi / J . N u tr. and D ie t., 17 : 93 - 102, 1988
YAŞLILARIN D İY ET, SAÇ, SERUM BAKIR DÜZEYLERİ VE BUNLARIN ÇİNKO İL E ETK İLE ŞİM LE R İ Ü ZERİN E
B İR ARAŞTIRMA
Y rd. Doç. Dr. Y asem in BEYHAN* / Doç. Dr. N azan ROZKURT**
B u a r a ş tır m a 34 y a şlın ın diyet, saç ve s e ru m la rın d a k i b a k ır d ü ze y le rin i ve b u n la rın çinko ile olan e tk ile ş im le rin i in cele m e k a m ac ıy la y ap ılm ıştır. Y a şlıla rın d iy e tle tü k e ttik le ri b a k ır m ik ta rı o r t a la m a 1.167 m g /g ü n , saç b a k ır düzeyleri 10.42 |j,g/g
(e rk e k le rd e ), 10.46 |xg/g (k a d ın la rd a ) Berum b ak ır d ü ze y le ri ise 87.7 |tg /d l (erk ek lerd e), 98.7 [ig/dl ( k a d ın la rd a ) b u lu n m u ştu r. Y a şlıların diyetle t ü k e ttik le ri b a k ır ve çin k o m ik ta rla rın ın ö n erile rin in b ira z a ltın d a , se ru m ve s a ç b a k ır d ü zey lerin in ise n o rm a l d e ğ e rle rin a l t s ın ırın a y ak ın olduğu s a p ta n m ış tır . B u ç a lışm a d a , d iy e t çinko - b a k ır o ran ı 8/1, s a ç çin k o b a k ır o ra n ı 21/1 o la ra k bu lu n m u ş, b e sin le rd e k i ve se ru m d a k i çinko ile b a k ır a ra s ın d a is ta tis tik ! o la ra k önem li o lm ay an (p > 0.05), n e g a t if b ir ilişki s a p ta n m ış tır .
G İR İŞ
B a k ır o rg a n iz m a d a çeşitli m etab o lik etk in lik leri nedeniyle ö n em li b i r e se r elem en t o la ra k kab u l edilm ektedir. Ö nceleri k a rı şık b ir d iy et tü k e tild iğ in d e in san lard a b a k ır yetersizliği görülem i- yeceği in an cı yaygındı. Ancak çeşitli diyetlerin b a k ır m ik ta rla rın ı sa p ta m a y a y ö n e lik b azı çalışm alard a, birço k diyetin önerilen m ik ta rla rın a ltın d a b a k ır içerdiği b ulunm uş, böylece in san lard a sın ır d a b a k ır y etersizliğ in in pek de az rastlan m ad ığ ı görüşü kuvvetlen m iştir.
İn s a n la r d a b a k ır gereksinim i, diyetteki b a k ır m ik ta rı kadar; d iy e tin çin k o , posa, p ro te in ve ask o rb ik asit m ik ta rla rı ile de ilgi
94 Beyhan, V ., bozkurt, i-J. lidir. D iyetin çinko - b a k ır o ra n ın ın kalp - d a m a r h a sta lık la rı yö n ü n d e n önem li olduğu ileri sü rü lm e k te d ir. D iyetteki b a k ırın y e ter sizliği anem iye yol açm ak ta, im m ü n sistem olum suz yönde e tk ilen m e k te d ir (1, 2). Bu n ed en lerle diyet b a k ırı ile çin k o n u n etkileşim i, çeşitli sağlık so ru n la rım d a b e ra b erin d e g etiren y aşlılık ta önem ka z an m a k ta d ır.
B u a ra ştırm a ; y aşlıların diyetle tü k e ttik le ri, saç ve seru m la rın d a k i b a k ır düzeylerini ve b u n la rın çinko ile e tk ile şim lerin i sap ta m a k am acıyla p la n la n m ıştır.
ARAŞTIRMA YÖNTEM İ ve ARAÇLARI
D enekler : A ra ştırm a 15’i k ad ın , 19'u e rk e k o lm ak ü zere 34 yaş ı denek ü zerin d e y ap ılm ıştır. K u ru m d a b a rın a n , a ra ştırm a y a g ir m eye istekli y a şlılar a ra ş tırm a k a p sa m ın a a lın m ışla rd ır.
Besin Ö rnekleri : Y aşlıların tü k e ttiğ i b esin m ik ta rla rı, b irb iri ni iz ej,en üç gün süreyle gözlem ve ta r tı yö n tem iy le sa p ta n m ıştır.
aş ı a rın tü k e ttiğ i h e r besin ayrı ay rı ta rtıla ra k , b ir e r ö rn e k analiz e ı m e üzere p o lietilen k a p la ra k o n m u ş ve b le n d e rd e deiyonize su - e om ojenize ed ilerek hazırlanm ıştır. B u ö rn e k le r p o lietilen şişe- le ıd c 20 C d e analize dek d o n d u ru lm u ştu r. Ç alışm ad a k u llan ılan cam ve polietilen m alzem eler 6N HNOa ile d em in eralize e d ilm işle r dir.
K an ve Saç Ö rnekleri : B esin tü k e tim in in son günü, sab a h aç 'a m m a , d isposible - p la stik e n je k tö rle k a n la r alin m iş, sa n trifü jle s e n ım a rı cıyrıldıktan so n ra — 20°C’de d o n d u ru lm u ştu r. Y aşlıların saç o rn e eri k a fa n ın a rk a k ısm ın d a, o k sip ital bölgeden, p a sla n m az çe ı ç ir m ak as ile kesilm iş, k âğ ıt z a rfla r içerisin d e analize e o a ısısın a b e k letilm iştir. S açları çok k ısa o lan e rk e k ve bo ya ı, m a ı o an azı k ad ın d en ek lerin saç ö rn e k le ri alın a m am ıştır.
Analiz Y öntem leri . Diyet, saç ve seru m ö rn e k le rin d e b a k ır ve çın o an alizleri alevli a to m ik asb o ro b siy o n sp e k tro fo to m e trik yön tem iyle y a p ılm ıştır. B esin ö rn ek leri «yaş sin d irim » yöntem ivle analize h a z ırla n m ıştır (3).
Y aşlıların sosyo-ekonom ik ve k ü ltü re l d u ru m la rı a n k et y ö n te m iyle sa p ta n m ış tır. D iyetlerin p ro te in ve e n e rji m ik ta rı b esin bile şim cetv elin d en h e sa p la n m ış tır (4).
YAŞLILARDA D İY E T , SAÇ, S E R U M BAKIR DÜZEYLERİ 95 İs ta tis tik s e l D eğei'lendirm e : Y aşlıların cinsiyete göre saç ve s e ru m la rın d a k i b a k ır ve çinko düzeyleri a rasın d ak i fark «t-testi» ile; diyet, saç, s e ru m b a k ır ve çinkosu a rasın d ak i ilişk iler ise k o re lasyon k a tsa y ısı b u lu n a ra k d eğ erlen d irilm iştir (5).
BULGULAR ve TARTIŞMA
T ab lo l ’de d en ek lere a it bazı özellikler verilm iştir.
T ab lo 1 : D eneklere Ait Bazı Ö zellikler
Ö zellik ler K a d ın X ( n = 15) SD E rkek (n X = 19) SD Y aş (yıl) 75 9 73 11 B oy (cm ) 155 7 165 9 A ğırlık (kg) 64 5 68 8 T ü k e tile n e n e rji ( k k a l/g ü n ) 2200 150 1898 175 T ü k e tile n p ro te in (g /g ü n ) 65.7 6.3 76.1 4.5
K a d ın la rd a yaş o rta la m a sın ın 75, erk ek lerd e 73 olduğu görül m e k te d ir. K a d ın la rın bo y a göre ağırlık o rtalam ası stan d a rtlarla (5) k a rş ıla ş tırılırs a , h a fif şişm anlığın ü s t sınırında, erkeklerin ise h a fif şişm a n lığ ın a lt sın ırın d a o ld u k ları g örülm ektedir. Bazı a ra ş tır m a la rd a d a y a şlılık ta , özellikle k ad ın la r a rasın d a şişm anlığın yay gın b ir sağlık s o ru n u olduğu v u rg u lan m ak tad ır (7, 8).
Y aşlıların tü k e ttik le ri e n erjin in k ad ın lar için önerilenin üze rin d e, p ro te in m ik ta rla rın ın ise önerilen m ik ta rla ra uygun olduğu g ö rü lm e k te d ir (9, 10).
D iyetle a lın a n o rta la m a b ir günlük b a k ır ve çinko m ik ta rla rı T ab lo 2’de g ö rü lm ek te d ir.
T a b lo 2 : Y a şlıla rın O rta la m a O larak B ir G iinde T ü k e ttik le ri B a k ır ve Ç inko M ik ta rla rı (m g /g ü n )
T ü k e tile n M ik ta r G ereksinm e D iyetin
B esin Ö ğesi X SD (11) Z n /C u O ra n ı
B a k ır ( m g /g ü n ) 1.761 0.082 2.0 - 3.0
8/1
96 Beyhan, Y ., Bozkurt, N
T ab lo d an da g ö rü ld ü ğ ü 'g ib i y aşlılar hem b a k ın , hem de çin koyu g erek sin m en in b iraz a ltın d a tü k e tm e k le d irle r. Y aşlılar üze rin d e y ap ılan b ir a ra ştırm a d a gün lü k tüketU en b a k ır m ik ta n 2.33 m g /g ü n o la ra k sap ta n m ış ve b u m ik ta r b a k ır ile y a şlıla rd a pozitif b a k ır dengesinin sağlandığı ra p o r e d ilm iştir (12). Çeşitli g ru p ların d iy etin d e sa p ta n a n b a k ır m ik ta rla rı 2.8 -7 .1 m g /g ü n a ra sın d a de ğ işm ek ted ir (1, 13). Ü lkem izde K ayakırılm az (14) em ziklilerin, Ye- n ip m a r (15), 19 -2 6 y a şla rın d a k i e rk e k le rin diy etind e b a k ır m ik ta rla rın ı b u a ra ştırm a n ın k in d e n d a h a yü k sek b u lm u şla rd ır. S ıra sıyla (2.65 m g /g ü n , 4 .1 -4 .6 m g /g ü n ). Y etişk in lerd e g ü n lü k b a k ır tü k etim in i Klevay ve ark . (16) (0.76 m g /g ü n ), H o ld en ve ark . (17) (1.01 m g /g ü n ), W hite ve ark . (18) (0.59 m g /g ü n ); b u a ra ştırm a d a y aşlıların tü k e ttiğ i b a k ır m ik ta rın d a n (1.761 m g /g ü n ) d a h a düşük b u lm u şla rd ır.
Bu a ra ştırm a d a ; y a şlıların tü k e ttiğ i b a k ır m ik ta rla rı, H artley ve a rk . (19), Mc Kenzie (20), G u th rie ve ark . n ın (21) s a p ta d ık la n değerlere (1.5-1.62 m g /g ü n ) yakın b u lu n m u ştu r.
G ünlük b a k ır g erek sin im in in y etişk in b ire y le r için 2 - 3 mg ol du ğ u b e lirtilm e k te d ir (11). Y aşlılard a ise 2.33 m g /g ü n a lm a n b a k ırın y eterli olduğu b u lu n m u ş tu r (12). B u a ra ş tırm a d a y aşlıların ö n erilen in biraz a ltın d a b a k ır tü k e ttik le ri söylenebilir. Bu da y aşlıların diyetinde b a k ırc a zengin yeşil sebze ve k u ru b a k la g ille rin sık lık la y e r alm ay ışın d an ileri gelm iş olabilir.
Y aşlıların diyetinde ç in k o n u n b a k ıra o ran ı 8/1 o la ra k b u lu n m u ştu r. B u o ra n ın yü k sek b u lu n m ay ışı (1 0 /1 ’den) diyet çin k o su n u n yüksek m ik ta rla rd a o lm am ası, h a tta g erek sin m en in de biraz a ltın d a o lu şu n d an ileri gelm ek ted ir. Diyet ç in k o su n u n b a k ıra o ran ı 10/1 den yü k sek o ld u ğ u n d a h ip e rk o le stero lem i o lu ştu ğ u , k o ro n e r k alp h a sta lığ ın a bağ lı o la ra k d a m o rta lite n in a rttığ ı ra p o r edilm ek- ted iı (1,22). Bu a ra ştırn m d a y a şlıla rın diy et ç in k o su n u n b a k ıra o ra n ın ın 10/1 den k ü çü k b u lu n m a sı b u yönden o lu m lu bulgu ola ra k k ab u l edilebilir.
T ab lo 3 de y a şlıların cinsiyete gö re saç ve seru m b a k ır ve çin ko dü zey leri g ö sterilm iştir.
T ab lo 3 : D e n e k le rin O rta la m a Saç ve S eru m B a k ır ve Ç inko D üzeyleri
YAŞLILARDA D İY E T, SAÇ, S ER U M BAKIR DÜZEYLERİ
gj
B u l g u l a r K a d ın X (n = 15) SD E rkek X (n = 19) SD t P Saç C u (|ig /g ) 10.46 0.41 10.42 0.72 0.12 > 0.1)5 Z n ([ig /g ) 11.00 46.49 96.88 40.04 0.65 > 0.05 S e ru m Cu ( |ig /d l) 98.70 13.09 87.70 9.98 2.69 < 0.05 Z n ( |ig /d l) 73.70 12.53 72.70 8.95 0.26 > 0.05
Y aşlıların o rta la m a saç b a k ır düzeyleri k ad ın lard a 10.46 Hg/g, e rk e k le rd e 10.42 n-g/g b u lu n m u ştu r. B u düzeyler yetişkin b ireyler d e s a p ta n a n d eğ erlerd en d a h a d ü şük b u lu n m u ştu r (23, 24). B urke ve a rk . n m (12) y a şlılard a sap tad ığ ı saç b a k ır düzeyleri erkeklerde 10.4 + 2.9 n g /g , k a d ın la rd a 14.9 + 9.2 n g /g .'d ır. Bu a raştırm ad a k a d ın ve e rk e k le rin saç b a k ır düzeyleri arasın d ak i fark lılık istatis tik ! o la ra k önem siz b u lu n m u ş tu r (p > 0.05). Klevay (23) ve M artin (24), y e tiş k in le r ü zerin d e y a p tık la rı çalışm alard a cin sler arası fa r kın k a d ın la rd a d a h a yüksek o lm ak üzere önem li; B urke ve ark. (12) ise, y a şlıla rd a c in sler a ra sı fa rk ın önem siz olduğunu ra p o r et m işle rd ir.
B u a ra ş tır m a d a , o rta la m a saç çinkosunun b a k ıra o ra n ı 21/1 b u lu n m u ş tu r. V ü cu d u n çinko deposunun n o rm ald e b a k ır deposu n u n y irm i k a tı o ld u ğ u b e lirtilm e k te d ir (25). Bu o ran ın bozulm ası lip id m etab o lizm asın ı olum suz yönde etkilem ektedir. B u a ra ş tır m a d a saç ç in k o /b a k ır o ra n ın ın b u yönden uygun olduğu görül m e k te d ir. O k a n ve a rk a d a şla rı (26), ilkokul çocuklarında y ap tık ları b ir a ra ş tır m a d a saç ç in k o /b a k ır o ra n ın ı 12/1 gibi d ü şü k b ir değer de b u lm u ş la rd ır. B u o ra n B u sh m an k a d ın la rın d a 25/1 o la ra k sap ta n m ış tır (27).
Y a şlıla rın o rta la m a seru m b a k ır düzeyleri k ad ın lard a 98.70 + 13.09 H g/dl, e rk e k le rd e 87.70 T 9.98 n g /d l b u lu n m u ştu r. S eru m ba k ır düzeyleri y ö n ü n d e n cin sler ara sın d a k i fark lılık ö n em lid ir (p < 0.05). T ab lo 4 ’de de g ö rü ld ü ğ ü gibi, b u a ra ştırm a d a sap ta n a n seru m b a k ır dü zey leri, y e tişk in ve y a şlılar üzerinde yapılan çalışm alard a s a p ta n a n b azı d eğ erlerd en d ü şü k (23, 28 - 32), N eale (33), Rice (34), F e sta ve a r k .’n ın (35) b u ld u k la rı değerlere yakın b u lu n m u ştu r. Ege b ö lg esin d e A ndaç ve ark . (36), y a şla n 2 0 -4 0 a ra sın d a değişen b i re y le rd e s e ru m b a k ır düzeylerini (7 0 -8 0 Hg/dl), b u a ra ştırm a d a b u lu n a n d e ğ erlerd en d a h a d ü şü k o la ra k sap ta m ışla rd ır.
9 8 Beyhan, Y ., Bozkurt, :vi Çok sayıda, yetişkin, sağlıklı b ire y le r üzerinde y ap ılan çalış m a la rd a in sa n la rd a seru m b a k ırın ın 64 - 200 |tg /d İ a ra sın d a değişe bileceği ra p o r e d ilm iştir (1,28,29). B u a ra ş tırm a d a y a şlıla rd a sap ta n a n seru m b a k ır düzeyleri (80- 124 (ig/dl) n o rm a l d eğ erlerin alt sın ırın a yakın o la ra k kab u l edilebilir.
T ab lo 4 : Ç eşitli A ra ş tır m a la ra G ö re S ağ lık lı Y e tişk in le rd e S a p ta n a n S eru m ve B a k ır D üzeyleri S eru m B a k ırı O rta la m a la rı ( |ig /d l) K a y n a k No. K a d ın E rk e k 23 139 141 28 114 106 29 116 105 30 — 119 31 120 110 32 112.3 112.8 33 108 100 34 100 96 35 — 81 - 100 ç a lışm a d a 98.70 87.70
Tablo 5'de b u a ra ş tırm a d a elde ed ilen diyet, saç, seru m b a k ır ve çinko düzeyleri ile ilgili b u lg u la rın b irb irle ri ile olan k o relas y o n ları g ö sterilm iştir. T ab lo d an d a g ö rü ld ü ğ ü gibi y a şlıların seru m ve b esin lerd ek i çin k o ve b a k ır, saç ve seru m d ak i b a k ır a ra sın d a kü çü k n eg atif ilişki b u lu n m u ştu r. S açtak i çin k o ve b a k ır a ra sın d a b ir ilişki b u lu n a m a m ıştır (p > 0.05).
O kan ve ark . (26), saç ç in k o su ile b a k ırı a ra sın d a önem li d ere cede p o zitif b ir ilişki b u lm u ş la rd ır (p < 0.01). A ncak bu a ra ştırm a ile sözü edilen a ra ştırm a n ın den ek leri yaş g u ru b u yönünden b irb i rin e b en zem em ek ted irler.
K levay ve ark . (23), p lazm a ve saç b a k ırı a ra sın d a b u a r a ş tır m a d a b u lu n a n ın ta m te rsi po zitif b ir ilişki sap ta m ış, M u rth y ve a rk . (37), ise seru m çin k o ve b a k ırı a ra sın d a n e g atif b ir ilişki o ld u ğu n u ileri sü rm ü şle rd ir.
YAŞLILARDA D İY E T , SAÇ, S E R U M BAKIR DÜZEYLERİ 9 9
T ab lo 5 : Y a ş lıla rın D iyet, Saç, S erum B a k ır ve Ç inko D ü zeylerinin B irb iri ile O la n K o re lasy o n ları
D e ğ i ş k e n l e r r t P S e ru m d a k i ç in k o - b a k ır —0.163 0.93 > 0.05 S a ç ta k i çin k o - 'bakır 0.005 0.03 > 0.05 B e sin le rd e k i çin k o - b a k ır —0.056 0.29 > 0.05 S aç ve se ru m d a k i b a k ır —0.099 0.40 > 0.05 SONUÇ
B u ç a lışm a d a y a şlıların diyetle tü k e ttik le ri b a k ır düzeyinin ö n e rile n m ik ta rla rın b ira z a ltın d a olduğu, saç ve serum b a k ır dü zey lerin in de n o rm a l y e tişk in ler için b elirtilen düzeylerin alt sınırı na y ak ın d e ğ erlerd e old u ğ u sap ta n m ıştır. Diyet ve saçın ç in k o /b a k ır o ra n la rın ın lite ra tü rd e b elirtilen ve kalp - d a m ar h astalık ları y ö n ü n d e n ris k o lu ştu ra b ile n o ra n la rd a olm adığı o rta y a çıkm ıştır. B esin le rd e k i ve y a şlıların seru m ların d ak i çinko ile b a k ır arasında k ü çü k , n e g a tif b ir ilişk i b u lu n m u ştu r.
B a k ırın çeşitli m etab o lik süreçlerdeki cnzim atik tepkim eler de, k a n y a p ım ın d a ve im m ü n sistem deki etk in lik leri gözönünde b u lu n d u ru la c a k o lu rsa , y aşlıların diy etlerin d e b ak ırca zengin olan yeşil sebze ve k u ru b a k la g ille re b iraz d aha fazla y er verilm esi, ileri d e o lu şa b ile c e k b ir yetersizliğin önlenm esi yönünden önerilebilir.
S U M M A R Y
D IE T, H A IR, SERUM COPPER LEVELS AND INTERRELATIONS B E T W E EN ZINC IN TH E ELDERLY
Beyhan, Y., B ozkurt, N.
T he p u rp o se of th is stu d y vvas to assess the co p p er levels of d iet, se ru m , h a ir of 34 aged an d to d eterm in e th e in te rre la tio n s betvveen zinc. D ietary co p p er con su m p tio n o f th e aged vvas 1.167 m g daily. M ean h a ir c o p p e r levels of m en and vvomen vvere 10.42 Ilg /g . 10.46 |ig /g respectively. M ean seru m co p p er levels vvere 87.70 Itg /d l fo r m en, 97.70 |<.g/dl fo r vvomen. Mean co p p er an d zinc con- te n t of th e d iet vvas slig h tly belovv o f th e recom m ended d ietary daily allovvances. Senam and h a ir co p p er levels of aged have b een assu- m ed to b e n e a r th e lim ited values o f the norm als. Diet an d h a ir
1 0 0
Beynan, Y ., Bozkurt, M zinc - c o p p er ra tio n s vvere 8/1 a n d 21/1 respectively. T h ere w ere n egative b u t n o n sig n ifican t c o rre la tio n s betvveen zinc an d co p p er o f foods a n d serum .
K A Y N A K L A R
1 — M ason, K . E. : A C o n sp ectu s of R e se a rc h o n C opper M etab o lism a n d R e q u ire m e n ts of M an, J. N u tr., 109 : 1979 - 2066, 1979.
2 — B oosalis, M. G., M cCall, J. T., Solem , L. D., A h ren h o lz, H. H., M cC lain, C. J. : S e ru m C opper a n d C e ru lo p la sm in Levels a n d U rin a ry C opper E x c re tio n in T h e rm a l In ju ry , Am. J. C lin. N u tr., 44 : 899 - 906, 1986. 3 — P e rk in E lm e r N or W alk, T e c h n iq u e a n d A p p lic a tio n of A tom ic
Ab-so rb tio n , C o n n ecticu t, U S A S e p te m b e r, 1976.
4 — B esin B ileşim leri : T ü rk iy e D iy e tisy e n le r D e rn e ğ i Y a y ım : 1, A nk ara, 1985.
5 — S üm büloğ lu, K. : S a ğ lık B ilim le rin d e A ra ş tır m a T e k n ik le ri ve İ s t a tistik , M atiş Y a y ın la rı, A nkara,- 1978.
6 — G ıd a T ü k e tim i ve B eslen m e : 1984 G ıd a T ü k e tim i ve B eslen m e A ra ş tırm a sı, T a r ım ve O rm a n K ö y işleri B ak ./U N IC E F , A n k a ra , 1987. 7 — B a y k a n , S., P ek ca n , G. : A n k a ra ’n ın Ç eşitli S e m tle rin d e Y a şa y a n
E llib eş Y aş Ü stü N ü fu s G ru b u n d a k i B ire y le rin A lış k a n lık la rı ve S a ğ lık D u ru m la rı, H. Ü. T ıp /C e rra h i B ü lte n i, 15 : 75 - 81, 1982.
8 — A tilla, S. : Y a şlıla rın Ev K o ş u lla rın d a B eslen m e D u ru m la rı, H. Ü. S ağ lık B ilim leri E n s titü s ü B eslen m e ve G ıd a B ilim le ri P ro g ra m ı D o k to ra Tezi, A n k a ra. 1986.
9 — K o ksal, O. : Y a şlıla rın E vde B a k ım ı S em pozyum u, 17 O cak 1983. SSYB R efik S a y d a m M erkez H ıfz ıss ıh h a O kulu, A n k a ra , 1983.
10 — K o k sal, O. : T ü rk iy e 1974 B eslenm e, S ağ lık ve G ıd a T ü k e tim i A ra ş tırm a s ı R a p o ru , H. Ü. A n k a ra , 1977.
11 — F ood a n d N u tritio n B o a rd - N a tio n a l R e se a rc h C o un cil R eco m m en d e d D ie te ry A llow ances. 9 th Ed. W a sh in g to n , D. C. : A cadem y of Sciences.
1980.
12 — B urke, D. M., McM icco, F. J„ T a p e r, L. J „ Rdtchey, E. J. : C opper a n d Z inc U tiliz a tio n in E ld e rly A dults, J. G e ro n to l., 36 : 558 - 63, 1981. 13 — G re g er, J. L., B a lig a r, P., A b e rn a th y , R. P „ B e n n e tt, D. A., P e te rso n ,
T : C alcium , M agnesium , P h o sp h o ru s, C op per a n d M a n g a n e se B a la n c e in A d o lescen t F em ales, Am. J. CMn. N u tr., 31 : 117 -2 1 , 1978.
14 — K a y a k ırılm a z , K., K oksal, O. : E m zik li K a d ın la r ın B eslen m e D u ru m la r ı - 1 : B e sin T ü k e tim i ve S e ru m T o ta l P ro te in , Lipid, Cu, F e ve Zn D üzeyleri, D oğa, 10 : 288 - 98, 1986.
YAŞLILAR D A D İY E T , SAÇ, S E R U M BAKIR DÜZEYLERİ
1 0 1
15 — Y e n ip ın a r, G. : F a r k lı D üzeylerd e P ro te in A lim in in Çinko, B ak ır, K a l s iy u m D e n g e si Ü z erin e E tkisi, B eslenm e ve D iy etetik P ro g ra m ı Bilim U z m a n lığ ı Tezi, A n k a ra , 1982.
16 — K lev ay , L. M., R eck, S. J., B arcom e, D. F. : E vidence of D ietary Copper a n d Z in c D sfic ie n cies, JAMA, 241 : 1916 - 18, 1979.
17 — H o ld en , J. M.., W olf, W. R „ M ertz, W .: D ietary Levels of Zinc a n d C o p p er in S elf S electe d D iets, J. Am. D iet. Assoc., 75 : 23 - 28, 1979. 18 — W h ite , H. S., G y n n e , T. N. : U tiliz a tio n of In o rg a n ic E lem en ts by
Y o u n g W o m en E a tin g Ir o n - F o rtifie d Foods, J. Am. Diet. Assoc., 59 : 27 - 33, 1971.
19 — H a rtle y , T. F.. D aw son, J. B., H odgkinson, A. : S im 'ultaneous M easur-e m easur-e n t of N a, K, Ca, Mg, Cu a n d Z n B alan c easur-es in M an, Clin. Chim. A ç ta .,52 : 321 - 33. 1974.
20 — Mc K e n zie, J. M., G u th rle , B. E., P rio r, I. A. M. : Zinc a n d Copper S ta tu s of P o ly n e s ia n R e sid e n ts in th e T o lelau Islan d s, Am. J. C lin N utr. 31 : 422 - 28, 1978.
21 — G u th r ie , B. E., R o b in so n , M. F. : D aily I n ta k e s of M angenese Copper, Z in c a n d C a d m iu m b y New Z ea lan d W om en, Br. J. N utr., 38 : 55 - 63,
1977.
22 — K lev a y , L. M. : C o ro n a ry H e a rt D isease : T h e Z in c/C op per H ypo-th e s is , Am. J. C lin. N u tr., 28 : 764 - 74, 1975.
23 — K lev a y , L. M. : H a ir As A B iopsy M a te ria l II. A ssessm ent of C opper N u tritu re , Am. J. C lin. N utr., 23 : 1194 - 1202, 1970.
24 — M a r tin , G. : C o p p er C o n te n t of H a ir a n d N ails of N orm al In d iv id u als a n d of P a tie n ts w ith H e p a to le n tic u la r D egen eration , N atu re, 20- : 903 - 904, 1964.
25 — U n d e rw o o d , E. J. : T ra c e E le m e n ts in H u m an a n d A nim al N u tritio n , A c ad em lc P ress, New Y o rk - L o n d o n , 1971.
26 — O k a n , B., A ç k u rt, F., T ü rd ü , S. : M a rm a ra B ölgesinde 7 - 1 1 Y aş İlk o k u l Ç o c u k la rın ın S aç İz E le m e n t (Çinko, B akır, D em ir) D üzeyleri v e B e sle n m e le riy le O la n İlişk ile ri Ü zerine B ir A ra ştırm a , TÜBİTAK, M a r m a r a B ilim sel ve E n d ü striy e l A ra ştırm a E n stitü sü , Y ay ın No: 110, G e b ze - K o c aeli, 1987. .
27 — B a u m sla g , N., P e te rin g , H. G. : T ra ce M etal S tu dies in B u sh m a n H air. A rch. E n v i. H e a lth ., S ep t./O c t., 254, 1976.
28 — C a r tw r ig h t, G . E. : C opper M etabo lism in H u m an S ubjects, J o h n H op-lcins P re ss, B a ltim o re , 1950.
29 — L a h e y , L. M., G u b le r, C. J., C a rtw rig h t, G. E., W introbe, M. M. : S tu d ie s on C o p p e r M etab o lism , VI. Blood C opper in N orm al H u m an S ub- je c ts . J. C lin In v e st., 32 : 322 - 28, 1953.
102 Beyhan, V ., Bozkurt, N
30 — S u n d a m a n , F. W., Roszel, N. O. : M e a su re m e n ts of C o p p er in B iologic M a te ria ls by A tom ic A b so rb tio n S p e c tro m e try , Am. J. C lin P ath o i., 48 : 286 - 94, 1967.
31 — C a rtw rig h t, G. E., M arkow itz, H., S hields, G. S., W in tro b e , M. M. : S tu d ie s o n C o p p er M etab o lism . X X IX . A C ritic a l A n aly sis of S erum C op p er a n d C eru lo p la sm in C o n c e n tra tio n s in N o rm a l S u b je c ts, P a tı- e n ts W ith W ilso n ’s D isease, Am. J. M ed., 28 : 555 - 63, 1960.
32 — Y unice, A. A., L in d e m a n , R. D., C zerX in ski, A. W., C lark , M. : In f -lu e n c e of Age a n d S ex o n S e ru m C o p p er a n d C eru lo p la sm in Leveıs, J. G e ro n to l., 29 : 277 - 81, 1974.
33 — N eale, F. C„ F isc h e r, W. M. : C op per M etab o lism in N o rm a l A dults a n d in C lin ica lly N o rm al R e la tiv e s of P a tie n ts W ith W ilso n ’s D isease, J. C lin. P a th o l., 11 : 441 -4 7 , 1958.
34 — Rice, E. W. : S p e c tro p h o to m e tric D e te rm in a tio n of S e ru m C opper W ith O xalyl D ih y d razid e. J. L ab. a n d C lin. Med., 55 : 325 - 28, 1960. 35 — F e sta , M. D., A nd erson, H. L., Dowdy, R. P., E llersieck , M. R. : E ffe c t of Z inc I n t a k e o n C o p p er E x c re tio n a n d R e te n tio n in M en, Am. J. C lin. N utr., 41 : 285 -9 2 , 1985.
36 — A ndaç, G., Özgül, L. : Ege B ölg esin d ek i S a ğ la m K işile rd e S e ru m D e m iri ile TDBK, B a k ır ve M ag n ezy u m M ik ta rla r ın ın M ev sim lere G öre D eğişiklikleri, E ge Ü niv. T ıp F a k . Mec., 8 : 373 - 80, 1969.
37 — M u rth y , L., K levay, L. M., P e te rin g , H. G. : I n te r r e la tio n s of Z inc a n d C opper N u tritu re in t h e R a t, J. N u tr., 104 : 1458 - 65. 1974.
