Cinsiyet Kimliði ve Cinsel Yönelime Baðlý
Zorbalýða Maruz Kalma, Sosyal Destek ve
Psikolojik Ýyilik Hali Arasýndaki Ýliþki
Relationship Between Bullying Experiences Related with Gender Identity,
Sexual Orientation and Social Support and Psychological Well-Being
Fatma Mahperi Uluyol1
1Psk, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü Beytepe Kampüsü Çankaya
SUMMARY
Despite all the progress made in the Lesbian Gay Bisexual and Transsexual (LGBT) area of study, especially where media representations are considered, violence, discrim-ination, and marginalization toward those individuals continues. Mental health studies report that LGBT indi-viduals, as opposed to the general population, have higher rates of psychological and physiological prob-lems. It is assumed that this situation occurs due to the adverse effects of exposure to the LGBT identity related with negative life experiences of these individuals on psychological well-being. In the current paper negative life experiences, discrimination and the marginalizing experiences of LGBT individuals are discussed in relation to the concept of bullying. Bullying behaviors that are experienced by LGBT individuals due to their LGBT iden-tities may have negative effects on their current and later life well-being status via shaping their self-perceptions and expectations about others. In this regard, this paper examined the effects of exposure to bullying and social support on the psychological well-being of LGBT children and young adults. Firstly, the relationship between bully-ing experiences and LGBT identity was discussed. Secondly, the effects of the LGBT identity related to the exposure to bullying experiences on psychological well-being were examined. Thirdly, the role of social support in this process was considered. Lastly, bullying preven-tion strategies for LGBT people was menpreven-tioned. Key Words: Bullying, well-being, LGBT identity ÖZET
Lezbiyen Gey Biseksüel ve Transeksüel (LGBT) çalýþmalarý alanýndaki tüm geliþmelere raðmen, bilimsel araþtýrma sonuçlarý ve medyadaki temsiller açýsýndan bakýldýðýnda, bu bireylere yönelik þiddet, ayrýmcýlýk ve ötekileþtirme tutumlarý devam etmektedir. Ruh saðlýðý alanýndaki çalýþ-malara bakýldýðýnda ise LGBT bireylerin genel popülasy-ona kýyasla daha yüksek oranda psikolojik ve fizyolojik problem yaþadýklarý bildirilmektedir. Bu farkýn ortaya çýk-masýnda, LGBT kimliklerine baðlý olarak bireylerin maruz kaldýklarý ayrýmcýlýk, ötekileþtirme ve þiddet gibi olumsuz yaþam deneyimlerinin psikolojik iyilik halini olumsuz yönde etkileyebileceði düþünülmektedir. Bu yazýda LGBT bireylerin maruz kaldýklarý olumsuz yaþam deneyimleri zorbalýk kavramý çerçevesinde tartýþýlmýþtýr. Çocuk ve genç yetiþkinlerin LGBT kimliði nedeniyle aileleri, akran-larý ve yakýn çevreleri tarafýndan maruz kaldýkakran-larý zor-balýðýn, kendilik algýsý ve diðerleriyle ilgili beklentileri þekillendirerek bireylerin hem bu dönemde hem de ileri-ki dönemlerde psikolojik ve fizyolojik iyilik halleri üzerinde olumsuz etkileri olabileceði tartýþýlmýþtýr. Bu baðlamda, LGBT çocuk ve genç yetiþkinlerin maruz kaldýklarý zorbalýk deneyimleri ve çevrelerinden aldýklarý sosyal desteðin iyilik halleri üzerindeki etkisi incelen-miþtir. Ýlk olarak, LGBT bireylerin maruz kaldýklarý zorbalýk deneyimleri ele alýnmýþtýr. Ýkinci olarak, LGBT kimliðine baðlý olarak maruz kalýnan zorbalýk deneyimlerinin iyilik hali üzerindeki etkisi incelenmiþtir. Sonrasýnda, bu süreçte sosyal desteðin rolü ele alýnmýþ ve son olarak da, LGBT bireylere karþý yapýlan zorbalýk deneyimleri için müdahale stratejileri tartýþýlmýþtýr.
Anahtar Sözcükler: Zorbalýk, iyilik hali, LGBT kimliði (Klinik Psikiyatri 2016;19:87-96)
GÝRÝÞ
Heteroseksüelliði ve ikili cinsiyet sistemini toplum-sal bir norm olarak kabul eden görüþ son yýllarda daha çok tartýþýlmakla birlikte günümüzde hala eðitim, saðlýk, iþ, yasal haklar gibi pek çok alanda cinsel yönelim ve cinsiyet kimliðine dayalý eþitsizlik devam etmektedir. LGBT bireylerin eðitim süreç-leri düþünüldüðünde, her bir eðitim basamaðýnda farklý sorunlarla karþýlaþabilecekleri düþünülmek-tedir. Örneðin, çocuk kiþiliðinin belirginleþtiði bir dönem olan ilkokul döneminde, ilk kez aileden ayrýlarak okul ortamýna uyum saðlama sürecinde, LGBT bireylerin kýyafetlerle ilgili kadýn erkek normlarý, kýz-erkek oyunlarý gibi heteronormatif cinsiyetçi rollere uymalarýnýn beklenmesi bu kiþiler için stres kaynaðý olabilmektedir. Sonrasýnda ortaokul döneminde, ergenlikle birlikte cinsel kim-liðin belirginleþmesiyle, toplumsal normlara uyma-maya baðlý olarak akranlarýnýn ve çevrelerinin ötekileþtirilmesine maruz kalabilmektedirler. Yetiþkinlik döneminde ise iþe alýmlardaki, barýn-madaki sýkýntýlar, evlenmeleri ve çocuk sahibi olmalarý yönündeki beklentiler LGBT bireyler üzerinde stres kaynaðý olabilmektedir. Tüm bu süreçlerde aileleri ve öðretmenleri tarafýndan uygun tepkiler verilmediðinde ve destek göremediklerinde LGBT bireylerin iyilik halinin daha düþük olabileceði düþünülmektedir. Bu kap-samda mevcut çalýþmada ilk olarak LGBT kim-liðine sahip olmak nedeniyle zorbalýða maruz kalma riski tartýþýlmýþtýr. Ardýndan LGBT kimliði ile psikolojik iyilik hali arasýndaki iliþki ve zorbalýk deneyimlerinin psikolojik iyilik hali üzerindeki olumsuz etkisine deðinilmiþtir. Son olarak, LGBT gençlerin çevrelerinden maruz kaldýklarý zorbalýða karþý sosyal desteðin rolü ve olumsuz tutumlarý önlemeye yönelik müdahale stratejileri tartýþýlmýþtýr.
LGBT KÝMLÝÐÝ ve ZORBALIK
Akran zorbalýðý çocuklarý ve ergenleri pek çok açý-dan etkileyen sosyal problemlerden biridir. Son dönemde zorbalýðýn ciddi sonuçlarý medyada, eðitimciler, araþtýrmacýlar ve hukukçular arasýnda da dikkat çekmeye baþlamýþtýr. Zorbalýk davranýþlarý için farklý tanýmlar yapýlmakla birlikte genel taným fiziksel olarak güçlü veya sosyal olarak
daha ön planda olan kiþilerin, kurbaný güçsüz his-settirmek için bilinçli olarak yaptýklarý, tekrarlayan tehdit veya aþaðýlama içeren davranýþlarýdýr (Olweus 2013). Zorbalýktaki önemli nokta, taraflar arasýnda bir güç dengesizliðinin bulunmasýdýr. Ayrýca, zorbalýk tanýmýnda tekrarlanma durumu belirtilmekle birlikte, tek bir travmatik olayýn da, tacizin devam edebileceðine yönelik beklenti veya korkuya yol açabildiði için, kurbaný etkileyebileceði düþünülmektedir (Olweus 2013).
Grup normlarýna uymamanýn zorbalýk ve ayrýmcýlýk riskini arttýrdýðý göz önünde bulundurulduðunda, LGBT bireylerin, sözel aþaðýlanmadan fiziksel saldýrýya kadar çevreleri tarafýndan çeþitli þekillerde þiddete maruz kaldýklarý düþünülmekte-dir. Amerika'da ülke çapýnda yapýlan anket çalýþ-masýna göre LGBT bireylerin %84'ü cinsel yöne-limleri nedeniyle sözel zorbalýk, %91'i de homofo-bik içerikli etiketlemeler yaþamaktadýr. Ayrýca, LGBT öðrencilerin %39'u cinsel yönelimleri nedeniyle fiziksel þiddete maruz kaldýklarýný; %57'si ise kiþisel eþyalarýna kasten zarar verildiðini belirtmiþtir (Kosciw 2004). Rivers (2001) ise LGBT öðrencilerin okullarda homofobik içerikli ad takýlma (%82), diðerlerinin önünde küçük düþürülme (%71) ve fiziksel saldýrý (%60) gibi zor-balýklara maruz kaldýklarýný belirtmektedir. Türkiye'de yapýlan bir çalýþmada da eþcinsel birey-lerin cinsel yönelimleri nedeniyle taciz, þiddet ve ayrýmcýlýða maruz kaldýklarý; ayrýca açýlma süreç-lerinde olumsuz yaþantýlar nedeniyle kaygý ve korku yaþadýklarý belirtilmiþtir (Kabacaoðlu 2015). LGBT bireylerin maruz kaldýðý kötü muamele akademik hayatlarýný da etkilemektedir. Okul ortamýndaki kötü muamelenin düþük akademik baþarý ve okulu býrakma ile iliþkili olduðunu gösteren bulgular bulunmaktadýr (Kosciw ve ark. 2012, Greytak ve ark. 2009, Fisher ve ark. 2008, Grossman ve D'Augelli 2006). Örneðin, trans kadýnlarla yapýlan bir çalýþmada, katýlýmcýlarýn %7,8'i cinsel kimlikleri nedeniyle okul deðiþtirmek zorunda kaldýðýný, %34,8'i ise eðitimlerine devam etmek istemelerine raðmen yarýda býrakmak zorun-da kaldýklarýný belirtmiþlerdir (Lambzorun-da Ýstanbul 2010). Ýnternet üzerinden ulaþýlan LGBT gençlerin okul ortamýndaki deneyimlerinin incelendiði çalýþ-mada zorbalýk nedeniyle daha çok okula gitmedik-leri ve düþük notlara sahip olduklarý belirtilmiþtir.
Ayrýca, bu kiþiler yalnýzlýklarýný belirtmekte ve kendilerini okulun bir parçasý olarak hissede-memektedirler. Ayný zamanda LGBT öðrencilerin çoðu bu süreçte okuldan destek alamamýþtýr (Kosciw ve ark. 2012).
LGBT kimliði baþlý baþýna þiddete maruz kalma riskini arttýrmakla birlikte, LGBT bireyler arasýnda da transgender bireylerin kötü muameleye maruz kalma konusunda daha çok risk altýnda olduðu tartýþýlmaktadýr. Bu farkýn transgender bireylerin cinsel yönelimlerinin yaný sýra toplumsal cinsiyet normlarýna ne kadar uyumlu davrandýklarýyla da iliþkili olduðu düþünülmektedir. Cinsel yönelimden baðýmsýz geleneksel cinsiyet rollerine uyuma göre, çevreden alýnan tutumlar da deðiþmektedir (Kosciw ve ark. 2008 ).
Ataerkil yapýnýn getirdiði cinsiyet rollerine baðlý olarak, transgender bireyler arasýnda ise genel olarak trans kadýnlarýn daha çok þiddete maruz kaldýklarý ileri sürülmektedir. Örneðin, cinsiyet rol-lerine baðlý olarak "erkek gibi davranmayanlar" (%82) "kýz gibi davranmayanlara" (%77) kýyasla daha çok sözel zorbalýða maruz kalmaktadýr (Greytak ve ark. 2009). Benzer þekilde benimsediði cinsiyeti erken yaþlarda dýþa vuran trans kadýnlar daha çok zorbalýða maruz kalmaktadýr (Grossman ve ark. 2006). Kaos GL'nin 2013 Nefret Suçlarý raporunda meydana gelen nefret suçlarýnda mað-durlarýn 239'undan 138'i erkeklerdi (Kaos GL 2014). Bu örneklerden, heteronormatif beklentiler gerçekleþtirilmediðinde, erkeklerin daha çok tepki aldýðý anlaþýlmaktadýr. Dolayýsýyla, transgender bireylerin hem cinsel yönelim hem de cinsiyetin dýþavurumu açýsýndan daha çok risk altýnda olduk-larý düþünülebilir. Müdahale çalýþmaolduk-larý, özellikle erken yaþlarda daha savunmasýz olan çocuk ve ergenlerde cinsiyete baðlý bu farklýlýklarý da göz önünde bulundurmalýdýr.
Kötü muamele ve ayrýmcýlýðýn sürekli olarak yakýn çevreden gelmesi, özellikle küçük yaþlarda özerk-liklerini kazanamamýþ olan LGBT bireylerin iyilik halini olumsuz etkilemektedir. Rivers (2001) LGBT gençlerin büyük oranda evde, okulda ve yaþadýklarý yerlerde yakýn çevreleri tarafýndan kötü muameleye maruz kaldýklarýný belirtmektedir. Bu nedenle özellikle gençlerde, cinsel yönelimlerini
ve/veya cinsiyet kimliklerini ailelerine, yakýnlarýna veya arkadaþlarýna açýklamak; yani "açýlmak" daha zorlayýcý olabilmektedir. Ailelerinin cinsel kimlik-lerini ya da yönelimkimlik-lerini öðrendiði zaman red-dedilecekleri ya da evden atýlacaklarý korkusu, yeterli arkadaþ desteði alamayacaklarý kaygýsý ve bu süreçte yaþanabilecek zorluklarda destek olacak kiþiler olmayacaðýna yönelik algý LGBT gençlerin açýlma süreçlerini güçleþtirmektedir (D'amico ve ark. 2015, Russell 2003). Türkiye'de yapýlan bir çalýþma da benzer sonuca iþaret etmektedir. Kabacaoðlu (2015), 14 eþcinsel (7 lezbiyen, 7 gey) bireyle görüþme gerçekleþtirmiþtir. Araþtýrma sonuçlarý homofobik tutumlarýn LG bireylerin cin-sel kimliklerini fark etme ve kabullenme süreçleri-ni zorlaþtýrdýðýný iþaret etmektedir. Açýlma sürecinde ise bireyler ilk olarak güvenilen arkadaþlara açýlmakta ve genellikle olumlu tepkiler almaktadýr. Katýlýmcýlardan bazýlarý ailelerinden olumsuz tepki alacaklarýný düþündükleri için ailelerine açýlmayý tercih etmemiþlerdir. Ailelerine açýlanlar da genellikle olumsuz tepkiler almýþtýr (Kabacaoðlu 2015).
LGBT bireyler, ailelerin yaný sýra okul ortamýnda da olumsuz tepkilerle karþýlaþmaktadýr. Greytak ve arkadaþlarý (2009) çalýþmalarýnda, okul ortamýnda LGBT öðrencilere karþý akranlarýnýn yaný sýra okul çalýþanlarýnýn %32'sinin homofobik ifadelerde, %39'unun ise cinsiyetçi ifadelerde bulunduklarýný bildirmiþtir. Benzer þekilde Kosciw (2004), LGBT bireylere yönelik homofobik tutumlarda bulunul-duðunda, fakülte çalýþanlarýnýn ve görevlilerin %82'sinin müdahalede bulunmadýðýný belirtmiþtir. Kaos GL, Nefret Suçlarý raporunda (2010) da öðrencilerin okullarýnda LGBT kimlikleri nedeniyle homofobik tutumlara, fizyolojik ve psikolojik zorbalýða maruz kaldýklarýný, yalný-zlaþtýklarý ve üniversitedeki LGBT bireylerin bu alanda topluluklar kurmakta zorlandýklarý belir-tilmiþtir. Bazý öðrenciler de eðitim süreçlerinde yurttan ayrýlmak zorunda kalmýþtýr (Özsoy 2011). Yaþlarý 15 ile 21 arasýnda deðiþen ayrýmcýlýða maruz kalan ve sosyal destekten yoksun transgender gençlerle yapýlan bir baþka çalýþmada katýlýmcýlarýn çoðu, ergenlik döneminde biyolojik cinsiyetleri ile uyumlu olmayan diðer cinsiyetten hissettiklerini, biyolojik cinsiyetlerine uymayan atipik davranýþlar gösterdiklerinde ya da cinsiyet kimlikleri ya da cin-sel yönelimleri hakkýnda kafa karýþýklýðý
belirttik-lerinde çevrebelirttik-lerinden olumsuz tepkiler aldýklarýný belirtmiþlerdir (Grossman ve D'Augelli 2006). Ayrýca bu kiþilerin aile, arkadaþ gibi yakýn çevrelerinden oluþan özel alanlarýn yaný sýra iþ yeri, saðlýk kuruluþlarý ve karakol gibi kamusal alanlarda da ayrýmcýlýða ve zorbalýða maruz kaldýklarý belir-tilmektedir (Lambdaistanbul 2010, Ördek 2014). Özellikle güvenli bir sosyal çevrenin olmamasý, saðlýk merkezlerine ulaþýmlarýnýn yetersiz olmasý, psikolojik destek kaynaklarýnýn az olmasý ve ailelerinden ve çevrelerinden ilgi ve bakým alama-malarý, bu kiþileri daha hassas hale getirmektedir (Grossman ve D'Augelli 2006). Erken yaþlardan itibaren LGBT kimliði nedeniyle yaþanýlan ayrým-cýlýk ve zorbalýk deneyimleri kiþilerin ruhsal ve fiziksel problem yaþamasýnda önemli bir faktör ola-bilmektedir.
LGBT KÝMLÝÐÝ ve PSÝKOLOJÝK ÝYÝLÝK HALÝ Bir grup çalýþmada, toplum geneline kýyasla LGBT bireylerin daha yüksek oranda psikiyatrik problem-ler yaþadýklarý belirtilmektedir. Örneðin, LGBT gençlerin %17'sinin davraným bozukluðu, %15'inin majör depresyon, %9'unun travma sonrasý stres bozukluðu tanýsý aldýðý belirtilmiþtir (Brian ve ark. 2010). Benzer tablo çocukluk dönemindeki LGBT bireylerde de görülmektedir. Wallien ve ark. (2007) cinsel kimlik bozukluðu tanýsý alan çocuklarýn yarýsýnýn ayný zamanda baþka bir psikiyatrik rahat-sýzlýk tanýsý aldýðýný belirtmektedir. Bu çocuklarýn %31'i kaygý bozukluðu, %23'ü yýkýcý bozukluk, %6'sý duygu durum bozukluðu tanýsý almýþtýr. LGBT bireylerin daha yüksek oranda psikiyatrik rahatsýzlýk yaþadýðýný ileri süren çalýþmalara karþýt olarak genel popülasyonla benzer oranda psikiya-trik rahatsýzlýk belirten çalýþmalar da bulunmak-tadýr. Örneðin, LGBT bireylerle heteroseksüel bireyler arasýnda sosyal kaygý açýsýndan fark belir-tilmemiþtir (Wadsworth ve Hayes- Skelton 2015). Yazarlar fark görülmemesinde araþtýrma örnek-leminin gey evliliðine izin veren, LGBT haklarý açýsýndan koruyucu politikalarýn olduðu Boston Massachusetts eyaletinden toplanmasýnýn etkili olduðunu düþünmektedir. Yaþanýlan þehirdeki baskýlara göre LGBT bireylerin, psikiyatrik rahatsý-zlýk yaþama durumunun deðiþebileceði belirtilmek-tedir. Bu hipotezi desteleyecek þekilde Amerika'da
nefret suçlarýna ve iþ yaþamýndaki ayrýmcýlýða karþý koruma politikasý olmayan eyaletlerde LGBT bireylerin genel popülasyona kýyasla daha yüksek oranda psikiyatrik rahatsýzlýk yaþadýklarý belir-tilmektedir (Hatzenbuehler ve ark. 2009). Dolayýsýyla, LGBT kimliðine baðlý olmaksýzýn fark-lý faktörler LGBT bireylerin ruh saðfark-lýðý üzerinde koruyucu ya da bozucu etki yapabilmektedir. Karþýt bulgular beraber deðerlendirildiðinde, LGBT kimliðine sahip bireylerin geliþimleri boyun-ca çevrelerinden aldýklarý olumsuz tepkiler ve bu durumla iliþkili olarak yaþadýklarý olumsuz deney-imler psikiyatrik problemler yaþamalarýna yol açý yor olabilir. Meyer (2003), Azýnlýk Stres Model'inde (Minority Stress Model) LGBT birey-lerin karþýlaþtýklarý düþmanca tutum ve stresli yaþam olaylarý sonucu diðerlerinden þiddet görm-eye yönelik beklenti içerisinde olduklarýný ve içselleþen bu beklentilerin saðlýk problemleri yaþa-ma riskini arttýrdýðýný ileri sürmektedir. Dolayýsýyla, sosyal beklentilerin öne sürdüðü "normallik" nedeniyle içselleþen olumsuz inançlar ve tutumlar da LGBT bireylerin iyilik halini olumsuz etkileye-bilmektedir (Yalçýnoðlu ve Önal 2014). Buna baðlý olarak LGBT kimliðinden utanma, kendinden nefret etme, kendini diðer insanlardan uzaklaþtýr-ma, inkâr ve diðer LGBT bireylere kötü davranma gibi tutumlar da iyilik halini olumsuz etkilemekte-dir (Yalçýnoðlu ve Önal 2014). Örneðin, kampüste-ki açýk ve örtük heteroseksizm ile iyilik hali arasýn-daki iliþkinin incelendiði bir çalýþmada, LGBT öðrenciler genel olarak heteroseksizimden olumsuz etkilenmekle birlikte, LGBT kimliðini kabul eden öðrencilerin heteroseksizm karþýsýnda iyilik halleri daha yüksek bulunmuþtur (Woodford ve ark. 2014). Dolayýsýyla, LGBT kimliði ile psikiyatrik belirti düzeyi arasýndaki iliþkiyi göstermek buradaki dinamiðin anlaþýlmasý için yeterli deðildir. LGBT kimliðinden dolayý yaþanan olumsuz deneyimler ruhsal problem yaþama riskini arttýrýyor olabilir. ZORBALIK ve PSÝKOLOJÝK ÝYÝLÝK HALÝ ARASINDAKÝ ÝLÝÞKÝ
LGBT bireylerin maruz kaldýklarý ayrýmcýlýk, þiddet ve kötü muamele faktörleri de dikkate alýndýðýnda, LGBT kimliði ve psikolojik belirti düzeyi arasýnda-ki iliþarasýnda-ki daha iyi açýklanmaktadýr (Baams ve ark.
2015, Toomey ve ark. 2013). Çocukluk dönemi çalýþmalarýna bakýldýðýnda, kendi biyolojik cin-siyetine özgü davranýþlar göstermeyen çocuklarýn ailelerinden, akranlarýndan ve toplumdan; dýþlan-ma, istismar ve ihmale maruz kalma riski altýnda olduklarý görülecektir. Cinsiyete özgü tipik olmayan davranýþlar gösteren okul öncesi dönemdeki çocuklarýn akranlarý tarafýndan sevilmedikleri, alay edildikleri ve fiziksel þiddete maruz kaldýklarý bildirilmektedir (Collier ve ark. 2012) . Yetiþkinlik döneminde de kendilerini LGBT olarak tanýmlayan kiþilerin, heteroseksüellere kýyasla yaþamlarý boyunca daha çok ayrýmcýlýða maruz kaldýklarý belirtilmiþtir (Collier ve ark. 2012). Dolayýsýyla, LGBT birey olmak baþlý baþýna olumsuz yaþam deneyimleri için bir risk faktörü olabilmekte ve bu durum kiþilerin iyilik halini etk-ileyebilmektedir.
Zorbalýk ve psikolojik iyilik hali arasýndaki iliþki ele alýndýðýnda zorbalýk davranýþýna maruz kalmanýn psikolojik problemler yaþama riskini arttýrdýðý düþünülmektedir. Çalýþmalarda zorbalýða maruz kalma ile depresyon, kaygý (Hawker ve Boulton 2000), baþ ve mide aðrýsý gibi psikosomatik prob-lemler (Gini ve Pozzoli 2009) arasýnda iliþki belir-tilmektedir. Ayrýca, ergenlikte LGBT kimliði nedeniyle zorbalýða maruz kalma, yetiþkinlik döne-minde depresyon belirtileri ve yaþam doyumlarý üzerinde aracý etkiye sahiptir (Toomey ve ark. 2013). Benzer þekilde, cinsel yöneliminden dolayý kurban olma ve diðerlerine açýlma stresi, depresyon ve intihar düþüncesi ile iliþkilidir. Özellikle "diðer-lerine yük olma hissi" bu iliþkiyi açýklayan önemli bir aracý deðiþkendir (Baams ve ark. 2015). Zorbalýk davranýþlarý ve iyilik hali arasýndaki iliþki göz önünde bulundurulduðunda, LGBT bireylerin maruz kaldýklarý kötü muamelenin ruh saðlýklarý üzerinde etkili olduðu düþünülmektedir. Bu baðlamda Di Ceglie ve ark. (2002) çalýþmalarýnda, cinsel kimlik bozukluðu olan çocuklarýn yetiþkinler ve akranlarý ile olan iliþkilerinde ciddi iliþki prob-lemleri yaþadýklarýný ve bu durumun çocuklarý yal-nýzlýða sürüklediðini, depresif ve mutsuz hissettik-lerini belirtmektedirler. Diaz ve ark. (2001) çalýþ-malarýnda, LG (lezbiyen Gey) kiþilerin yüksek oranda intihar düþüncesi, kaygý bozukluðu ve depresif belirti gösterdiklerini; fakat bu belirtileri ayrýmcýlýk ve kötü muamelenin yordadýðýný
belirt-mektedir. Transgender bireyler, travmaya maruz kalmýþ kiþilerle karþýlaþtýrýldýðýnda, travmatik olay-lara daha fazla maruz kalmakta ve bu bireylerin Travma Sonrasý Stres Bozukluðu (TSSB) ve depre-sif belirti gösterme oranlarý artmaktadýr (Bandermann ve Szymanski 2014). Ayrýca, trans erkeklerde fiziksel ve cinsel þiddete uðrama alkol baðýmlýlýðýyla iliþkili bulunurken; trans kadýnlarda cinsel þiddete maruz kalma ile alkol ve madde baðýmlýlýðý iliþkili bulunmuþtur (Testa ve ark. 2012). Baþka bir çalýþmada da büyük oranda LGBT gencin evsiz olduðu ve bu gençlerde de madde kullaným bozukluðu, þiddete maruz kalma, intihar giriþim-leri, riskli cinsel davranýþlar ve psikolojik rahatsýzlýk oranlarýnýn yüksek olduðu bildirilmiþtir (Keuroghlian ve ark. 2014).
Göz önünde bulundurulmasý gereken bir diðer nokta da zorbalýða maruz kalma ve zorba-kurban statüsünün intihar düþüncesi ve kendine zarar verme davranýþlarýný arttýrdýðý yönündeki bulgu-lardýr (Testa ve ark. 2012). Virginia Transgender Saðlýk Enstitüsü Anketi'nden (Virginia Transgender Health Initiative Survey) alýnan veril-erle yapýlan çalýþmada, trans bireylerin daha çok fiziksel ve cinsel þiddete maruz kaldýklarý belir-tilmektedir. Maruz kalýnan þiddet ve ruh saðlýðý arasýndaki iliþki incelendiðinde fiziksel ve/veya cin-sel tacize maruz kalan trans bireylerde, bu tür þid-dete maruz kalmayanlara kýyasla, daha çok intihar düþüncesi ve intihar giriþimi olduðu belirtilmekte-dir (Testa ve ark. 2012). Türkiye'deki çalýþmalarda da benzer bir örüntü gözlenmektedir. Trans kadýn-larla yapýlan çalýþmada, cinsel kimliklerine baðlý olarak maruz kaldýklarý olumsuz yaþantýlar nedeniyle bu kiþilerin %38,8'inin intihar sine sahip olduklarý belirtilmiþtir. Ýntihar düþünce-sine sahip olanlarýn % 84,4 'ü ise intihar giriþiminde bulunmuþtur (Lambdaistanbul 2010). Baþka bir çalýþmada da katýlýmcýlarýnýn %49,8'i birden fazla kez intihar etmeyi düþündüðünü % 35,6'ý ise intihar teþebbüsünde bulunduðunu belirtmiþtir (Ördek 2014).
Zorbalýða maruz kalma süresi ve þekli de iyilik hali-ni etkilemektedir. Örneðin, tek bir zorbalýða maruz kalmak bile kiþinin günlük kaygý düzeyini arttýra-bilmektedir (Nishina ve ark. 2005). Süreç içerisinde birçok kez zorbalýða maruz kalmak ise depresif belirtiler ve saldýrgan davranýþlarla iliþkili
bulun-muþtur. Ayrýca zorbalýk davranýþlarý durduðunda çoðu kurbanýn zamanla uyumlu davranýþlar sergilediði gözlemlenmesine raðmen; bazý belirtiler ve kötü muameleye karþý aþýrý hassasiyet halinin, zorbalýk davranýþlarý dursa bile, devam edebildiði belirtilmektedir (Rudolph ve ark. 2011). Özetle, LGBT bireylerin maruz kaldýðý zorbalýk deneyim-lerinin psikolojik iyilik hali üzerindeki olumsuz etk-isi pek çok çalýþma tarafýndan ortaya konulmuþtur. Buradan hareketle, LGBT bireylerle çalýþýrken çevreden gelen zorbalýk davranýþlarýna karþý yine çevrelerinden aldýklarý desteðin psikolojik iyilik halini olumlu etkileyeceði düþünülebilir.
SOSYAL DESTEÐÝN PSÝKOLOJÝK ÝYÝLÝK HALÝ ÜZERÝNDEKÝ ETKÝSÝ
LGBT bireylerin, cinsel kimliklerini ve yönelimleri-ni keþfetme dönemleri ve sonrasýndaki açýlma süreçlerinde ailelerinden ve akranlarýndan aldýklarý tepkiler yaþadýklarý stresi ve çevreleri ile iliþkilerini etkilemektedir. Grossman ve arkadaþlarý (2011) transgender gençler ile yürüttükleri çalýþmalarýnda, LGBT bireylerin cinsiyet kimlikleri ve dýþavurum þekillerine baðlý olarak yaþadýklarý deneyimleri incelemiþtir. Katýlýmcýlarýn yaklaþýk olarak üçte ikisi, cinsel kimlikleri ve dýþavurum þekillerine baðlý nedenlerle ailelerinden ya da akranlarýndan sözel ve fiziksel tacize maruz kaldýklarýný belirtmiþtir. Ayrýca bireyler, biyolojik cinsiyetlerine uygun olmayan cinsiyet dýþavurumu arttýkça daha çok tacize maruz kalmaktadýr. Bir çalýþmada, nitel anal-iz yöntemiyle ortaokulda cinsiyet hoþnutsuzluðu belirten gençlerin akranlarý ile iliþkisi ince-lendiðinde, gençlerin çoðunluðunun akran desteði-ni kaybetme korkusundan dolayý açýlmayý tercih etmedikleri tespit edilmiþtir (Wilson ve ark. 2005). Dolayýsýyla, LGBT bireyler çevreden gelen olum-suz tepkilerden çekindiði için çevrelerine açýlmakta tereddüt yaþayabilmektedirler.
LGBT bireylerin maruz kaldýklarý olumsuz tutum-lar karþýsýnda yakýn çevrelerinden destek almatutum-larý ruh saðlýklarý üzerinde koruyucu etkiye sahiptir. Örneðin, Doty ve arkadaþlarý (2010) Lezbiyen, Gey, Biseksüel (LGB)bireylerin cinsellikle ilgili ve diðer konularda yaþadýklarý stres karþýsýnda aile, akranlar ve LGBT gruplarýndan aldýklarý destek algýsýný incelemiþtir. Aileden ve heteroseksüel
arkadaþlardan cinsellikle ilgili alýnan destek diðer konularda alýnan desteðe göre daha azdýr. Cinsel azýnlýk grubunda bulunan arkadaþlar ise cinsellikle ilgili konularda en çok desteði sunmaktadýr. LGB bireyler özellikle cinsellikle ilgili konularda destek aldýklarýnda duygusal stres azalmaktadýr. Benzer þekilde yakýn çevre tarafýndan kabul görmek de ruh saðlýðýný olumlu etkilemektedir. Ryan ve arkadaþlarý (2010) ailenin kabulü, öz saygý ve sosyal desteðin psikolojik saðlýðý olumlu etkilediðini, depresyon, madde baðýmlýlýðý, intihar düþüncesi ve giriþimine karþý da koruyucu bir faktör olduðunu belirtmektedir.
Okul yaþantýsýna bakýldýðýnda ise LGBT kimliði ile grup normlarýndan aykýrý olunduðunda ve özellikle arkadaþ desteði alýnamadýðýnda zorbalýk riski art-maktadýr. Fakat dýþlanma ve kötü muameleye rað-men çevreden alýnan destek, LGBT bireylerin iyilik hallerini olumlu etkilemektedir. Örneðin, zorbalýða maruz kalan gençler zamanla daha çok içselleþti rilmiþ probleme sahip olmakla birlikte, arkadaþlarýndan duygusal destek alabilen gençler daha az duygusal problem yaþamaktadýr (Yeung Thompson ve Leadbeater 2013). Ayrýca, okulda LGBT kimliðini açýk yaþayan kiþilerin okul zor-balýðý ve uyum problemi yaþadýklarý gözlenmekle beraber düþük depresyon düzeyinde olduklarý belirtilmiþtir. Sonuç olarak, açýlmamak dýþlanma ve olasý kötü muameleyi engellemekle birlikte, açýl-mak kiþinin kendi benlik saygýsýný kazanmasý ve toplumdaki etiketleme ve baskýlara karþý birliktelik saðlamayý ve karþý durmayý saðlamaktadýr
Özellikle okul dönemindeki çocuklarda öðretmen-lerin ve okulun LGBT öðrencilere yapýlan zor-balýða karþý tutumu bu davranýþlarýn sürmesinde veya sonlandýrýlmasý üzerinde önemli etkiye sahip-tir. Çünkü sosyal ortam çocuklarýn homofobik tutumlarýný açýklamada önemli bir faktördür. Örneðin, öðretmenler transgender kiþilere uygu-lanan kötü muameleye karþý durup müdahale ettik-lerinde kiþisel olarak kötü muameleye maruz kalmasa dahi tüm öðrenciler kendilerini güvende hissetmektedir (Russell ve McGuire 2008). Bir baþka çalýþmada tek bir öðretmenin bile heterosek-sizme ve homofobiye karþý savaþmasýnýn bu okulda-ki öðrencilerin maruz kaldýðý þiddete karþý olumlu etkileri olduðu görülmüþtür (Kosciw ve ark. 2008). Bunun yaný sýra öðrenci öðretmen oraný da göz
önünde bulundurulmasý gereken bir faktördür. Öðretmenlerin birebir sorumlu olduklarý öðrenci sayýsý düþük oldukça öðretmenler çocuklarýn yaþadýklarý zorbalýk davranýþlarýna daha çok tanýk olmakta ve müdahale þansý artmaktadýr (Kosciw ve ark. 2008). Özetle ailelerin LGBT çocuklarýna olan destekleri, okulda da öðretmenlerin tutumlarý ile zorbalýk davranýþlarýnýn önlenmesi; LGBT birey-lerin iyilik halini ve çevreleri ile iliþki kalitebirey-lerini yükseltmekte, zorbalýk davranýþlarýna karþý koruyu-cu bir yapý oluþturmaktadýr.
LGBT BÝREYLERE YÖNELÝK ZORBALIÐA KARÞI MÜDAHALE STRATEJÝLERÝ
Okul yasal ve etik olarak her öðrencinin güvenli bir ortamda eðitim alýnmasýný saðlamalýdýr. Fakat LGBT öðrencilerin deneyimleri incelendiðinde yaþadýklarý þiddet ve ayrýmcýlýða karþý çok az okulun önleyici politikalar uyguladýðý ve bu öðrencilere destek saðladýðý görülmektedir. Türkiye'de LGBT bireylere yönelik tutumlarý deðiþtirmek adýna müdahale stratejilerini araþtýran çalýþmalara ulaþýlamamýþtýr. Dolayýsýyla, burada aktarýlan öne riler batý kültürünü içeren çalýþmalardan elde edilmiþtir.
2011 Gay, Lesbian & Straight Education Network (GLSEN) raporunda okul içerisinde LGBT birey-leri destekleyen çalýþanlarýn olmasýnýn, zorbalýk karþýtý politikalarýn, LGBT ile ilgili konularý içeren derslerin varlýðýnýn LGBT öðrencilerin okulda kötü muameleye maruz kalma riskini etkilediði belir-tilmektedir (Kosciw ve ark. 2012). Yazarlar LGBT öðrencilerin okulda karþýlaþtýklarý zorbalýðý önle-mek için þu önerilerde bulunmuþtur: Zorbalýk ve kötü muameleye karþý kapsamlý yasal önlemler alýnmalý ve öðrencilerin þikayetlerini bildirebilecek-leri etkili sistemler olmalýdýr; kýyafet düzeni gibi LGBT öðrencilere karþý ayrýmcýlýða yol açacak uygulamalar ve politikalara okullar dikkat etmelidir; LGBT öðrencilere destek saðlayan ve sorunlarýný dile getiren topluluklar desteklen-melidir; okul çalýþanlarýna ve öðretmenlere eðitim-ler verilmelidir; öðrencieðitim-lerin kütüphane kay-naklarýnda ve ders programlarýnda LGBT ile ilgili bilgilere ulaþmasý için imkan saðlanmalýdýr (Kosciw ve ark. 2012). Bunlara ek olarak öðretmenlere, öðrencilere ve çalýþanlara cinsel yönelimle ilgili
çalýþma gruplarý düzenleme; LGBT ailelere ve öðrencilere okulda destek birimi saðlama; okulda LGBT ile ilgili topluluklarý destekleme; LGBT bireylerin davet edildiði tartýþma oturumlarý düzen-leme; okul kütüphanesinde bu alanla ilgili bil-gilendirici kaynaklar saðlama; LGBT öðrencileri ve ailelerini destekleyecek sosyal organizasyonlara yönlendirme; güvenli cinsellik eðitimi ve uyuþturu-cu gibi zarar verici davranýþlardan uzak tutmak için eðitimlerin verilmesi bahsedilen önerilerdendir (van Wormer ve McKinney 2003).
Yukarýda aktarýlan önerilerle benzer görüþte, okul-daki rehberlik servisi ve öðretmenlerin danýþman-lýðýnýn LGBT öðrencilere okulda yaþadýklarý sýkýn-týlar karþýsýnda destek saðlayabileceði düþünülmek-tedir. Ayrýca, rehber öðretmenlerin öðretmenlere ve okuldaki öðrencilere verecekleri bilgilendirme ve yönlendirmeleri okulda olumlu geliþmeler saðlayabilmektedir (Fisher ve ark. 2008). Önemli bir nokta da LGBT bireylere yönelik tutumlarda öðretmenlerin dersleri iþleyiþ þekilleri ve bilgileri aktarýþ biçimlerine baðlý olarak þekillenebilmekte-dir. Tompkins ve arkadaþlarý (2015) transgender bireylere karþý empati ve iletiþim kanallarýnýn açýl-masýnýn önyargýlar ve ötekileþtirmeye olan etkisini incelemiþtir. Öðrenciler didaktik bilgi aktarýmý ye rine görsel sunularla ve üzerine yazýlan tartýþma metinleri ile eðitildiklerinde transgender bireylere karþý önyargýlarýn azaldýðý belirtilmektedir. Bu öneriler göz önünde bulundurulduðunda Türkiye eðitim sisteminde kat edilmesi gereken çok adým bulunmaktadýr. Örneðin, Kaos GL'nin Eðitimde Cinsel Kimlik Ayrýmcýlýða Son (2010) raporunda Türk eðitim sistemindeki ders kita-plarýndaki cinsel yönelim/cinsel kimlik üzerine aktarýlan bilgiler incelenmiþtir. Bu baðlamda Millî Güvenlik Bilgisi, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi, Demokrasi ve Ýnsan Haklarý ile Saðlýk Bilgisi ders kitaplarýný ele alýnmýþtýr. Bu kitaplarda cinsel yöne-lim ve cinsiyet kimliði ile ilgili ya hiç bilgi yer alma-makta ya da aktarýlan bilgiler de olumsuz ifadeler yer almaktadýr. Kitaplarda heteroseksist toplumsal cinsiyet kimliði vurgusu yapýlmýþtýr. Dolayýsýyla, baþta eðitim sisteminde aktarýlan bilgiler tekrardan gözden geçirilmeli ve eðitimciler bu alanda bil-gilendirilmelidir.
Öneriler arasýndaki ortak bir nokta da okullarda LGBT ile ilgili topluluklarýn gerekliliðidir. Okullardaki LGBT topluluklarýnýn iþlevinin incelediði çalýþmalarda bu birimlerin öðrencilere danýþmanlýk ve destek saðladýðýný, güvenli bir alan yarattýðýný ve LGBT sorunlarý ile ilgili farkýndalýk yaratýp, görünürlüðü arttýrdýðýný belirtmektedir (Heck ve ark. 2013, Kaos GL 2010). Dahasý, okullarýnda LGBT ile ilgili topluluklara katýlan öðrencilerin okullarýna daha çok baðlý olduklarý ve cinsel yönelimleri nedeniyle daha az kurban olduk-larý belirtilmiþtir. Bu topluluklara baðlý olmak depresyon, madde kullanýmý gibi psikolojik sýkýn-týlara karþý koruyucu bir faktör oluþturmaktadýr (Heck ve ark. 2013).
Son olarak, okul politikasý ve öðretmenlerin tutum-larýnýn yaný sýra akranlar arasýndaki doðal etkileþim de pek çok ön yargýyý yýkýlabilmektedir. Smith ve arkadaþlarý (2009) meta analiz çalýþmasýnda 41 çalýþmayý gözden geçirmiþ ve lezbiyen ve geylerle daha çok etkileþim içinde olanlarýn, olmayanlara kýyasla daha çok pozitif tutum içerisinde olduk-larýný belirtmiþtir. Heinze ve Horn (2009) lise öðrencilerinin eþcinsellikle ilgili inançlarýný ve GL akranlarý ile etkileþimindeki tutumlarýný karþýlaþtýr-mýþtýr. Daha önce eþcinsel kiþilerle etkileþimi olan-lar veya eþcinsel arkadaþý olanolan-lar, olmayanolan-lara kýyasla eþcinselleri daha az dýþladýðý, "kötü" olarak deðerlendirdiði ve zorbalýkta bulunduklarý belir-tilmiþtir. Türkiye'de yapýlan bir çalýþmada LGBT bireylerle tanýþýklýk düzeyi ve homofobi düzeyinin eþcinsellik ve transseksüellik kavramlarýna yönelik tanýmlamalara olan etkisi incelenmiþtir. Araþtýrma sonuçlarýna göre LGBT bireylerle tanýþýklýðý veya temasý olan kiþiler, olmayanlara kýyasla LGBT kavramlarýný tanýmlarken daha olumlu içeriklerde bulunmuþtur (Þah 2012). Çýrakoðlu (2006) çalýþ-masýnda üniversitede eþcinsel kiþilerle tanýþýklýðý olan öðrencilerin olmayanlara göre daha olumlu tutumlar sergilediklerini belirtmektedir. Bu çalýþ-malarda tanýþýklýðýn boyutu ve bu kiþinin sosyal roller açýsýndan kim olduðuna baðlýda tutumlarýn deðiþtiði savunulmaktadýr. Bu farkýn görülmesinin de LGBT bireylere yönelik önyargýlarla iliþkili olduðu düþünülmektedir. Eðer okullarda güvenli ortamlar saðlayarak LGBT bireylerle etkileþim saðlanýrsa pek çok önyargýnýn yýkýlabileceði düþünülmektedir.
SONUÇ
Küçük yaþtan itibaren aileleri ve akranlarý tarafýn-dan dýþlanmak, toplumsal normlara uymamaya baðlý kabul görmemek ve zorbalýða maruz kalmak LGBT bireylerin iyilik halini etkileyen önemli fak-törler olarak görülmektedir. Özellikle çocuk ve ergenlerin ailelerine daha çok baðýmlý olmalarý ve akranlarla iliþkilerin çok önemli olduðu dönemde çevrelerinden aldýklarý olumsuz tepkiler LGBT bireyleri daha çok etkileyebilir. Ülkemizde özellik-le LGBT çocuk ve ergenözellik-lerin iyilik halözellik-lerini ve okullarda yaþadýklarý zorluklarý kapsayan çok az çalýþmaya ulaþýlmýþtýr. Bu alana yönelik çalýþ-malarýn yapýlmasý ve özellikle LGBT bireylerin maruz kaldýðý kötü muameleyi önlemeye yönelik uygulamalarýn araþtýrýlmasýna ihtiyaç vardýr. Çalýþ-malarýn da desteklediði gibi özellikle çocukluk ve genç yetiþkinlik döneminde karþýlaþýlan olumsuz tutumlar yaþam boyu kiþide iz býrakabilmektedir. Türkiye'deki LGBT bireyler göz önünde bulun-durulduðunda eðitim sisteminde bu bireyleri ayrým-cýlýða karþý koruyacak düzenlemelerin olmamasý, eðitimcilerin bu alanda yeterli eðitime sahip olma-malarý, nefret suçlarýna yönelik yeterli yasal düzen-lemelerin olmamasý LGBT bireylerin güven duy-gusu ve destek görme beklentisine zarar vermekte-dir. Bu durumunda iyilik halini olumsuz etkileyip, psikopatolojiler için yatkýnlýk saðlayabileceði düþünülmektedir.
Sonuç olarak, LGBT bireylerle çalýþýrken bu popülasyona özgü sosyal ve yasal sorunlarý bilmek, bu bireylerle çalýþmak için gerekli eðitim donanýmý-na sahip olmak terapistlerin ve eðitimcilerin kendi önyargýlarýndan baðýmsýz bir yaklaþým saðlamasý, hem etik hem de genel yeterlilik kapsamýnda olmalýdýr. Üniversitelerde özellikle eðitim, saðlýk, hukuk ile iliþkili bölümlerde lisans eðitimi süresince kendi inançlarý ile çatýþsa bile profesyonel etik ilkelerin gerekliliklerinin öðretilmesi mezun olduk-tan sonra hangi alanda çalýþýlýrsa çalýþýlsýn LGBT bireylerle karþýlaþýlýnca mesleki yeterliliklerin yer-ine getirilmesini saðlayabilir.
Yazýþma adresi: Psk. Fatma Mahperi Uluyol Hacettepe Üniver-sitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü Beytepe Kampüsü Çankaya, mahperiuluyol@gmail.com
KAYNAKLAR Baams L, Grossman AH, Russell ST (2015) Minority Stress and
Mechanisms of Risk for Depression and Suicidal Ideation Among Lesbian, Gay, and Bisexual Youth. Developmental Psychology, 51 (5): 688-696.
Bandermann KM ve Szymanski DM (2014) Exploring Coping Mediators Between Heterosexist Oppression and Posttraumatic Stress Symptoms Among Lesbian, Gay, and Bisexual Persons. Psychology of Sexual Orientation and Gender Diversity, 1 (3): 213-224.
Brian SM, Robert G, Erin ME (2010) Mental Health Disorders, Psychological Distress, and Suicidality in a Diverse Sample of Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Youths. American Journal of Public Health,100 (12): 2426-2432.
Collier KL, Bos H ve Sandfort GM (2012) Intergroup contact, attitudes toward homosexuality, and the role of acceptance of gender non-conformity in young adolescents. J Adolesc., 35: 899-907.
Çýrakoðlu OÇ (2006) Perception of homosexuality among Turkish university students: The roles of labels, gender and prior contact. The Journal of Social Psychology, 146 (3): 293-300. D'amico E, Julien D, Tremblay N ve ark. (2015) Gay, Lesbian, and Bisexual Youths Coming Out to Their Parents: Parental Reactions and Youths' Outcomes. Journal of GLBT Family Studies, 11(5): 411-437.
Di Ceglie D, Freedman D, Mc Pherson S ve ark. (2002) Children and Adolescents Referred to a Specialist Gender Identity Development Service: Clinical Features and Demographic Characteristics. IJT 6,1, http://www.symposion.com/ijt/ijtvo06no01_01.htm'den indirildi. Diaz RM, Ayala G, Bein E ve ark. (2001) The impact of homo-phobia, poverty, and racism on the mental health of gay and bisexual Latino men: findings from 3 US cities. Am J Public Health, 91: 927-932.
Doty N, Willoughby BB, Lindahl KM ve ark. (2010). Sexuality related social support among lesbian, gay, and bisexual youth. Journal of Youth And Adolescence, 39: 1134-1147.
Erdoðan B ve Köten E (2015) "As kendini de hepimiz kurtulalým artýk!": Sosyal Dýþlanmadan Ýntihara LGBT. Alternatif politika, 7: 143-167.
Fisher ES, Komosa-Hawkins K, Saldana E ve ark. (2008) Promoting School Success for Lesbian, Gay, Bisexual, Transgendered, and Questioning Students: Primary, Secondary, and Tertiary Prevention and Intervention Strategies. The California School Psychologist, 13: 79-91.
Gini G ve Pozzoli T (2009) Association between bullying and psychosomatic problems: a meta-analysis. Pediatrics, 123:1059-65.
Greytak EA, Kosciw JG, Diaz EM (2009) Harsh Realities: The Experiences of Transgender Youth in Our Nation's Schools. New York: GLSEN.
Grossman A H ve D'Augelli A R (2006) Transgender youth: Invisible and vulnerable. Journal of Homosexuality, 51: 111-128. Grossman AH, D'Augelli AR, Frank JA (2011) Aspects of
resilience among transgender youth. Journal of LGBT Youth, 8(2): 103-115.
Hatzenbuehler ML, Katherine MK, Deborah SH (2009) State-Level Policies and Psychiatric Morbidity In Lesbian, Gay, and Bisexual Populations. Am J Public Health, 99(12): 2275-2281. Hawker DSJ ve Boulton MJ (2000) Twenty years' research on peer victimization and psychosocial maladjustment: a meta-ana-lytic review of cross-sectional studies. J. Child Psychol. Psychiatry, 41: 441-55.
Heck NC, Flentje A, Cochran BN (2013) Offsetting Risks: High School Gay-Straight Alliances and Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender (LGBT) Youth. Psychology of Sexual Orientation and Gender Diversity, 1: 81-90.
Heinze JE ve Horn SS (2009) Intergroup contact and beliefs about homosexuality in adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 38: 937-951.
Juvonen J ve Graham S (2014) Bullying in school: The power of bullies and the plight of the victims. Annual Review of Psychology, 65: 159-185.
Kabacaoðlu G (2015) Gey ve Lezbiyenlerde Açýlma Süreci: Nitel Bir Çalýþma. Yayýnlanmamýþ YL tezi. Ankara, Hacettepe Üniversitesi, Eðitim Bilimleri Enstitüsü, Psikolojik Danýþmanlýk ve Rehberlik Bilim Dalý.
KaosGL (2010) Eðitimde Cinsel Kimlik Ayrýmcýlýðýn Son! 19 Mart 2010 http://www.kaosgldernegi.org/resim/kutuphane/dl/egitimde_cin-sel_kimlik_ayrimciligina_son.pdf
KaosGL (2014) 2013 Yýlý Nefret Suçlarý Raporu. 3 Nisan 2014, s: 41 http://www.kaosgldernegi.org/resim/yayin/dl/nefret_sulari_rapo ru_2013.pdf
Keuroghlian AS, Shtasel D, Bassuk EL (2014) Out on the Street: A Public Health and Policy Agenda for Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Youth Who Are Homeless. American Journal of Orthopsychiatry, 84 (1): 66-72.
Kosciw JG (2004) The 2003 National School Climate Survey: The school-related experiences of our nation's lesbian, gay, bisexual and transgender youth. New York: GLSEN. Kosciw JG, Diaz EM, Greytak EA (2008) 2007 National School Climate Survey: The experiences of lesbian, gay, bisexual and transgender youth in our nation's schools. New York: GLSEN. Kosciw JG, Greytak EA, Bartkiewicz MJ ve ark. (2012) The 2011 National School Climate Survey: The experiences of les-bian, gay, bisexual and transgender youth in our nation's schools. New York: GLSEN.
Lambdaistanbul (2010) "it iti Isýrmaz!" Bir Alan Araþtýrmasý: Ýstanbul'da Yaþayan Trans Kadýnlarýn Sorunlarý. Lambdaistanbul LGBTT Dayanýþma Derneði, http://www.spod.org.tr/turkce/eskisite/wpcontent/uploads/2012/ 12/Trans_Anket_Kitab%C4%B1_Grafikli.pdf adresinden indirildi.
Meyer IH (2003) Prejudice, Social Stress, and Mental Health in Lesbian, Gay, and Bisexual Populations: Conceptual Issues and
Research Evidence. Psychol Bull, 129 (5): 674- 697.
Nishina A, Juvonen J, Witkow MR (2005) Sticks and stones may break my bones, but names will make me feel sick: the psy-chosocial, somatic, and scholastic consequences of peer harass-ment. J. Clin. Child Adolesc., 34:37-48.
Olweus D (2013) School Bullying: Development and Some Important Challenges. Annual Review of Clinical Psychology, 9: 751-780.
Ördek K (2014) Türkiye'de Trans Kadýn Seks Ýþçilerine Yönelik Þiddet: Görünmezlik ve Cezasýzlýk Kýskacýnda Bir Varoluþ Mücadelesi. Kýrmýzý Þemsiye Cinsel Saðlýk ve Ýnsan Haklarý Derneði ,Aralýk, http://www.aciktoplumvakfi.org.tr/pdf/anket_siddet_raporu.pdf adresinden indirildi.
Özsoy EC (2011) LGBT Bireyler ve Nefret Suçlarý Raporu 2010. 3 Þubat 2011 http://www.kaosgldernegi.org/resim/kutuphane/dl/nefret_suclari _raporu_2010.pdf
Rivers I (2001) The bullying of sexual minorities at school: Its nature and long-term. Educational and Child Psychology, 18(1): 32-46.
Rudolph KD, Troop-Gordon W, Hessel ET ve ark. (2011) A Latent Growth Curve Analysis of Early and Increasing Peer Victimization as Predictors of Mental Health across Elementary School. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 40: 111-122.
Russell ST (2003) Minority youth and suicide risk. American Behavioral Scientist, 46:1241-1257.
Russell ST ve McGuire JK (2008)The school climate for lesbian, gay, bisexual, and transgender (LGBT) students. In M. Shinn & H. Yoshikawa (Eds.), Changing schools and community organi-zations to foster positive youth development (pp. 133-158). Oxford: Oxford University Press.
Ryan C, Russell ST, Huebner D ve ark. (2010) Family accep-tance in adolescence and the health of LGBT young adults. J Child Adolesc Psychiatr Nurs., 23: 205-213.
Smith SJ, Axelton AM, Saucier DA (2009) The Effects of Contact on Sexual Prejudice: A Meta-Analysis. Sex Roles, 61 (3): 178-191.
Þah U (2012) Eþcinselliðe, Biseksüelliðe ve Transseksüelliðe Ýliþkin Tanýmlamalarýn Homofobi ve LGBT Bireylerle Tanýþýklýk Düzeyi ile Ýliþkisi. Psikoloji Çalýþmalarý Dergisi, 32 (2): 23-49. Testa RJ, Sciacca LM, Wang F ve ark. (2012) Effects of violence on transgender people. Professional Psychology: Research and Practice, 43(5): 452-459.
Tompkins TL, Shields CN, Hillman KM ve ark. (2015) Reducing Stigma Toward the Transgender Community: An Evaluation of a Humanizing and Perspective-Taking Intervention. Psychology of Sexual Orientation and Gender Diversity, 2 (1): 34-42. Toomey RB, Ryan C, Diaz NM ve ark. (2013) Gender-Nonconforming Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Youth: School Victimization and Young Adult Psychosocial Adjustment. Psychology of Sexual Orientation and Gender Diversity, 1: 71-80.
van Wormer K ve Mckinney R (2003) What schools can do to
help gay/lesbian/bisexual youth: A harm reduction approach. Adolescence, 38: 409-501.
Wadsworth LP ve Hayes-Skelton SA (2015) Differences Among Lesbian, Gay, Bisexual, and Heterosexual Individuals and Those Who Reported an Other Identity on an Open-Ended Response on Levels of Social Anxiety. Psychology of Sexual Orientation and Gender Diversity, 2 (2): 181-187.
Wallien MS, Swaab H, Cohen-Kettenis PT (2007) Psychiatric comorbidity among children with gender identity disorder. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry, 46(10):1307-14.
Wilson I, Griffin C, Wren B (2005). The interaction between young people with atypical gender identity organization and their peers. Journal of Health Psychology, 10: 307-315. Woodford MR, Kulick A, Sinco BR ve ark. (2014) Contemporary Heterosexism on Campus and Psychological Distress Among LGBQ Students: The Mediating Role of Self-Acceptance. American Journal of Orthopsychiatry, 84 (5): 519-529.
Yalçýnoðlu N ve Önal AE (2014) Eþcinsel ve biseksüel erkek-lerin içselleþtirilmiþ homofobi düzeyi ve saðlýk üzerine etkileri. Turkish Journal of Public Health, 12: 100-112.
Yeung Thompson RS, Leadbeater BJ (2013) Peer victimization and internalizing symptoms from adolescence into young adult-hood: building strength through emotional support. J. Res. Adolesc, 23:290-303.
