2011-2016 sağlıklı şehirler en iyi uygulamalar yarışmalarının içerik analizi

(1)

(2)

1949

2011-2016 Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışmalarının İçerik Analizi Ayşen ÖZMEN1,_{Emine Didem EVCİ KİRAZ}2

1_{İzmir Kavram Meslek Yüksek Okulu,}2_{Aydın Adnan Menderes Üniversitesi,}

Dünya Sağlık Örgütü, Avrupa Bölge Bürosu 1986 yılında ‘Herkes İçin Sağlık’ ilkesini gündeme getirmiş ve halk sağlığı alanında ‘Sağlıklı Kentler Projesi’ hareketini başlatmıştır. Sağlıklı Kentler Hareketi Sağlıklı Kentler Ağı’na çevrilmiş ve bir çok kent/belediye bu sürece dahil olma yolunda girişimlerde bulunmuştur. Sağlıklı Kentler Hareketini ülkemizde geliştirebilmek, uygulamaya dökebilmek amacıyla şehir sağlığını öncelik edinen şehirler 2005 yılında bir araya gelerek ‘Sağlıklı Kentler Birliği’ni kurmuşlardır. Sağlıklı Kentler Birliği, kurulduğu günden bugüne ülke genelinde kent sağlığı adına çok önemli çalışmalara imza atmıştır. Bunlardan bir tanesi de, Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışması’dır. Yarışmanın amacı yerel yönetimler arası rekabet oluşturmak değil, yerel yönetimler arası paylaşım platformu oluşturarak, yapılan projeleri görerek öğrenmek ve geliştirmektir.

Çalışmanın amacı; şehir sağlığı alanında ülke genelinde yapılmış projeleri tek çatı altında inceleme imkanı sunmak, kent sağlığında kategorilere ayrılmış olan konuları ve projeleri incelemek ve yapılan projelerin geliştirilmesine öncü olmaktır. Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışmalarına katılan 297 proje içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir.

Bu çalışmada 2011-2016 yılları arasında yerel yönetimler tarafından şehir sağlığını kuvvetlendirmek için yapılan ve Sağlıklı Kentler Birliği'nin düzenlemiş olduğu Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışması'na katılan üye belediyelerin yaptığı 297 proje incelenmiştir. Yarışmaya başvuran projeler Sosyal Sorumluluk, Sağlıklı Şehir Planlaması, Sağlıklı Yaşam ve Sağlıklı Çevre olmak üzere 4 farklı kategoride değerlendirilmiştir. Çalışmada, Sağlıklı Kentler Birliği'nin resmi internet sitesinde yer alan ve kitap halinde basılan Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışmasına başvuran projeler yer edinmiştir.

Anahtar Kelimeler: Sağlıklı Kentler, Şehir Sağlığı, Sağlıklı Kentler Birliği

Content Analysis of 2011-2016 Healthy Cities Best Practices Contests Ayşen ÖZMEN1,_{Emine Didem EVCİ KİRAZ}2

1_{İzmir Kavram Vocational School,}2_{Aydın Adnan Menderes University,}

In 1986 the World Health Organization, the Regional Office for Europe, introduced the principle of Sağlık Health for All ’and launched the‘ Healthy Cities Project ’movement in the field of public health. The Healthy Cities Movement has been translated into the Healthy Cities Network and many cities / municipalities have begun to engage in this process. In order to develop and implement the Healthy Cities Movement in our country, cities that prioritize city health came together in 2005 and established the ‘Healthy Cities Association.. Since its

(3)

1950

establishment, the Healthy Cities Association has carried out important works on behalf of urban health throughout the country. One of them is the Healthy Cities Best Practices Competition. The aim of the competition is not to create competition between local governments, but to learn and develop by seeing the projects that are carried out by creating a platform for sharing between local governments.

Purpose of the study; The aim of the course is to provide the opportunity to examine the projects carried out in the country in the field of city health under one roof, to examine the subjects and projects that are categorized in city health and to pioneer the development of the projects. 297 projects participating in Healthy Cities Best Practices Contests were analyzed by content analysis method.

In this study, 297 projects carried out by member municipalities that participated in the Healthy Cities Best Practices Contest organized by the Healthy Cities Association between 2011 and 2016 to strengthen city health by local administrations were examined. The projects that were submitted to the competition were evaluated in 4 different categories as Social Responsibility, Healthy City Planning, Healthy Life and Healthy Environment. In this study, the projects that applied to the Healthy Cities Best Practices Contest published on the official website of the Healthy Cities Association were published..

Keywords: Healthy Cities, City Health, Healthy Cities Association

1. Giriş

Dünya Sağlık Örgütünün sağlık tanımında ifade edilen ‘sadece hasta veya sakat olmama hali değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan iyi olma hali’ tanımında canlıların yaşamını sürdürdüğü ortam ve koşullar da ele alınmalıdır. İnsanoğlunun yerleşik hayata geçişinden bugüne yaşam alanlarımızı oluşturan şehirler, yaşam standartlarımızı belirlemiştir. Canlıların sağlıklı olma durumu ile onların yaşadığı ortamın da sağlıklı olduğu varsayılabilir. Sanayileşmenin etkisi ile hızlı kentleşme, kırdan kente göç, nüfus artışı ve nüfusun yapısındaki değişim sağlığı etkileyen şehir sorunları olarak ortaya çıkmıştır. Sağlıklı bir şehir elde etmek için ‘sağlığın geliştirilmesi’ gerekmektedir. Bu kavramın ortaya çıkışındaki nedenleri insanların hayat standartlarını ve kaliteli yaşama olan ilginin artması, kişilerin kontrol altında bir yaşam sürdürme isteği, geleneksel sağlık eğitimi uygulamalarının sınırlı kaldığının farkına varılması olarak sıralayabiliriz.

Sağlığın geliştirilmesi çalışmaları uluslararası bildirgeler ve konferanslarla da desteklenmektedir. Bu kavram ilk olarak 1986 yılında Ottawa Sağlığı Geliştirme Bildirgesi ile gündeme gelmiştir. Sağlığı geliştirme konferansında saptanan belirleyiciler sonraki dönemlerde yapılacak çalışmaların yol göstericisi olmuştur.

Bu belirleyicileri, sağlığın geliştirilmesinin sosyal ve politik bir süreç olması; bireylerin becerilerini ve yeterliliklerinin artırılmasının gerekliliği; sosyal, ekonomik ve çevresel koşulların pozitif yönde değişimine yönelik eylemlerin yapılması gerekliliği; bireylerin sağlığın belirleyicileri üzerinde kontrol mekanizması oluşturarak kendi sağlıklarını geliştirebilme imkânına sahip olmaları; sağlık geliştirme çalışmalarına toplumun katılım sağlamasının gerekliliği olarak sıralayabiliriz.

(4)

1951

Başlangıcın Ottowa Bildirgesi ile yapıldığı sağlığı geliştirme çalışmaları adına uluslararası düzeyde düzenlenen konferanslar ve yayınlanan bildirgeler ile adeta bayrak yarışı şeklinde ilerleme kaydedilmiştir. Ottowa Bildirgesinde yer alan öncelikli eylem planlamasında sağlıklı kamu politikalarının oluşturulması, destekleyici çevrelerin meydana getirilmesi, toplumsal hareketliliğin kuvvetlendirilmesi, kişilerin becerilerinin geliştirilmesi ve sağlık hizmetlerinin yeniden yapılandırılması yer almaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü’nün sağlığın geliştirilmesi amacıyla başlattığı projelerden biri de ‘Sağlıklı Kentler Projesi’dir. Bu proje yerelde DSÖ’nün uyguladığı ‘Herkes İçin Sağlık’ uygulamasının bir ayağıdır. Sağlıklı Kentler Projesi 1987 yılında Avrupa’da küçük bir proje olarak başlamış kısa sürede dünya çapında politikaları etkileyen önemli bir harekete dönüşmüştür.

Sağlıklı Kentler Projesi yalnız tıbbi anlamda sağlık seviyesinin yükseltilmesi, sağlık merkezi ve hastanelerin sayıca artırılması değil; eğitim, planlama, ulaşım, altyapı, sanayi, güvenlik gibi sektörleri kapsayan bir kalkınma projesidir. Projede, yerel yönetimlerin sorumluluk alanında ve yerel yönetimlerce yapılan çalışmaları kapsadığı, yerel yönetimlerin kentin sağlığından da sorumlu olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Dünya Sağlık Örgütü’nün oluşturduğu Sağlıklı Şehirler Ağına bağlı 31 ulusal ağ, 1400’den fazla şehir ve kasaba bulunmaktadır. Her beş yılda bir belirlenen ana temalar çerçevesinde sonuç odaklı çalışmalar yapılmaktadır. Her aşamanın sonunda eski ağ dağıtılmakta yeni temalar ile oluşturulan yeni ağ ile çalışmalara devam edilmektedir.

Sağlıklı Kentler Hareketi’ni ülkemizde geliştirebilmek, uygulamaya dökmek amacıyla şehir sağlığını öncelik edinen şehirler 2005 yılında bir araya gelerek ‘Sağlıklı Kentler Birliği’ni kurmuşlardır. Dünya Sağlık Örgütü Sağlıklı Kentler Ağı’na Türkiye’den ilk kabul edilen ve Sağlıklı Kentler Birliği’nin kurulmasında öncülük eden belediye Bursa Büyükşehir Belediyesi’dir. Ülkemizde 75 adet belediye Sağlıklı Kentler Birliği’ne üyedir.

Sağlıklı Kentler Birliği’nin kent sağlığını geliştirmek adına yürüttüğü çalışmalardan bir tanesi de Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışması’dır.

2. Gelişme

Çalışmanın amacı; şehir sağlığı alanında ülke genelinde yapılmış projeleri tek çatı altında inceleme imkânı sunmak, kent sağlığında kategorilere ayrılmış olan konuları ve projeleri incelemektir. Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışmalarına katılan 297 proje içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Yarışmaya başvuran projeler sosyal sorumluluk, sağlıklı şehir planlaması, sağlıklı yaşam, sağlıklı çevre olmak üzere 4 farklı kategoride değerlendirilmiştir. Çalışmada, Sağlıklı Kentler Birliği'nin resmi internet sitesinde yer alan ve kitap halinde basılan Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışmasına başvuran projeler yer edinmiştir.

(5)

1952

2011-2016 yılları arasında yapılan Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışmalarının yıllara göre dağılımı Tablo 1’de verilmiştir. 2011 yılında yapılan yarışmaya 45 belediye, 2012 yılında yapılan yarışmaya 57 belediye, 2013 yılında yapılan yarışmaya 52, 2015 yılında yapılan yarışmaya 43 ve 2016 yılında yapılan yarışmaya 100 belediye başvurmuştur. Yerel yönetimlerin yarışma başvurularında yıllara göre dalgalanmalar olsa da 2011-2016 yılları arasında %128’lik başvuru artışı olmuştur.

2011 Yılı Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulamalar Yarışması

2011 yılında yapılan en iyi uygulamalar yarışmasına 17 belediye toplam 45 proje ile başvuruda bulunmuştur. 4 kategoride değerlendirilen projelerden;

o Sağlıklı şehir planlaması kategorisinde Muğla Büyükşehir Belediyesi ‘Muğlalılar Bisiklet Yollarını Kullanıyor, Sağlıklı Yaşıyor’ projesi ile,

o Sağlıklı çevre kategorisinde Antalya Büyükşehir Belediyesi ‘Güneşkent’in Güneşevi’ projesi ile, o Sosyal sorumluluk kategorisinde Derince Belediyesi ‘Hayatı Paylaşmak İçin Engel Tanımıyoruz’ projesi ile,

o Sağlıklı yaşam kategorisinde ‘Sağlıklı Beslen, Spor Yap Obezite Dur De!’ projesi ile ödül almaya hak kazanmıştır.

Tablo 2. 2011 Yılı Proje Başvuru Kategorisi Dağılımı

45

57

52 ₄₃

100

(6)

1953

2011 yılı proje başvuru kategorisi dağılımı Tablo 2.’de verilmiştir. 2011 yılı yarışma başvuruları incelendiğinde 45 başvurunun 23’ü (%51) sosyal sorumluluk, 16’sı (%36) sağlıklı şehir planlama ve çevre, 6’sı (%13) sağlıklı yaşam kategorilerinde incelenmiştir.

o Sağlıklı şehir planlama ve çevre kategorisinde Kocaeli Büyükşehir Belediyesi ‘Ekolojik Enerji Biyogaz’ projesi ile,

o Sağlık çevre kategorisinde Derince Belediyesi ‘Derin Nefes’ projesi ile,

o Sosyal sorumluluk kategorisinde Çankaya Belediyesi ‘Çankaya Ahşap Çocuk Oyuncakları Atölyesi (Çaçoy)’ projesi ile,

o Sağlıklı yaşam kategorisinde Gölcük Belediyesi ‘Gölcük’te Sağlığın Geliştirilmesine Yönelik Halk Sağlığı’ projesi ile ödül almaya hak kazanmıştır.

Yarışma kapsamında 2012 yılından itibaren jüri özel ödülü verilmeye başlanmıştır. 2012 yılı jüri özel ödülünü ise Karşıyaka Belediyesi ‘Taypark Projesi’ ile kazanmıştır.

16; 36% 6; 13% 23; 51% SAĞLIKLI ŞEHİR PLANLAMA VE ÇEVRE SAĞLIKLI YAŞAM SOSYAL SORUMLULUK

(7)

1954

2012 yılı proje başvuru kategorisi dağılımı Tablo 3.’te verilmiştir. 2012 yılı yarışma başvuruları incelendiğinde 57 proje başvurusunun 23’ü (%40) sosyal sorumluluk, 18’i (%32) sağlıklı şehir planlama ve çevre, 10’u (%18) sağlıklı yaşam, 6’sı (%10) sağlıklı çevre kategorilerinde incelenmiştir.

o Sağlıklı şehir planlama kategorisinde Ordu Belediyesi ‘Teleferik 3. Ayak Ada Park Çevre Düzenlemesi ve İlk Adım Anıtı’ projesi ile,

o Sağlıklı çevre kategorisinde Karşıyaka Belediyesi ‘Karşıyaka’dan Bir Nefes’ projesi ile,

o Sosyal sorumluluk kategorisinde Osmangazi Belediyesi ‘Oryantiring Engel Tanımaz’ projesi ile ödül almaya hak kazanmıştır.

Urla Belediyesi’nin ‘Mahalle Oyun Evleri’ projesi ve Odunpazarı Belediyesi’nin ‘QR Kodlu Akıllı Kaldırımlar, Akıllı Sokaklar’ projesi ise jüri özel ödülünü kazanmıştır.

6; 10% 18; 32% 10; 18% 23; 40% SAĞLIKLI ÇEVRE SAĞLIKLI ŞEHİR PLANLAMA VE ÇEVRE SAĞLIKLI YAŞAM SOSYAL SORUMLULUK

(8)

1955

2013 yılı proje başvuru kategorisi dağılımı Tablo 4.’de verilmiştir. 2013 yılı yarışma başvuruları incelendiğinde 52 proje başvurusunun 16’sı (%32) sosyal sorumluluk, 12’si (%24) sağlıklı şehir planlama ve çevre, 10’u (%20) sağlıklı yaşam, 12’si (%24) sağlıklı çevre kategorilerinde incelenmiştir.

o Sağlıklı şehir planlama kategorisinde Karasu Belediyesi ‘Karasu Gençlik, Spor ve Yaşam’ projesi ile, o Sosyal sorumluluk kategorisinde Kadirli Belediyesi ‘Kent Müzesi’ projesi ile,

o Sağlıklı çevre kategorisinde Muğla Büyükşehir Belediyesi ‘Mavi Deniz Temiz Kıyılar’ projesi ile, o Sağlıklı yaşam kategorisinde Pendik Belediyesi ‘Pendik Sağlıklı Yaşam Merkezi’ projesi ile ödül almaya hak kazanmıştır.

2015 yılında düzenlenen yarışmada 4 projeye de jüri özel ödülü verilmiştir. Çankaya Belediyesi ‘Çansera Park’ projesi ile, Mersin Büyükşehir Belediyesi ‘PUGEDON (Güneş Enerjisi İle Çalışan Sokak Hayvanlarının Yemek Yiyebileceği Su İçebileceği Cihaz)’ projesi ile, Tepebaşı Belediyesi ‘Şirintepe Çocuk Ağız ve Diş Sağlığı Polikliniği’ projesi ile, Trabzon Büyükşehir Belediyesi ‘Biz De Varız’ projesi ile jüri özel ödülü almıştır.

Tablo 5. 2015 Yılı Proje Başvuru Kategorisi Dağılımı 12; 24%

12; 24% 10; 20%

16; 32%

SAĞLIKLI ÇEVRE KATEGORİSİ SAĞLIKLI ŞEHİR PLANLAMA VE ÇEVRE

SAĞLIKLI YAŞAM SOSYAL SORUMLULUK

(9)

1956

2015 yılı yarışma başvuruları incelendiğinde 43 proje başvurusunun 17’si (%44) sosyal sorumluluk, 5’i (%24) sağlıklı şehir planlama ve çevre, 6’sı (%15) sağlıklı yaşam, 11’i (%28) sağlıklı çevre kategorilerinde incelenmiştir.

o Sağlıklı şehir planlama kategorisinde Kadıköy Belediyesi ‘Bisiklet Yolları’ projesi ile, o Sosyal sorumluluk kategorisinde Denizli Büyükşehir Belediyesi ‘Genç Denizli’ projesi ile,

o Sağlıklı çevre kategorisinde Çankaya Belediyesi ‘Sokak Toplayıcılarının Sisteme Entegre Edilmesi’ projesi ile,

o Sağlıklı yaşam kategorisinde Bilecik Belediyesi ‘Akıllıyım Çünkü Teknoloji Bağımlısı Değilim’ projesi ile ödül almaya hak kazanmıştır.

2016 yılında düzenlenen Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışması’nda 4 projeye jüri özel ödülü verilmiştir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi ‘Gönüllülük Çalışmaları’ projesi ile, Mersin Büyükşehir Belediyesi ‘Evsel Katı Atıklardan Elektrik Üretimi’ projesi ile, Karşıyaka Belediyesi ‘Aktif Şehir Karşıyaka’ projesi ile, Gebze Belediyesi ‘Güzel Gelecek Akademisi’ ile jüri özel ödülü almıştır.

2011- 2016 Yılları Arasındaki Proje Başvurularının Kategorilere Göre Dağılımı

Tablo 6. 2011- 2016 Yılları Arasındaki Proje Başvurularının Kategorilere Göre Dağılımı 11; 28%

5; 13% 6; 15% 17; 44%

SAĞLIKLI ÇEVRE KATEGORİSİ SAĞLIKLI ŞEHİR PLANLAMA VE ÇEVRE

SAĞLIKLI YAŞAM SOSYAL SORUMLULUK

(10)

1957

2011-2016 yılları arasında yarışmaya toplam 297 proje başvuruda bulunmuştur. Tablo 6.’da da görüldüğü gibi bu projelerin 10 tanesi jüri özel ödülüne layık görülürken, 49’u sağlıklı çevre kategorisinde, 71’i sağlıklı şehir planlama ve çevre kategorisinde, 62 sağlıklı yaşam kategorisinde, 105’i sosyal sorumluluk kategorisinde değerlendirilmiştir. Yapılan başvurularda en az sağlıklı çevre kategorisinde en çok sosyal sorumluluk kategorisinde çalışmalar yapıldığı tespit edilmiştir.

3. SONUÇ

Yerel yönetimlerin ‘En İyi Uygulama’ başvurularında 2011–2016 yılları arasında dalgalanmalar olsa da belirtilen yıllar arasında % 128’lik başvuru artışı bulunmaktadır. Proje uygulamalarına bakıldığında, hayata geçirilen uygulamaların bir başka yerel yönetim tarafından geliştirildiği belirlenmiştir. 2011-2016 yılları arasında ‘En İyi Uygulama’ başvuruları incelendiğinde en çok sosyal sorumluluk (105), en az sağlıklı çevre (49) kategorisinde başvuru yapıldığı tespit edilmiştir.

Düzenlenen yarışmalar ve uygulanan projeler sonucunda yerel yönetimlere önerilebilecek noktalar; sağlıklı şehir olma yolunda yerel yönetimlerin dünya çapında çevre sağlığı gündemini takip ederek yapılan çalışma/proje uygulamalarını takip etmeleri, yapılan çalışmaların kente uyarlanarak hayata geçirilmesi ve halkın bilinçlendirilmesi, Sağlıklı Kentler Birliği ve DSÖ Avrupa Sağlıklı Kentler Ağı’na üyelik adımları atılması ve hedefler belirlenerek yerel yönetimlerin sağlıklı şehir kavramını kalıcı olarak vizyon misyonlarına dahil etmeleridir.

Düzenlenen yarışmalar ve uygulanan projeler sonucunda ileri araştırmalara yönelik ise; kentlerde şehir sağlığını olumsuz etkileyen göstergelerin tespiti için bilimsel çalışmalar yapılması, özel ve kamu kuruluşlarının, yerel yönetimlerin, sivil toplum kuruluşlarının desteği ve katılımı ile kentin sorunlarının belirlenmesi, belirlenen sorunlara önerilerin sunulabileceği ortamlar oluşturularak bilimsel çalışmalar yapılması, kentin çevre sağlığının gelişmesine destek olunması önerilmektedir.

4. Kaynaklar 10 49 71 62 105

0

20

40

60

80

100

120

JÜRİ ÖZEL ÖDÜLÜ SAĞLIKLI ÇEVRE KATEGORİSİ SAĞLIKLI ŞEHİR PLANLAMA VE ÇEVRE

SAĞLIKLI YAŞAM SOSYAL

(11)

1958

1. Barton H. ve Tsourou C., Sağlıklı Kent Planlaması, Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği Yayını, Bursa 2006, s.34.

2. BASARAN, I. (2007). Sağlıklı Kentler Kavramının Gelişiminde Sağlıklı Kentler Projesi.

3. Başaran, İ. (2007). Sağlıklı Kentler Kavramının Gelişiminde Sağlıklı Kentler Projesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(3), 207-229.

4. Belli, A. Türkiye’de Sağlıklı Kentler ve Büyükşehir Belediyeleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 10(17), 1930-1962.

5. Meriç E. (2006). Sağlığı Geliştirme Açısından Sağlıklı Kentler Projesi, Tezsiz Yüksek Lisans Dönem Projesi, Ankara Üniversitesi, Ankara

6. Sağlıklı Kentler Birliği (2012). Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışması 2011.

http://www.skb.gov.tr/saglikli-sehirler-en-iyi-uygulama-yarismasi-2011-s12942k/ adresinden elde edildi.

7. Sağlıklı Kentler Birliği (2013). Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışması 2012. http://www.skb.gov.tr/wp-content/uploads/2013/02/SKB-kiTaP.pdf adresinden elde edildi. 8. Sağlıklı Kentler Birliği (2014). Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışması 2013.

http://www.skb.gov.tr/wp-content/uploads/0512F%20ERGUVAN%20proje.pdf adresinden elde edildi. 9. Sağlıklı Kentler Birliği (2016). Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışması 2015.

http://www.skb.gov.tr/wp-content/uploads/2016/05/Saglikli-Sehirler-En-Iyi-Uygulama-Yarismasi-2015.pdf adresinden elde edildi.

10. Sağlıklı Kentler Birliği (2017). Sağlıklı Şehirler En İyi Uygulama Yarışması 2016. http://www.skb.gov.tr/wp-content/uploads/2017/12/2016-SAGLIKLI-SEHIRLER-EN-IYI-UYGULAMA-YARISMASI-KITABI.pdf adresinden elde edildi.

11. Sağlıklı Kentler Birliği Tüzüğü (2004). http://www.skb.gov.tr/birlik-hakkinda/tuzuk/ adresinden elde edildi.