Afganistan’da Yükseköðretimde
Din Eðitimi*
JAWAD SIDDIQI
DOKTORA ÖÐRENCÝSÝ, ANKARA Ü. SOSYAL BÝLÝMLER ENSTÝTÜSÜ
abstract
Religious Education in Higher Education System of Afghanistan. Religion is an important factor shaping the individual’s world, and affecting and guiding the morals, history of society, its social and cultural fabric. Thus, the religious education science plays an important role in understanding such an important factor in a sound way and making use of it. Religious Education system of Afghanistan is of religious based one. The main target of education is to raise a religious citizen. The religious education in Afganistan is executed in formal and informal ways. It is only the Faculties of Shariât that make religious education in higher education. Apart from the Faculties of Shariât, the religious education in other higher education institutions is carried out under the name of Islamic Culture1 course. The aim of this article is to examine with in the
fame of the place of religious education in religious education of Afghanistan the religious education in higher education with the exemplary of Kabul University in terms of institution, process, activity and product.
key words
Afghanistan, Education, Religion, Religious Education, Higher, Religious Education, Religious Education in Higher Education
Giriþ
Afganistan coðrafi konumu itibarýyla tarih boyunca medeniyetlerin uðrak noktasý, çeþitli din ve ideolojilerin karþýlaþma, yayýlma ve çatýþma alaný * Bu makale, Jawad SIDDIQI, Afganistan’da Yükseköðretimde Din Eðitimi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayýnlanmamýþ yüksek lisans tezinin makale haline geti-rilmiþ þeklidir.
1 Sakâfat: Arapça bir kelime olup Farsça’daki karþýlýðý Farhang(kültür)dýr. Ýlim, edep, marifet, talim ve terbiye anlamýna gelen Sakâfat kelimesinin Arapça literatüründeki anlamý ise maha-ret, uyanýklýk, bir þey hakkýnda maharet kazanmak, hýzlý öðrenmektir. Bkz. Abdülbesir FERÝD, Barkhi az Mesaili Ýçtimai az Nazar-i Ýslam, Derlenmiþ Sakâfat-ý Ýslami Ders Kitabý, Kabil Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi, Kabil 2005, s. ii.
olmuþtur. Ýslam dininin yayýlmasý ile halk eski inançlarýný kolaylýkla býraka-rak akýl ve insan fýtratýna hitap eden Ýslam dinine sýmsýký sarýlmýþtýr. Ýslam dininin yayýlýþýnýn ilk asýrlarýnda Afganistan Ýslam medeniyetinin zirvesine tanýk olmuþ ve þehirleri ilim ve irfanla anýlmýþtýr. Ancak Moðol Ýmparator-luðu’nun istilasýyla bu medeniyet büyük bir darbe görmüþ, þehirler yakýl-mýþ, savaþtan kurtulan âlimler ülkeyi terk etmek zorunda kalmýþlardýr.
Moðol istilasýndan günümüze kadar bu topraklar hep savaþlarla anýl-mýþtýr. Eskiden bilim üreten âlimleri ile anýlan bu topraklar, savaþlar ve bölgesel çatýþmalar nedeniyle ilim üretme yerine geleneksel anlayýþýn yer-leþim alanlarý haline gelmiþtir. Halk, dini ve ideolojik istilalara karþý, inanç-larýný ancak bireysel fedakârlýklarla ve kuþaktan kuþaða miras yoluyla koru-maya çalýþmýþtýr. Son yarým asýrda ise Afganistan’ýn Müslüman halký ko-münizm ideolojisi ile pençeleþmiþtir.
Afganistan halký komünizm ideolojisinin yayýlmasýna karþý, milli ve dini deðerlerini koruma mecburiyetini hissetmiþtir.2 Ancak bu koruma ve karþý
koyma eyleminin savaþ alanýnda olmasý, akademik alanda gerilemeye se-bep olmuþtur. Bilimsel geliþmelerin yerini, geleneksel eðitim anlayýþý al-mýþtýr. Zaman sürecine paralel olarak korumacý düþünce anlayýþý, gün geç-tikçe fundamantalizme dönüþmüþtür, denilebilir.
Sosyo-kültürel yapýnýn vazgeçilmez unsurlarýndan olan dinin kuramsal geliþimi için bilimsel araþtýrma ve imkânlarýn olmayýþý, din eðitim-öðretim etkinliklerinin niteliðini olumsuz etkilediði gibi, eðitim-öðretim süreci, et-kinlik ve ürünleri üzerine yapýlacak bilimsel araþtýrmalarý da zorlaþtýrmak-tadýr.
Afganistan siyasi tarihi çok çalkantýlý geçtiði için tarih, siyaset ve sosyo-kültürel hayat alanlarý dýþýnda bilimsel bilgi ve belge oldukça sýnýrlýdýr. Bilimsel araþtýrmalar yapýlmýþsa da savaþ ve iç çatýþmalar nedeniyle pek çoðu yakýlmýþ ya da kaybolmuþtur. Bu nedenle araþtýrma alanýyla ilgili bilgi ve belge toplamada oldukça zorluklarla karþýlaþtýk. Çalýþmamýzýn alaný ile ilgili fazla bilimsel araþtýrma bulunmamasý nedeniyle daha çok süreli ya-yýnlardan, ders ve öðretim programý çizelgelerinden, lahiyelerden, makale-lerden, bildirilerden istifade etmeye çalýþtýk. Ýnternet ve medya imkânla-rýndan faydalandýk. Araþtýrmamýz tarihi metoda dayalý betimleyici bir ça-lýþmadýr.
2 Geniþ Bilgi için bkz., Ýnayetullah ÞEHRANÝ, “Tarih-i Mutasar-ý Talim ve Terbiyet Der Afganis-tan” Erfan, Maarif Matbaasý, S. 2-3, Kabil, 2003, s. 32; Cemil-u Rahnan KAMGAR, Tarih-i Maarif-i Afganistan, Mayvand Yay., Kabil, 2003s. 108-115.
1. Afganistan Eðitim Kurumlarý ve Din Eðitim-Öðretimi
Afganistan Maarifinin genel hedeflerinin baþýnda, Ýslam dininin inanç esas-larýna göre neslin yetiþtirilmesi gelmektedir.3 Bu baðlamda Afganistan’ýn
bütün eðitim-öðretim kademelerinde (ilk, orta ve yükseköðretim) din eði-timi-öðretimi yapýlmaktadýr. Din eðieði-timi-öðretimi eðitim kurumlarýnýn ya-pýsý ve amaçlarýna göre farklý þekillerde programlarda yer almaktadýr. Þöyle ki; din eðitimi bazý eðitim kurumlarýnda sadece “din dersi” þeklinde prog-ramlarda yer alýrken, sadece din eðitim-öðretiminin yapýldýðý eðitim ku-rumlarý da vardýr. Afganistan’da dini eðitim veren kurumlar yaygýn ve ör-gün olmak üzere ikiye ayrýlýr. Yaygýn dini eðitim veren kurumlar halk tara-fýndan sosyal dayanýþma yoluyla açýlan ve finanse edilen Kur’ân kurslarý, Medreseler ve Camilerdir. Örgün dini eðitim kurumlarý ise Maarif ve Yükse-köðretim Bakanlýklarýna baðlý Darulhüffâzlar, Medreseler ve Þer’iyyat Fa-külteleridir.
Maarif bakanlýðýna baðlý eðitim kurumlarýnda din eðitimi, geliþim ve öðrenme seviyesine göre okul öncesi ana okuldan baþlayarak eðitim-öðre-timin bütün kademelerinde verilmektedir.
Ana okullarda (4-6 yaþ arasý) verilen din eðitimiyle, çocuklarýn temel dini ve ahlaki deðerlerle tanýþtýrýlmasý amaçlanmaktadýr. Ýlkokullarýn ilk kademesinde (1-3 sýnýflar arasý) verilen din eðitimiyle, öðrencilere yaþ se-viyelerine göre temel dini bilgilerin kazandýrýlmasý, inanç ve ahlaki davra-nýþlarýn geliþtirilmesi hedeflenmektedir. Ýlkokullarýn ikinci kademesinde(4-6 sýnýflar arasý) verilen din eðitimiyle de, öðrencilerin yaþ seviyesine göre, inanç, Ýslam ve ahlak olgusunun geliþtirilmesi ve K.Kerim Kýraati(Hüsnü kýraatin) geliþtirilmesi hedeflenmektedir. Ortaokullarda (7-9 sýnýflar arasý) verilen din eðitiminde, öðrencilere dini ahlaki ve temel inanç meselelerinin yaný sýra, Ýslam ilimleri ile tanýþtýrmak amaçlanmaktadýr. Derslerde Allah’ý bilmenin kiþinin kendisini bilmesiyle gerçekleþeceði bilinci geliþtirilmekte-dir. Liselerde (10-12 sýnýflar arasý) verilen din eðitiminde, tefekkürün geliþti-rilmesi, dinin ve imanýn temel konularý ile ilgili geniþ bir perspektif kazandý-rýlmasý ve öðrencileri Ýslam ilimleri ile tanýþtýrmak hedeflenmektedir.4
Milli Eðitim Bakanlýðýna baðlý Dârulhüffâzlarda Kur’an-ý Kerim ve Ýslam Ýlimleri eðitim-öðretimi yapýlmaktadýr. Dârulhüffâzlarýn genel hedefleri Kur’an-ý Kerim hafýzý yetiþtirmektir. K. Kerim bilgisi yanýnda dini bilgiler de programýnda yer almaktadýr. Eðitim programý, normal ve engelli(âmâ-3 Nesab-ý Talimi Maarif-i Afganistan (Afganistan Maarif Bakanlýðý Eðitim Planý) c.1, Maarif
Bakanlýðý Yay., Kabil 2003, s. 11.
lar) öðrenciler için ayrý ayrý düzenlenmiþtir.5 Dini eðitim veren kurumlarýn
ilköðretim seviyesini oluþturan Dârulhüffâzlar medreselerin de öðrenci kay-naðýný oluþturmaktadýr.
Ýslam medeniyetinin geliþmesinde önemli rol oynayan Medreseler, gü-nümüzde Afganistan’da Maarif Bakanlýðýnýn yönetim ve denetiminde, orta-öðretim seviyesindeki eðitim kurumlarý arasýnda yer almaktadýr. Ortaokul seviyesindeki (7-9 sýnýflarý) medreselerde, dini ve mesleki dersler, lise sevi-yesindeki medreselerde ise (10-12 sýnýflarý) medreselerin amaçlarý doðrul-tusunda müspet ilimlere de programlarýnda yer vermektedir.6 Medreseler,
bir taraftan öðrenciye dini bilgi kazandýrýrken bir taraftan da mesleki bilgi ve becerilerini geliþtirerek öðrenciyi yükseköðretime hazýrlamaktadýrlar. Med-reselerin genel hedefleri:
1. Ýslam inancý, ahlaký ve ilmini öðretmek ve davranýþ haline getirmek. 2. Problemlerin çözümünde bireyin inisiyatifsel ve tahkiki yetenekleri-nin geliþtirilmesini saðlamak.
3. Ýslami ilimlerin ve mezhebi ritüellerin teblið ve irþad yoluyla yayma-yý ve öðretmeyi öðrencilere kazandýrmak.(Pedagojik formasyon)
4. Okullar (Dârulhüffâzlar ) için din eðitimi öðretmeni yetiþtirmek. 5. Kamu hukukunu saðlayan (Yargý organlarý) kurumlara eleman yetiþ-tirmek.
6. Öðrencileri yükseköðretime hazýrlamak.7
Medreselerin öðrenci kaynaðýný normal ilkokul ve Dârulhüffâz öðrenci-leri teþkil etmektedir. Öðretmen kadrosunu ise medresenin bünyesinde yetiþen baþarýlý öðrencileri ve Þer’iyyat Fakültesi mezunlarý oluþturmakta-dýr.
2. Yükseköðretimde Din Eðitimi Kurumlarý
Eðitimin ilk ve ortaöðretim kademelerinde olduðu gibi, yükseköðretimde de din eðitim-öðretimi eðitim kurumlarýnýn yapýsý ve amaçlarýna göre farklý þekillerde yapýlmaktadýr. Yükseköðretimde dini eðitim-öðretim yapan Þer-’iyyat Fakülteleri bulunmaktadýr. ÞerÞer-’iyyat Fakülteleri dýþýndaki diðer bü-tün akademik kurumlarýnýn öðretim programlarýnda dört ders döneminde Ýslam Kültürü (Sakâfat-ý Ýslami) dersi yer almaktadýr. Hukuk Fakültelerin-de ise alan Fakültelerin-derslerinin yanýnda Ýslam Hukuku ile ilgili Fakültelerin-dersler Fakültelerin-de
verilmek-5 Aziz Muhammed AMAÇ, Tarihçe-i Muhtasar-ý Talim ve Terbiye-i Cumhuri Afganistan, Ýrfan Dergisi Ýkinci Sayý Eki, Kabil 1991, s. 19–20.
6 a.g.e., s. 18-19. 7 a,g,e, s. 20-21.
tedir.8 Þer’iyyat Fakültelerinin dýþýndaki yükseköðretim kurumlarýnda
veri-len din dersleri Þer’iyyat Fakültelerinin Sakâfat-ý Ýslami Bölümü tarafýndan verilmektedir.
Bu kýsa bilgiden sonra þimdi yükseköðretim kademesindeki din eðitimi-ni kurum, süreç, etkinlik ve ürün itibarýyla incelemek ve deðerlendirmek için Þer’iyyat Fakültelerinin tarihi geliþimini ele almaya çalýþacaðýz.
3. Þer’iyyat Fakültelerinin Tarihi Geliþimi
Yükseköðretim alanýnda dini eðitim kurumu niteliðinde 1951’de Kabil Üni-versitesi bünyesinde açýlan Þer’iyyat Fakültesi, medrese mezunu yirmi öð-renci ile eðitim-öðretime baþlamýþtýr. Kabil Üniversitesinin beþinci fakülte-si unvanýný alan Þer’iyyat Fakültefakülte-sinin idari ve eðitim iþlerini kýsa bir müd-det Hukuk ve Siyasi Bilimler Fakültesi üstlenmiþtir. Öðretim elemanlarýný ise, çoðu medreselerde yetiþen ve devlet memuru olan din âlimleri oluþtur-muþ ve bunlara ders saati ücreti ödenmiþtir. Kadrolu öðretim elemaný atan-mak yerine, ücretle öðretim elemaný görevlendirilerek eðitim-öðretime de-vam edilmiþtir.9 Bu uygulama fakültenin kuruluþundan itibaren on sene
devam etmiþtir. Daha sonra Fakülte öðretim elemaný ihtiyacýný baþarý ile bitiren öðrencilerinden ve bunun yaný sýra yurtdýþýnda, bilhassa Ortadoðu (Mýsýr, Irak, Suriye, Libya, Suudi Arabistan v.s.) ülkelerine burslu gönder-diði öðrencilerle karþýlayabilmiþtir.1 0
Þer’iyyat Fakültesi, mezunlarýndan aldýðý olumlu performans ve verimli hizmetler neticesinde ilgi çekmeyi ve öðrenci sayýsýný arttýrmayý baþarmýþ-týr. Bunun yaný sýra fakülte yönetimi tarafýndan düzenlenen bilimsel ve kültürel etkinliklerin de Þer’iyyat Fakültesinin geliþmesinde büyük katkýla-rý olmuþtur.
Þer’iyyat Fakültesi 1964’te Ýslam Hukuku alanýnda yüksek lisans prog-ramý açmak için giriþimde bulunmuþ ancak öðretim elemaný yetersizliði baþta olmak üzere, çeþitli nedenlerle gerçekleþtirememiþtir. Fakat 1968’de ayný program fakülte yönetim kurulu tarafýndan onaylanarak yürürlüðe ge-çirilmiþse de bir müddet sonra yine ayný nedenlerden dolayý program yü-rürlükten kaldýrýlmýþtýr.
Uzun süre bir fakültenin akademik anlamda kendi öðretim üyesini ye-tiþtirememesi, ihtiyacýný sürekli dýþarýdan karþýlamasý, eðitim sisteminin 8 Geniþ Bilgi Ýçin bkz., Kabil Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ders Programý, Kabil 2004.
9 Kýtlak-ý-Puhantun-i Kâbul, (Kabil Üniversitesi Katalogu) Kabil Üniversitesi Matbaasý, 1984, .261-262.
10 Kýtlak-ý Pohantun-i Tahsilât ve Tahkikat-ý Ulum-i Ýslami, (Ýslami Ýlimler Üniversitesi Katalogu) Kabil 1990, s. 4, 5.
oluþmasý ve geliþmesi açýsýndan düþündürücüdür. Bu oluþum da eðitim-öðretim etkinliklerine ve bilimsel araþtýrmalarýn nitelik ve nicelikselliðine etki etmiþtir.
Þer’iyyat Fakültesinin öðrenci kaynaðýný kuruluþundan 1966’ya kadar medrese mezunu erkekler oluþturmuþtur. Ýlk ve ortaöðretim kýz okullarýna din öðretmenleri yetiþtirmek ve kýz öðrencilerinin de Þer’iyyat Fakültesine gösterdiði ilgi neticesinde 1966’de Þer’iyyat Fakültesinde “Kýz Ýslam Öðre-timi” Programý açýlmýþtýr. Sözü edilen tarihten itibaren Þerait Fakültesi normal kýz liselerinden mezun olan kýz öðrencileri de kabul etmiþ ve ayrý bir programa tabi tutmuþtur.1 1
Fakülte bilimsel araþtýrmalarýný arttýrmak ve geliþtirmek üzere çeþitli giriþimlerde bulunmuþtur. Nitekim 1970’te Þerait Fakültesi öðretim üyele-ri tarafýndan “Ýslami Ýlimler Araþtýrma Merkezi” kurulmasý için gerekli ha-zýrlýklar yapýlmýþ, ancak hizmete sokulamamýþtýr.
Þer’iyyat Fakültesi’nde Erkek öðrenciler için “Fýkýh ve Kanun” Kýz öðrenci-ler için “Ýslam Öðretimi” programýnýn yanýnda 1971’den itibaren medrese mezunlarýnýn yanýnda normal lise mezunu erkek öðrencileri de kabul etmesi sonucu erkek öðrenciler için ayrý bir “Ýslam Öðretimi” programý açýlmýþtýr.
1950’li yýllarda açýlan ve 1980’li yýllara gelindiðinde hala yapýsal kuru-luþunu tamamlayamayan Þer’iyyat Fakültesi 1985’te siyasi geliþmelerden yararlanarak 1964 ve 1968’de iki kez hazýrlayýp uygulamaya koyamadýðý “Adalet ve Hukuk Bölümü Yüksek Lisans Programý”ný açmýþtýr. Ýlk eðitim ve öðretim döneminde de 14 öðrenci programý takip etmiþtir. Yüksek Li-sans programýnýn dersleri Þer’iyyat ve Hukuk Fakülteleri tarafýndan veril-miþtir. Bu program iki yýl sonrasý 13 öðrenciye Yüksek Lisans diplomasý kazandýrmýþtýr.1 2
Þer’iyyat Fakültesi öðretim üyeleri tarafýndan 1970 yýlýnda tasarlanan fakat bazý siyasi ve ekonomik nedenlerden dolayý açýlamayan “Ýslami Ýlim-ler Araþtýrma Merkezi” projesi de 1986’da açýlmýþtýr.1 3
Sovyetler Birliði sonrasý Afganistan’da devletin dine ve din eðitimine yö-nelik yatýrýmlarý artmýþ, tutum ve davranýþlarý deðiþmiþtir. Nitekim 1988 yý-lýnda “Ýslami Ýlimler Üniversitesi (Pohantu-ý Tahsilât ve Tahkikat-ý Ulum-i Ýslami)” açýlmýþtýr. Baþka bir deyiþle, Kabil Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi ve Ýslami Ýlimler Araþtýrma Merkezi üniversiteye dönüþtürülüp yönetiminin geniþlemesi saðlanmýþtýr.
11 Aþnayi ba Pohantun, (Kabil Üniversitesi Dergisi) Kabil Üniversitesi Yay., Kabil 1968, s. 12. 12 Kýtlak-ý Pohantun-i Tahsilat ve Tahkikat-ý Ulum-i Ýslami, s. 10.
Ýslami Ýlimler Üniversitesi’nin kuruluþunda Cumhurbaþkaný’nýn talima-tý ile ilgili bütün bakanlýklar seferber olmuþtur. Öyle ki Yükseköðretim Ba-kanlýðý idari ve yönetim, Maarif BaBa-kanlýðý öðrenci istihdamý ve medreseleri-nin tanýtýmý, Maliye Bakanlýðý mali, Dýþ Ýþleri Bakanlýðý Ýslami Ýlimler Üni-versitesi’nin yurt dýþý baðlantýlarý ve Savunma Bakanlýðý da öðrencilerin askerlik tecilleri gibi düzenlemeleri yapmakla görevlendirilmiþtir.
Ýslami Ýlimler Üniversitesi, “Fýkýh ve Kanun”, “Usul-i Din” ve “Uzmanlýk Geliþimi” bölümleri ile eðitim-öðretime baþlamýþtýr. Ýslami Ýlimler Üniver-sitesi 1992’de komünist rejiminin yýkýlmasýyla beraber geliþen siyasi geliþ-meler ve iç savaþlardan dolayý bir süre faaliyet veremez olmuþ ve küçülerek tekrar fakülte þekline dönüþmüþtür.
Afganistan’da yükseköðretimde 1993 yýlýna kadar tek bir Þer’iyyat Fa-kültesi bulunmaktadýr. 1993’te Mezar-i Þerif’te Belh Üniversitesi’nin bün-yesinde Þer’iyyat Fakültesi açýlmýþtýr. Belh Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi “Ýslam Öðretimi” öðretim programý ile eðitim-öðretime baþlamýþtýr. Daha sonra “Fýkýh ve Kanun” öðretim programý de eðitim-öðretimde yer almýþ-týr.14
Günümüzde Afganistan’da yedi Þer’iyyat Fakültesi mevcuttur. Fakülte-ler kuruluþ yýllarýna göre þunlardýr: Kabil Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi (1951), Balh Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi (1993), Ningarhar Üniversite-si Þer’iyyat FakülteÜniversite-si (1994), Herat ÜniverÜniversite-siteÜniversite-si Þer’iyyat FakülteÜniversite-si, Abdul-lah Ýbn Mesut Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi(1995), Alberuni Üniversite-si Þer’iyyat FakülteÜniversite-si (2000) ve Host ÜniverÜniversite-siteÜniversite-si Þer’iyyat Fakülte-si(2003).1 5
Biz burada araþtýrma alanýmýzýn sýnýrlarý gereði bütün Þer’iyyat Fakülte-lerini incelemek yerine, sadece ilk kurulan Kabil Üniversitesi Þer’iyyat Fa-kültesi’ni eðitim unsurlarý itibarýyla tanýtýcý bilgiler vermekle yetineceðiz.
4. Kabil Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi 4.1. Genel Hedefleri
Dini ilimler merkezi olan Þer’iyyat Fakültesi’nin kuruluþ amacý; din eðitim-öðretimini, yaygýn eðitim-öðretim zemininden örgün eðitime taþýmak, Ýsla-mi ilimleri bilimsel metotlarla araþtýrma konusu yapmak, akýl-nakil, klasik 14 Tarihçe Muhtasar-ý Puhantun-i Balh, (Belh Üniversitesi Tarihçesi) Derleyen Balh Üniversitesi
Dekanlýðý, Belh 2004, s. 8,
15 Geniþ Bilgi Ýçin bkz., Vezaret-ý Tahsilat-ý Âli Teyi Se Sal-i Guzeþte, (Yükseköðretim Bakanlýðý Çalýþma Bildirisi) Yükseköðretim Bakanlýðý Yay., Kabil 2004; Yükseköðretim Öðrenci Seçme Sýnavý Belgesi, Kabil 2004.
ve yeni ilimlerin sentezini yapmak, dini ilimlerin ýþýðýnda çeþitli sahalarda akademik, adalet, yargý organlarý, dini kurumlar (Fetva, Hac ve Evkaf) ve Maarif Bakanlýðý kurumlarýna münevver ve aydýn ilim adamlarý yetiþtirmek-tir.16
4.2. Öðrenci Kaynaðý
Þer’iyyat Fakültesi’nin öðrenci kaynaðýný 1966’ya kadar ortaöðretimden-(on ikinci sýnýftan) mezun medrese öðrencileri oluþturmuþtur. 1966’dan sonra kýz öðrencilerin de ilgi göstermeleri ve kýz okullarýna din eðitimi öð-retmeni ihtiyacý doðrultusunda Þer’iyyat Fakültesi öðretim elemanlarý tara-fýndan lise mezunu kýz öðrenciler için yeni bir öðretim programý tasarlanýp uygulamaya konulmuþ ve kýz öðrenciler de fakülteye kabul edilmeye baþ-lanmýþtýr.1 7
4.3. Öðretim Programý
Kabil Üniversitesi Þer’iyyat Fakültesi’nde hazýrlanan öðretim programlarý hemen aynýyla ülkenin diðer Þer’iyyat Fakültelerinde de uygulanmaktadýr. Þer’iyyat Fakültelerinde iki farklý program uygulanmaktadýr. Bunlar; “Ýslam Öðretimi” ve “Fýkýh ve Kanun” programlarýdýr.
Ýslam Öðretimi öðretim programýnýn amacý vaaz ve irþad görevlisi ve ilk ve ortaokullara din öðretmenleri yetiþtirmek, Fýkýh ve Kanun öðretim prog-ramýnýn amacý ise vaaz ve irþad iþlerinde görevlendirilmek üzere müftü, vaiz ve yargý organlarýna eleman yetiþtirmektir. Ayrýca her iki programýn da lisansüstü öðretime öðrenci yetiþtirme amacý da genel amaçlarý arasýnda yer almaktadýr.
Fakültede hâlihazýrda “Fýkýh ve Fýkýh Usulü, Ýslam Öðretimi, Akide ve Felsefe ve Sakâfat-ý Ýslami” Anabilim Dallarý bulunmakta ve beþ yüz üze-rinde öðrenci ile eðitim-öðretime devam etmektedir.1 8
Þer’iyyat Fakültesinin genel bir tanýtýmýndan sonra þimdi öðretim prog-ramlarýnýn niteliðini deðerlendirmek için alt baþlýkta müfredat programýn-da yer alan dersler hakkýnprogramýn-da bilgi verip müfreprogramýn-datta yer alan dersler ile Þer’iy-yat Fakültesinin genel amaçlarý arasýndaki intibakýný deðerlendirmeye çalýþacaðýz.
16 Kýtlak-ý Pohantun-i Tahsilât ve Tahkikat-ý Ulum-i Ýslami, s. 2. 17 a.g.e., s. 5-6.
18 Baazsazi, (Yükseköðretim Bakanlýðý Dergisi), Yükseköðretim Bakanlýðý Yay., S. 13, Kabil, 2004, s. 16.
4.3.1. Fýkýh ve Kanun Programý Ders Çizelgesi Birinci sýnýf19
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Tefsir Hadis
Teþri(yasama) Tarihi Fýkýh
Fýkýh Fýkýh Usulü
Hukuka Giriþ Sarf ve Nahiv
Akait (Ýlahiyat) Akait (Nübüvvet)
Sarf ve Nahiv Siretü-n-Nebi
Klasik Mantýk Hukuk
Siretü-n-Nebi Modern Mantýk
Fýkha Giriþ Afganistan Tarihi
Ýkinci Sýnýf2 0
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Tefsir-i Ahkâm Hadis-i Ahkâm
Fýkýh Fýkýh
Fýkýh Usulü Fýkýh Usulü
Ýslam’ýn Mali Hukuku Ýslam Medeniyet Tarihi
Akait-i Semiat Sarf ve Nahiv
Dinler Tarihi Miras
Sarf ve Nahiv Vecibeler Hukuku
Vecibeler Hukuku Belagat (dil bilgisi)
Belagat Kur’an Ýlmi
Üçüncü Sýnýf21
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Hüküm Ayetleri Tefsiri Hüküm Hadisleri
Fýkýh Fýkýh
19 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Birinci sýnýf Fýkýh ve Kanun Programý Ders Çizelgesi, K.Ü. Þer’iyyat Fakültesi 2004.
20 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Ýkinci sýnýf Fýkýh ve Kanun Programý Ders Çizelgesi, K.Ü. Þer’iyyat Fakültesi 2004.
21 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Üçüncü sýnýf Fýkýh ve Kanun Programý Ders Çizelgesi, K.Ü. Þer’iyyat Fakültesi 2004.
Fýkýh Usulü Fýkýh Usulü
Hukuk-ý Ayni Kavaid-i Külliye
Ceza Hukuku(Genel) Ceza Hukuku(Özel)
Ticaret Hukuku Uluslararasý Hukuk (Genel) Uluslararasý Hukuk (Genel) Medeni ve Ticari Hükümler
Usulü
Hadis Ýlmi Hukuk-ý Ayni
Dördüncü Sýnýf22
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Hüküm Ayetleri Tefsiri Hüküm Hadisleri
Fýkýh Fýkýh
Fýkhý Mukaarýn Fýkýh Usulü
Fetva Usulü Ýdari Hukuk
Kriminoloji Adli Týp
Uluslar arasý Hukuk (Özel) Ýþ Hukuku
Fýkýh Usulü Ýslam’da Hüküm Usulü
Ceza Hükümleri Usulü Seminer ve Monografi
Eðitim-öðretim unsurlarý itibarý ile bir öðretim programýnýn tasarlanma-sýndaki temel öðelerini, hedef, içerik, öðrenme yaþantýlarý ve deðerlendir-me oluþturmaktadýr.2 3 Öðretim programýnýn temel öðeleri arasýndaki
iliþ-kilerin doðru saptanmasý ise istenilen hedeflere ulaþmada önemli rol oyna-maktadýr. Özellikle de hedef ve içerik arasýndaki intibak verilen eðitimin niteliðini belirlemektedir.
Þer’iyyat Fakültesi Fýkýh ve Kanun programý ders çizelgesine bakýldýðýn-da aðýrlýklý olarak temel Ýslam ilimleri dersleri görülmektedir. “Abakýldýðýn-dalet Ba-kanlýðý ve Yargý organlarýna eleman yetiþtirmek” Fýkýh ve Kanun öðretim programýnýn amaçlarýndandýr. Bu amaca uygun olarak Fýkýh ve Hukuk ders-lerinin programda aðýrlýðý görülmektedir. Hukuki hüküm ve fetva verilme-de toplumun sosyo-kültürel þartlarý önemli rol oynamaktadýr. Ancak verilme-ders programýna bakýldýðýnda söz edilen konular ile ilgili derslerin bulunmama-sý geçmiþi günümüze baðlayan yapýcý baðýn eksik olduðu düþüncesini uyan-dýrmaktadýr. Klasik kaynaklara baðlý ve günümüz þartlarýný klasik kaynakla-ra göre yorumlamak, globalleþen dünyanýn siyasi, sosyo-kültürel ve ekono-22 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Dördüncü sýnýf Fýkýh ve Kanun Programý Ders Çizelgesi, K.Ü. Þer’iyyat
Fakültesi 2004.
mik þartlarýna yapýcý çözümler getirmekten ziyade kuþaklar arasý anlaþmazlýðý meydana getirebilmektedir, düþüncesindeyim.
4.3.2. Ýslam Öðretimi Lisans Programý Ders Çizelgesi Birinci sýnýf24
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Akait (Ýlahiyat) Akait (Ýlahiyat)
Tefsir Tefsir
Hadis Hadis
Sarf ve Nahiv Fýkýh
Klasik Mantýk Modern Mantýk
Fýkýh Afganistan Muasýr Tarihi
Kur’an Ýlimleri Fýkýh Usulü
Belagat Sarf ve Nahiv
Teþri Tarihi Belagat
Ýkinci Sýnýf25
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Akait (Nübüvvet) Akait (Semiat)
Tefsir Tefsir
Fýkýh Hadis
Sarf ve Nahiv Fýkýh
Fýkýh Usulü Sarf ve Nahiv
Hadis Ýlmi Fýkýh Usulü
Felsefeye Giriþ Ýslam Medeniyet Tarihi Genel Psikoloji Felsefe Tarihi
Hadis Eðitim Psikolojisi
Üçüncü Sýnýf26
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Tefsir Tefsir
Fýkýh Hadis
24 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Birinci sýnýf Ýslam Öðretimi Lisans Programý Ders Çizelgesi K.Ü. Þer’iyyat Fakültesi 2004.
25 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Ýkininci sýnýf Ýslam Öðretimi Lisans Programý Ders Çizelgesi K.Ü. Þer’iy-yat Fakültesi 2004.
26 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Üçüncü sýnýf Ýslam Öðretimi Lisans Programý Ders Çizelgesi K.Ü. Þer’iy-yat Fakültesi 2004.
Hadis Fýkýh
Siretü-n-Nebi Fýkýh Usulü
Sarf ve Nahiv Siretü-n-Nebi
Ýslam Felsefesi Sarf ve Nahiv
Fýkýh Usulü Ýslam Felsefesi
Hukuka Giriþ Dinler Tarihi
Pedagoji Vecibeler Hukuku
Dördüncü Sýnýf27
Birinci Dönem Ýkinci Dönem
Tefsir Tefsir
Hadis Hadis
Fýkýh Fýkýh
Fýkýh Usulü Fetva Usulü
Sarf ve Nahiv Miras
Ýslam Mali Hukuku Sarf ve Nahiv
Hukuk Hüküm Usulü
Tasavvuf ve Ýrfan Tasavvuf ve Ýrfan Kavaid-i Külliye-i Fýkýh Seminer ve Monografi
Fýkýh ve Kanun programý ders çizelgesinde olduðu gibi Ýslam Öðretimi programý ders çizelgesinde de temel Ýslam ilimleri dersleri aðýrlýklý olarak yer almýþtýr. Ýslam Öðretimi öðretim programýnýn temel amaçlarý arasýnda vaaz ve irþat görevlisi ve ilk ve ortaöðretim için öðretmen yetiþtirmek yer almaktadýr. Öðretmenlik, insan yetiþtirme sanatýnýn sanatkârlýðýdýr. Bu sa-natýn hammaddesi insan olduðu için diðer meslek ve sanatlardan farklý ve önemlidir.2 8 Bu sebeple mesleðini temsil edebilecek donanýmlý öðretmen
ve hatip yetiþtirebilmek için yeterli derecede mesleki derslerin verilmesi gerekmektedir ki bu öðretmen yetiþtirmenin temel þartlarýndandýr. Ancak Ýslam Öðretim programý ders müfredatýna bakýldýðýnda mesleki dersler for-matýnda programda 72 ders arasýnda genel psikoloji, eðitim psikolojisi, pedagoji ve fetva usulü olmak üzere 4 ders olarak yer almaktadýr.
Afganistan’ýn tarihi ve sosyo-kültürel sürecini göz önüne aldýðýmýzda özellikle de son çeyrek asrý incelediðimizde din faktörü ülkenin siyasi yal ve kültürel yapýsýný önemli ölçüde etkilemiþ ve etkilemektedir. Bu
sos-27 K. Ü. Þer’iyyat Fakültesi Dördüncü sýnýf Ýslam Öðretimi Lisans Programý Ders Çizelgesi K.Ü. Þer’iyyat Fakültesi 2004.
yal realiteden hareketle din eðitimi-öðretiminin nitelik sorunu öncelikli sorunlar arasýnda yer almaktadýr. Çünkü günümüz siyasi, sosyal ve kültü-rel sorunlarýn temelinde toplumsal deðerleri oluþturan dinin doðru anlaþýl-mamasý ve aktarýlanlaþýl-mamasý yatmaktadýr.
Eðitim programýnýn hedeflerini belirlemede ülkenin öncelikli ihtiyaçla-rý, siyasi, sosyo-kültürel ve ekonomik durumu önemli etkenlerdir. Bu bað-lamda ülkenin öncelikli ihtiyaçlarýný belirlemek ve karþýlayabilmek için, si-yasi, sosyo-kültürel ve ekonomik yapýnýn da doðru deðerlendirilmesi ge-rekmektedir. Þer’iyyat Fakültesinin genel hedefleri günümüz dini ve sosyo-kültürel þartlar perspektifinden deðerlendirilip tekrar gözden geçirilmesi ve günümüz dini-hukuki problemleri deðerlendirebilecek derslerin prog-ramlarda yer almasý gerektiði kanaatindeyim.
5. Diðer Yükseköðretim Kurumlarýnda Din Eðitimi-Öðretimi
Þer’iyyat Fakültesi’nde “Fýkýh ve Kanun” ve “Ýslam Öðretimi” öðretim prog-ramlarýnýn dýþýnda Sakâfat-ý Ýslami bölümü de bulunmaktadýr. Sakâfat-ý Ýslami Bölümü’nde Þer’iyyat Fakültesi haricindeki diðer yükseköðretim ku-rumlarýna Ýslam dini ve kültürü ders programý hazýrlanmakta ve diðer bü-tün akademik kurumlarýnýn öðretim programlarýnda dört ders döneminde birer ders saati (2.kredi) olarak verilmektedir. Þer’iyyat Fakültesi’nin dýþýn-daki yükseköðretim kurumlarýnýn ders programlarýnda Sakâfat-ý Ýslami der-sinin yer almasýnýn amacý, toplumun dini, ahlaki, sosyal ve kültürel deðer-lerini genç nesle aktarmak ve kolektif ahlaki þuuru zinde tutmaktýr. Ayrýca farklý bölümlerde okuyan öðrencilerin dini, ahlaki ve toplumsal deðerleri, okuduðu alaný ve karþýlaþtýðý popüler dünyanýn deðerleri ile sentezini ya-pabilme imkânýný saðlamaktadýr.2 9
Sakâfat-ý Ýslami derslerinin içeriðini genel olarak þu konular oluþturmak-tadýr; Ýslam Kültürü, Kültürün varlýðý ve yaþamdaki yeri, Din, Dine olan ihtiyaç, Ýslam Dini, Ýslam ve Ýmanýn Þartlarý, Kur’an-ý Kerim, Ýslam’ýn diðer varlýklara bakýþý, Ýslam Þer’iyyat ýnýn amaçlarý, Aile, Ýslam’ýn Dünya Görü-þü, Yaratýlýþýn Tanýmý, Evrenin Tanýmý, Dindar Olmak, Ýnsanlýk, Ýfrat ve Tef-rit, Sünnet ve Yaþamdaki Rolü, Ýslam’a Göre Kamu Meseleleri, Siyasi ve Ýktisadi Nizam, Ekonomi ve Ýslam.3 0
Sakâfat-ý Ýslami derslerinin konu baþlýklarýna bakýldýðýnda içerikleri hak-kýnda yeterli bilgiye sahip olmamakla birlikte Ýslam kültürünün yeterli bo-29 Geniþ Bilgi Ýçin bkz., Abdülbesir FERÝD, Barkhi az Mesaili Ýçtimai az Nazar-i Ýslam, s. ii-iii. 30 Geniþ Bilgi için bkz., Sakâfat-ý Ýslami I. II. III. IV. Dönem Ders Müfredatý Belgeleri, Kabil
yutuyla programda yer aldýðý, sosyal, ekonomik bazý konularýn Ýslam Fýkhý çerçevesinde deðerlendirdiði söylenebilir.
Sonuç
Afganistan eðitim sistemi dini niteliðe sahiptir. Maarifin öncelikli amacý dindar vatandaþ yetiþtirmektir. Yükseköðretimde sadece dini eðitim-öðre-tim faaliyeti yapan Þer’iyyat Fakülteleri bulunmaktadýr. Hukuk Fakültele-rinde ise alan dersleri yaný sýra Ýslam Hukuku dersleri de programýnda yer almaktadýr. Ayrýca Þer’iyyat Fakültelerinin haricinde diðer yükseköðretim kurumlarýnda Ýslam kültürü öðretimi yapýlmaktadýr.
Afganistan’da ülkenin siyasi, sosyal ve kültürel yapýsýný deðerlendirildi-ðinde dinin ülkenin siyasi, sosyal ve kültürel yapýsýný tarih boyunca önemli ölçüde etkilediði görülmektedir. Þüphesiz ülkenin siyasi, sosyo-kültürel ve ekonomik þartlarý da ülkenin eðitim sistemini önemli ölçüde etkilemiþtir. Bu sosyolojik realiteden hareketle ülkenin ve eðitim faaliyetlerinin geliþ-mesi için siyasi, sosyo-kültürel ve ekonomik þartlarýn elveriþli olduðu kada-rý ile saðlýklý ve dengeli bir eðitim-öðretim sisteminin kurulmasý ve yaygýn-laþtýrýlmasý hususunda önemli adýmlarýn atýlmasý gerekmektedir. Özellikle de din eðitimini geleneksel ve taklitçi eðitim anlayýþýndan bilimsel ve tah-kiki eðitim anlayýþýna taþýyabilmek için dini ilimlerinin akademik alana ta-þýnmasý, bilimsel metot ve tekniklerle araþtýrýlmasý gerekir. Bunun için de din eðitimi-öðretiminin teorik temellerinin yeniden oluþturulmasý, prog-ramlarýn geliþtirilmesi, kýsaca din eðitimi kurumlarýnýn yeniden yapýlandý-rýlmasý gerekir.
