ÖZET
TOKAT İLİ KAZOVA BÖLGESİNDE ŞEFTALİ YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPAN TARIM İŞLETMELERİNİN
EKONOMİK ANALİZİ
Bilge GÖZENER
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi 2008, 70 sayfa
Danışman : Prof. Dr. Osman KARKACIER Jüri : Prof. Dr. Kemal ESENGÜN Jüri : Yrd. Doç. Dr. Murat SAYILI
Bu araştırma Tokat ili Kazova Bölgesinde şeftali yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerini kapsamaktadır. Araştırmanın amaçları; işletmelerin yapısal özelliklerinin belirlenmesi ve işletme sonuçlarının ortaya konulmasıdır. Çalışmanın örnek hacmi oransal tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Veriler direkt mülakat yöntemi ile sağlanmıştır. Şeftali bahçesinin tesis maliyeti 516,20 YTL/da olarak belirlenmiştir. 1 kg şeftalinin maliyeti ise 0,49 YTL olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde işletmeler ortalaması dikkate alındığında brüt hasıla 23920,12 YTL, net hasıla 6145,54 YTL, tarımsal gelir 14210,89 YTL, toplam aile geliri 19693,54 YTL bulunmuştur. 20 dekarlık bir bahçe tesisi için yapılan fizibilite etüdünde ise, ortalama işletme sermayesi ihtiyacı 5485,20 YTL, toplam yatırım tutarı 14369,60 YTL, projenin basit karlılık oranı %24, iç karlılık oranı %24 ve geri ödeme süresi 5,1 yıl olarak hesaplanmıştır. Elde edilen verilerden hareketle üretici gelirlerinin arttırılabileceği sonucuna varılmıştır.
Anahtar Kelimeler : Şeftali Yetiştiriciliği, Ekonomik Analiz, Maliyet Analizi, Tesis Maliyeti, Fizibilite Etüdü, Meyve Bahçesi.
ABSTRACT
ECONOMIC ANALYSIS OF PEACH GROWING FARMS IN
KAZOVA REGION OF TOKAT PROVINCE
Bilge GÖZENER
Gaziosmanpaşa University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics
Master Thesis 2008, 70 pages
Supervisor : Prof. Dr. Osman KARKACIER Jury : Prof. Dr. Kemal ESENGÜN Jury :Asst. Prof. Dr. Murat SAYILI
This study covers farms engaged in peach growing in Kazova District of Tokat Province. Aims of the study are to determine structural features of farms and find out the results of economic activities performed in the farms. Sample size of the study was determined using Proportionate Stratified Random Sampling Method. Data were obtained via personel interviews. Establishment cost was determined as YTL 516,20 per da. Cost of the 1 kg peach was calculated as YTL 0,37. Based on the average of the farms, gross margin was YTL 23920,12, net profit was YTL 6145,54, farm income was YTL 14210,89, and total family income was YTL 19693,54 in the studied farms. As a result of feasibility for 20 decare orchard, average farm capital need, total investment, simple rate of return, internal rate of return and pay-back period were calculated as YTL 5485,20, 14369,60, 24%, 24% and 5,1 years, respectively. In the light of research findings, may lead to increase in farmers’ income.
Key words: Peach Growing, Economic Analysis, Cost Analysis, Establishment Cost, Feasibility, Orchard.
TEŞEKKÜR
Tez konumun belirlenmesinden sonuçlandırılmasına kadar geçen zaman içerisinde, değerli fikir ve önerileriyle beni yönlendirerek yardımlarını esirgemeyen sayın hocam ve danışmanım Prof. Dr. Osman KARKACIER’e teşekkürlerimi bir borç bilirim. Tez konusu ile ilgili olarak bilgi, deneyim, eleştiri ve katkılarından yararlandığım Tarım Ekonomisi Bölümü Öğretim Üyelerinden başta Bölüm Başkanı Prof.Dr. Kemal ESENGÜN olmak üzere, Yrd. Doç. Dr. Metin AKAY’a ve Yrd. Doç. Dr. Murat SAYILI ile araştırmam süresince yardımlarını gördüğüm Araş. Gör. Dr. Meral UZUNÖZ ve Araş. Gör. Dr. Z. Gökalp GÖKTOLGA‘ya da teşekkürlerimi sunarım.
Ayrıca, çalışmalarım esnasında yardımlarını gördüğüm Dr. Gülçin ALTINTAŞ, Zir. Yük. Müh. Atilla ALTINTAŞ ve Öğr. Gör. Selma KARABAŞ’a teşekkür ederim.
Tezimin her aşamasında benden desteklerini esirgemeyen babam Ömer KARA, annem Sebahat KARA, kardeşim Asım KARA ve eşim Murat GÖZENER’e teşekkür ederim.
Bunlara ilaveten, Tokat İl Müdürlüğü çalışanlarına ve yöre çiftçilerine teşekkürlerimi sunarım.
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii İÇİNDEKİLER. ... iv
ÇİZELGELER LİSTESİ... vii
1.GİRİŞ ... 1 1.1. Konunun Önemi... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 2 1.3. Araştırmanın Kapsamı... 3 2. LİTERATÜR ÖZETİ... 4 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 9 3.1. Materyal... 9 3.2. Yöntem... 9
3.2.1. Örnek Köylerin Seçiminde Kullanılan Yöntem... 9
3.2.2. Örnek İşletmelerin Seçiminde Uygulanan Yöntem... 10
3.2.3. Verilerin Toplanması Aşamasında Uygulanan Yöntem ... 11
3.2.4. Ekonomik Analiz Aşamasında Uygulanan Yöntem... 11
3.2.5. Tesis ve Üretim Dönemi Maliyet Hesabında Verilerin Analiz ve Değerlendirilmesi Aşamasında Uygulanan Yöntem... 13
3.2.6. Fizibilite Etüdü Aşamasında Uygulanan Yöntem... 14
4. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER... 17
4.1. Coğrafi Yeri... 17
4.2. Toprak Özellikleri... 17
4.3. İklim Özellikleri ... 18
4.5. Nüfus ve Eğitim Durumu ... 18
4.6. Ulaşım ve Alt Yapı Durumu ... 19
4.7. Tarımsal Yapı ve Üretim Durumu ... 19
4.8. Tarıma Dayalı Sanayinin Durumu... 21
5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA... 23
5.1. İncelenen İşletmelerin Sosyo-Ekonomik Yapısı ... 23
5.1.1. İncelenen İşletmelerde Nüfus, Eğitim ve İşgücü Durumu ... 23
5.1.2. İncelenen İşletmelerde Arazi Varlığı, Tasarruf Şekli ve Kullanım Durumu 25 5.1.3. İncelenen İşletmelerde Sermaye Bileşimi ve Bilanço Oranları... 28
5.1.4. İncelenen İşletmelerde Verim Durumu... 31
5.2. İşletmelerin Bir Bütün Olarak Yıllık Faaliyet Sonuçları... 32
5.2.1. Brüt Hasıla (Gayri Safi Hasıla)... 32
5.2.2. İşletme Masrafları ve Gerçek Masraflar... 33
5.2.3. Net Hasıla... 35
5.2.4. Tarımsal Gelir... 36
5.2.5. Toplam Aile Geliri... 37
5.3. Şeftalinin Tesis Maliyeti Analizi... 38
5.3.1. Birinci Yıla Ait Dekara Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve Maliyeti.. 39
5.3.2. İkinci Yıla Ait Dekara Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve Maliyeti... 41
5.3.3. Üçüncü Yıla Ait Dekara Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve Maliyeti... 42
5.3.4. Dördüncü Yıla Ait Dekara Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve Maliyeti... 44
5.3.5. İncelenen İşletmelerde Şeftali Bahçesinin Üretim Dönemine Ait Dekara Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve Maliyeti... 45
5.4. Şeftali Bahçesi Yatırım Tesisinin Hazırlanması ve Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi (Fizibilite Etüdü)... 47
5.4.1. Pazar Araştırması... 48
5.4.1.1. Pazarlama Stratejisi... 51
5.4.1.2. Pazarlama Talep Tahmini... 51
5.4.2. Şeftali Bahçesinde Uygulanan Kültürel ve Teknik İşlemler ... 52
5.4.2.1. Proje Yaşam Süresi ve Teknik İşlemler ... 54
5.4.3. Finansal Analiz... 57
5.4.3.2. Projenin Sermaye Yapısı... 61
5.4.3.3. Projenin Proforma Gelir ve Net Nakit Akımları... 60
5.4.4. Ticari Analiz... 62
5.4.4.1. Basit Karlılık Oranın Hesaplanması... 63
5.4.4.2. Geri Ödeme Süresinin Hesaplanması... 63
5.4.4.3. Net Bugünkü Değer... 64
5.4.4.4. İç Karlılık Oranının Hesaplanması... 64
6. SONUÇ VE ÖNERİLER... 65
ÇİZELGELER LİSTESİ
Çizelge No Sayfa No
Çizelge 3.1. Populasyonu Oluşturan İşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her
Tabakadan Örneğe Seçilen İşletme Sayısı... 10 Çizelge 4.1. İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Nüfus... 19 Çizelge 4.2. Tokat - Merkez İlçede Meyve Alanları Dikiliş, Verim ve Üretim
Değerleri (2006)... 20 Çizelge 4.3. Tokat İlinde Mevcut Gıda Sektörlerinin Dağılımı... 22 Çizelge 5.1. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre
Dağılımı (Adet)... 23 Çizelge 5.2. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ve Faal Nüfus
Oranı... 23 Çizelge 5.3. İncelenen İşletmelerde 7 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfusun Okur
Yazarlık Oranı (%)... 24 Çizelge 5.4 İncelenen İşletmelerde İşletme Yöneticilerinin Yaşı ve Öğrenim Süresi
(Yıl)... 24 Çizelge 5.5. İncelenen İşletmelerde Ortalama İşgücü Mevcudu ve Kullanım Durumu
(EİG ve %) …...………... 25 Çizelge 5.6. İncelenen İşletmelerde Ortalama Arazi Varlığı, Tasarruf Şekli ve
Parçalılık Durumu... 26 Çizelge 5.7. İncelenen İşletmelerde Arazi Nev’ileri ve İşletme Arazisi İçerisindeki
Dağılımı... 27 Çizelge 5.8. İncelenen İşletmelerde İşletme Arazisinin Kullanılış Şekli... 27 Çizelge 5. 9. İncelenen İşletmelerde Yetiştirilen Ürünler ve Ekiliş Alanları... 27 Çizelge 5.10. İncelenen İşletmelerde Yetiştirilen Şeftali ve Diğer Ürünlerin Ekiliş
Alanları... 28 Çizelge 5.11. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen Aktif Sermaye (YTL ve
%)...
29 Çizelge 5.12 İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen Pasif (YTL ve %)... 30 Çizelge 5.13. İncelenen İşletmelerde Bitkisel Ürünlerin Dekara Verimleri (kg/işletme) 31 Çizelge 5.14. İncelenen İşletmelerde Yetiştirilen Şeftali Ağaçlarının Ortalama Yaşları,
Ağaç Başına Ortalama Verim Durumları (kg/Ağaç) ve Verim Durumları
(kg/da)... 32 Çizelge 5.15. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen, Brüt hasıla (YTL ve %).. 33 Çizelge 5.16. İncelenen İşletmelerde İşletme Başına Düşen İşletme Masrafları
(YTLve %)... 34 Çizelge 5.17. İncelenen İşletmelerde Gerçek Masraflar (YTL ve %)... 35 Çizelge 5.18. İncelenen İşletmelerde Net Hasıla ve Farklı Birimlere Düşen Değerleri
(YTL ve %)... 35 Çizelge 5.19. İncelenen İşletmelerde Tarımsal Gelir ve Tarımsal Gelirin Farklı
Birimlere Düşen Değerleri (YTL ve %)... 36 Çizelge 5.20. İncelenen İşletmelerde Tarımsal Gelirin Yeterlilik Durumu (YTL)... 37 Çizelge 5.21. İncelenen İşletmelerde Toplam Aile Geliri ve Kişi Başına Düşen
Toplam Aile Geliri (YTL ve %) ... 38 Çizelge 5.22. Tokat-KazovaYöresinde Yetiştirilen Şeftalinin Tesis Dönemi Dekara
Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve 2006 Yılı Fiyatlarıyla Maliyeti
(1.Yıl)... 40 Çizelge 5.23. Tokat-KazovaYöresinde Yetiştirilen Şeftalinin Tesis Dönemi Dekara
Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve 2006 Yılı Fiyatlarıyla Maliyeti
(2.Yıl)... 41 Çizelge 5.24. Tokat-KazovaYöresinde Yetiştirilen Şeftalinin Tesis Dönemi Dekara
Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve 2006 Yılı Fiyatlarıyla Maliyeti
(3.Yıl)... 43 Çizelge 5.25. Tokat-KazovaYöresinde Yetiştirilen Şeftalinin Tesis Dönemi Dekara
Ortalama Fiziki Üretim Girdileri ve 2006 Yılı Fiyatlarıyla Maliyeti
(4.Yıl)... 44 Çizelge 5.26. Tokat-KazovaYöresinde Yetiştirilen Şeftalinin Tesis Dekara Ortalama
Fiziki Üretim Girdileri, 2006 Yılı Fiyatlarıyla Üretim Maliyeti ve
Karlılık Durumu ... 46 Çizelge 5.27. Tokat İlinde Yıllar İtibariyle Şeftali Üretim Miktarları... 49
Çizelge 5.28. Tokat İlinde Yıllar İtibarı ile Şeftali Bahçelerinin Büyüklükleri ve
Ağaç Sayıları... 50 Çizelde 5.29. Tokat’ta Üretilen ve İşlenen Meyve Miktarı... 50
Çizelge 5.30. 2007-2011 Yılları Şeftali Üretim Miktarı Tahmini (Ton)... 51 Çizelge 5.31. Projede 1., 2., 3., ve 4. Yıl Uygulanan Teknik İşlemler... 55 Çizelge 5.32. Projenin 1., 2., 3., ve 4. Yıl Tesis Masrafları (YTL/da)... 56 Çizelge 5.33. Projenin Yatırım ve Sabit Giderleri (YTL) (20 da Şeftali Bahçesi Tesisi
İçin)... 57 Çizelge 5.34. İşletme Üretim Dönemi Proje Giderleri (YTL)... 58 Çizelge 5.35. Projenin Yıllara Göre Gelir Dağılımı (YTL)... 59 Çizelge 5.36. Projenin Proforma Gelir ve Net Nakit Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı
(YTL)... 60 Çizelge 5.37. Projenin Yatırım Tutarı ve Sermaye Yapısı (YTL)... 61 Çizelge 5.38. Projenin Yıllık Ödeme, Fazi ve Anapara Tutarları (YTL)... 62
1.GİRİŞ
1.1. Konunun Önemi
Şeftali değişik iklim şartlarına uyabilen meyve türlerinden biridir. Önceleri botanik adına (Prunus percisa) bakılarak anavatanının İran ya da Kafkasya olduğu sanılmaktaydı. Ancak yapılan çalışmalar şeftalinin anavatanının Doğu Asya ve Çin olduğunu göstermiştir.
Şeftali, dünya üzerinde çok geniş yetiştirme alanına sahip olan bir meyve türüdür. Amerika’nın hem kuzey hem güneyinde yetişmekte olup, Avustralya ve Yeni Zellanda’da en fazla yetiştirilen meyve türüdür. Dünyadaki en büyük şeftali yetiştiricisi ülkeler üretim miktarlarına göre sırasıyla; İtalya, ABD, Çin, Yunanistan, İspanya, Fransa, Rusya, Türkiye, Meksika ve Arjantin’dir. Meyve türünün gen merkezi olarak bilinen Türkiye 80’den fazla tür ile meyvecilik kültürünün anavatanıdır. Türkiye’de değişik iklim bölgelerinin varlığı, çeşitli bağ-bahçe ürünlerinin yetişmesine imkan vermektedir. Bağ-bağ-bahçe ziraatının çeşitli kolları içerisinde meyvecilik en başta gelenidir. Türkiye’nin birçok yöresinde meyvecilik tek geçim kaynağı durumundadır. Karadeniz sahilleri, Ege Bölgesi, Akdeniz kıyıları, Niğde, Malatya, Erzincan, Gaziantep, Amasya, Gümüşhane ve Tokat gibi birçok ilde meyvecilik birinci derecede önemlidir.
Tarım sektörü milli gelirdeki, istihdamdaki, dış ticaretteki, tarıma bağlı ve tarıma dayalı sanayilerdeki, desteklemelerdeki ve tüketim harcamalarındaki payı ile insanların zorunlu gereksinim maddelerini üreten bir sektör olarak ekonomilerde önemli bir yere sahiptir.
Günümüzde tarım sektörünün boyutları ülkelerin gelişmişlik düzeyine bağlı olarak farklılık göstermektedir. Gelişmiş ülkeler tarımsal faaliyetlerini ihracata yönelik gerçekleştirse de, az gelişmiş ülkelerde tarımsal faaliyetler daha çok öz tüketime yöneliktir. Fakat buna rağmen ekonomi içerisinde geniş bir yeri vardır ve ticari tarımın başlangıcı aşamalarındadır.
Türkiye’de son yıllarda tarıma dayalı sanayiinin hızla gelişmesine bağlı olarak hammadde olarak meyve ve sebze üretimi de artmıştır (Anonim, 2006a).
Ekolojik yapısının uygunluğu nedeniyle önemli bir tarımsal üretim potansiyeline sahip olan Türkiye, 2006 yılı verilerine göre 41 milyon ton yaş meyve-sebze üretimiyle dünyada önemli bir yere sahiptir. Toplam 15 milyon ton meyve üretiminin %27’sini üzümsü meyveler, %27’sini yumuşak çekirdekli meyveler, %21’ini turunçgiller ve %14’ünü ise taş çekirdekli meyve grupları oluşturmaktadır.
Türkiye’de 2005 yılında 13,9 milyon adet meyve veren şeftali ağacından 510 000 ton şeftali elde edilmiştir. Şeftali üretim miktarı bir önceki yıla göre %8,4 oranında artmıştır (Anonim, 2005a).
Tokat ilinde tarım sektörü istihdamın %75’ini oluşturmaktadır. Tokat farklı özellikteki alt bölgeleri ile bir çok sebze ve meyvenin yetişmesine uygun bir ekolojiye sahiptir. Arazi varlığının yaklaşık %33’ü ekili-dikili alanlarla kaplıdır. Tokat ili toplam 374 811 ha tarım alanına sahiptir. Bu alanın %29,3’ü meyvecilik için kullanılmaktadır. Tokat ilindeki toplam ağaç sayısının %13,01’i ve taş çekirdekli ağaçların ise %31,5’ini yine şeftali ağaçları oluşturmaktadır. Toplam meyve üretiminin ise %10,4’ünü şeftali oluşturmaktadır. Tokat ilinde 2006 yılında toplam meyve veren 382 000 ağaçtan yaklaşık 7000 ton şeftali üretilmiştir. İlin ekolojik ve topografik yapısının elverişliliği sebebiyle pazara yönelik üretim önem kazanmış ve tarımsal girdi kullanım düzeyinde olumlu gelişmeler sağlanmıştır (Anonim, 2006d).
Şeftali yetiştiriciliği yaygın bir iş olmasına rağmen, gerek üretimde gerekse pazarlamadaki şartlar karşısında üreticilerin yeterli bilgiye sahip olmadıkları ve gerekli organizasyonu sağlayamadıkları, bunun yanı sıra talep yetersizliği ile ürünlerini düşük fiyatlarla komisyonculara sattıkları, ürünlerinin bedellerini peşin alamadıkları ifade edilmektedir.
Üreticilerin bu sorunlarını çözümleyebilmek ve üretimi planlı bir hale getirmek için mikro bazda birtakım çalışmalara gereksinim duyulmaktadır.
1.2. Araştırmanın Amacı
Geniş bir şeftali üretim potansiyeline sahip olan Tokat İli Kazova yöresinde şeftali üretiminde gerek üretim gerekse pazarlama sürecinde bir takım ekonomik ve teknik sorunların olduğu bilinmektedir. Araştırmadan elde edilecek bulgulara dayanarak mevcut sorunların tespiti ve çözümü bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Araştırmanın temel amaçları arasında şeftali yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerinin sosyo-ekonomik yapısını ortaya koymak ve işletmelerin ekonomik analizinin yapılarak yıllık faaliyet sonuçlarının belirlenmesi, şeftali tesis ve üretim dönemine ait maliyetlerin ortaya konularak, üretim dönemindeki verimliliğin belirlenmesi yer almaktadır. Ayrıca, bölgede şeftali bahçesi yatırım tesisinin hazırlanması ve ekonomik açıdan değerlendirilmesine (fizibilite analizi) yönelik analiz de yapılmıştır.
1.3. Araştırmanın Kapsamı
Bu çalışma konu ve alan bakımından sınırlandırılarak “Tokat İli Kazova Bölgesinde Şeftali Yetiştiriciliği Yapan Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi “ biçiminde saptanmıştır. Araştırma kapsam bakımından altı bölümden oluşmaktadır:
Giriş başlığını taşıyan ilk bölümde sırası ile; araştırmanın amacı, önemi ve kapsamı ile ilgili genel bilgiler yer almıştır.
İkinci bölümde; çeşitli bölgelerde yapılmış konu ile ilgili araştırmaların bir kısmına değinilmiş ve bu bölümde bir anlamda literatür bildirişleri biçiminde çalışma özetleri yer almıştır.
Üçüncü bölümde; araştırmada kullanılan materyal ve yöntemler ayrıntılarıyla verilmiştir. Dördüncü bölüm; araştırma bölgesinin genel çizgileriyle tanıtıldığı doğal, ekonomik ve sosyal niteliklerinin özetlendiği bölümdür.
Beşinci bölümde; araştırma bulguları yer almaktadır. Bu bölümde incelenen işletmelerin yapısal özellikleri, yıllık faaliyet sonuçlarına ilişkin bilgiler, şeftali bahçesi yatırım tesisinin hazırlanması ve ekonomik açıdan değerlendirilmesine (fizibilite analizi) yönelik olarak pazar araştırması, finansal analiz ve ticari analiz sonuçları verilmiştir.yer almıştır.
Altıncı ve son bölümde ise; araştırma bulgularının genel bir değerlendirmesi ve önerilerin bulunduğu sonuç ve öneriler kısmı yer almaktadır.
2. LİTERATÜR ÖZETİ
Akay (1996) yaptığı çalışmada; Tokat İli Niksar Ovası tarım işletmelerinin yapısal özelliklerini belirlemiştir. İşletme sonuçlarının ortaya konmasını ve araştırma bölgesi koşullarına uygun optimum üretim planlarının yapılmasını amaçlamıştır. Tarım işletmelerinde verimliliğin artırılmasına yönelik çalışmalar yapılabileceği ve planlamaya önem verilerek kaynakların daha etkin kullanılabileceği ifade edilmiştir.
Akçay (1996) yaptığı çalışmada, Tokat İli Kazova bölgesindeki tarım işletmelerinde kullanılan üretim faktörlerinin verimliliğini ve tarımsal üretim fonksiyonlarını incelemiştir. Elde edilen tahmin denklemleri ile ekonometrik analiz yapılmış, her tahmin denklemine ait marjinal analizler hesaplanmış ve yorumlanmıştır. Elde edilen bulgular sonucunda, işletmelerde verimliliğin artırılmasına yönelik çalışmalar yapılarak tarımsal gelirin artırılabileceği sonucuna varılmıştır.
Akçay ve ark. (1999) tarafından yapılan çalışma, Tokat-Merkez ilçede yaygın olarak meyve yetiştiriciliği yapan tarım işletmelerini kapsamaktadır. Şeftali, elma ve vişnenin üretim maliyeti ve karlılığının belirlendiği araştırmada meyve yetiştiriciliği yapan 8 köydeki 83 işletmeden anket yoluyla elde edilen veriler kullanılmıştır. Ürünlerin maliyetlerinin belirlenmesinde tam maliyet analizi esas alınmıştır. Yapılan araştırmada birim sermayeye karşılık en fazla kar elde edilen meyveler sırası ile vişne, şeftali ve elmadır. Dekara en fazla net kar sağlayan ürünler ise yine vişne, şeftali ve elma olarak bulunmuştur.
Akçay ve Uzunöz (1999) tarafından yapılan çalışmada, Tokat-Merkez ilçedeki şeftali yetiştiren tarım işletmelerindeki meyve plantasyonlarında yatırım analizi yapılmıştır. Kapama şeftali bahçeleri yatırım analizinde net bugünkü değer, fayda masraf oranı ve iç karlılık oranı kriterleri kullanılmıştır. Net bugünkü değerlere ve fayda masraf oranlarına ulaşmak için üç farklı indirgeme oranı dikkate alınmıştır. Bu çalışmada, kapama şeftali bahçeleri yatırımına ilişkin net bugünkü değerler üç indirgeme oranında da pozitif bulunmuştur. Fayda masraf oranlarının kullanılan her üç indirgeme oranından 1’den büyük olduğu belirlenmiştir. İç karlılık oranı %17.11 olarak hesap edilmiştir.
Altın (2006) Tokat ili merkez ilçeyi kapsayan araştırmasında, Neyman yöntemi ile belirlenmiş 71 adet vişne yetiştiriciliği yapan tarım işletmesi ile anket yapmıştır. İncelenen işletmelerde verimin 1453kg/da, üretim maliyetinin 535,103 YTL/da GSÜD’nin 950,085 YTL/da, 1 kg vişnenin maliyetinin ise 0,396 YTL olduğu hesaplanmıştır.
Altıntaş ve Karkacıer (2002) tarafından yapılan çalışmaya göre, Tokat-Kazova yöresinde son 10 yılda şeftali üretiminde önemli gelişmeler yaşanmıştır. Bu gelişme, meyve-sebze işleme sanayilerinin durumunu önemli ölçüde etkilemiştir. Çalışmada, Kazova yöresinde şeftali yetiştiren tarım işletmelerinden anket yoluyla elde edilen veriler kullanılmıştır. Araştırma bulgularına göre 1 kg şeftalinin maliyeti 126 000 TL ve oransal karı 1,12 olarak hesaplanmıştır.
Birinci ve Er (2006) tarafından yapılan çalışmada, Bursa ili Karacabey ilçesinde organik ve konvansiyonel olarak üretilen şeftalinin maliyetler açısından karşılaştırmasını yapmak amaçlanmıştır. Araştırmada, Bursa ili Karacabey ilçesinde bulunan organik şeftali üretimi yapan 2 işletme tam sayım yöntemine göre, konvansiyonel şeftali üretimi yapan 2 işletme ise gayeli örnekleme yöntemine göre belirlenmiştir. Bu üreticilerden anket yöntemiyle toplanan 2004 üretim dönemine ait veriler analiz edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, incelenen işletmelerde dekara şeftali üretim masrafları organik işletmelerde 287,17 YTL, konvansiyonel işletmelerde 420,73 YTL; organik şeftalinin birim maliyeti 1,59 YTL/kg, konvansiyonel şeftalinin maliyeti ise 1,38 YTL/kg olarak hesaplanmıştır.
Cinemre ve Kılıç (1999) tarafından yapılan çalışmanın verileri Çarşamba ilçesinde 5 köy ile yapılan anketlerden oluşmaktadır. Veriler 1996-1997 üretim dönemine aittir. Araştırma sonuçlarına göre; işletme başına düşen işletme arazisi büyüklüğü 40,55 dekar olup bunun 25,48 da’ını şeftali bahçesi oluşturmaktadır. Şeftali bahçesi üretim döneminde; bir dekar için gerekli yıllık işgücü miktarı 92,56 saat, makina çekigücü miktarı ise 2,66 saattir. Dekara; 200 kg çiftlik gübresi, 40 kg %26'lık Amonyum Nitrat ve 20 kg 15-15-0 Kompoze gübre kullanılmaktadır. Bir dekar şeftali bahçesi için hesaplanan 58,4 milyon TL'lik toplam üretim masraflarının, %37,9'u değişken masraf, %62,1'i ise sabit masraflardan oluşmaktadır. İşletmelerde, 1 kg şeftali üretim maliyeti 33.186 TL olarak hesaplanmıştır. Şeftali üretiminin %55'lik kısmı alıcı firmalara, geri kalanı ise toptancı halinde komisyoncular aracılığı ile pazarlanmaktadır.
Çiçek ve Sayılı (1996) tarafından yapılan araştırmada, Tokat İli Kazova yöresinde bazı önemli tarla ürünlerinin (buğday, arpa, domates, şekerpancarı ve ayçiçeği) fiziki üretim girdileri
kullanım düzeyleri belirlenmiştir. Ayrıca gelir ve masraflara ilişkin veriler yardımıyla hangi ürünlerin daha karlı olduğu incelenmiştir. Araştırma sonucunda en fazla net gelir ve oransal kara domates üretim faaliyetinin sahip olduğu belirlenmiştir.
Engindeniz ve Çukur (2003) tarafından yapılan araştırmada, İzmir'in Kemalpaşa ilçesinde şeftali üretiminin teknik ve ekonomik yapısı ortaya konulmuş, üretim ve pazarlamada karşılaşılan sorunlar saptanmıştır. Armutlu, Bağyurdu ve Ören beldeleri ile Yiğitler köyünün kapsama alındığı araştırmada, Basit Tesadüfi Örnekleme Yöntemi ile belirlenen 63 üreticiden anket yöntemiyle derlenen 2001 üretim dönemine ait veriler analiz edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; incelenen işletmelerde ortalama şeftali arazisi 10.89 da’dır. Şeftali üretiminde dekara verim l 684.81 kg, ağaç başına verim ise 37.67 kg olarak saptanmıştır. Üretici eline geçen ortalama şeftali fiyatı 285 794 TL/kg'dır. Şeftalinin dekar bazındaki üretim dönemi masrafı ortalama 396.16 milyon TL'dır. Şeftaliden dekara elde edilen net gelir 85.35 milyon TL, ağaç başına düşen net gelir ise 1.91 milyon TL olarak saptanmıştır.
Engindeniz ve ark. (2003) tarafından yapılan çalışmada, İzmir'in Kemalpaşa ilçesinde şeftali üretiminin teknik ve ekonomik yapısı ortaya konulmuştur. Basit Tesadüfi Örnekleme Yöntemi ile belirlenen örnekler çalışmanın ana materyalini oluşturmaktadır. Bu çalışmada, üreticilerin %82’den fazlasının ürünü kendisinin hasat ettiği gözlenmiştir. Şeftaliden elde edilen gelirin 839 $ /ha ve 1,88 $ /ağaç olduğu hesaplanmıştır.
Ertürk (1976) Yalova ilçesinde yaptığı çalışmada, elma yetiştiren tarım işletmelerinin ekonomik analizini yaparak, yıllık faaliyet sonuçlarını ortaya koymuştur. Araştırma sonucuna göre, incelenen işletmelerde net hasıla işletmeler ortalamasında 14 055.62 TL bulunmuştur. Ayrıca işletmelerde yabancı sermaye kullanımının az olduğu, elma üretiminin yetersiz olduğu, üretim tekniğinin iyi bilinmediği saptanmıştır. Üretim tekniği ve çeşitleri, budama v.b. konularda ilgili kurumlarca kurslar ve seminerler düzenlenmesi ve işletmelerde planlamaya önem verilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Yine yörede hayvancılığın yeterli gelişmeyi göstermediği, bu nedenle bu faaliyetin teşvik edilmesi gerektiği belirtilmiştir.
Esengün (1990) tarafından yapılan ‘Tokat İlindeki Meyve Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerin Ekonomik Durumu ve İşletme Sonuçlarını Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma’ isimli çalışmada, işletmelerin yapısal özelliklerinin belirlenmesini,
işletme sonuçlarının ortaya konulmasını ve bu sonuçları etkileyen faktörlerin ekonometrik bir yaklaşımla değerlendirilmesini amaçlamıştır. Bu doğrultuda elde edilen bulgulardan işletmelerde verimliliğin artırılmasına yönelik çalışmalarla, gelirlerinin arttırılabileceği ve planlamaya önem verilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır.
Hakan, (2003) İzmir ilinde yaptığı ‘The Peach Industry in Turkey; State of Art, Research and Development’ başlıklı çalışmasında şeftali yetiştiriciliği hakkında bilgiler vermiştir. Bunun yanı sıra şeftali üretimi ve ihracatından bahsedilmiş ve şeftaliciliğin geliştirilmesi için önerilerde bulunulmuştur.
Özçelik ve Sayılı (1998) tarafından Tokat-Merkez İlçede şeftali maliyetinin hesaplandığı çalışmada, 5 köyde 42 adet işletmeden elde edilen veriler kullanılmıştır. İncelenen işletmelerde ortalama işletme arazisi 33,12 da ve şeftali üretim alanı ise 11,94 da’dır. 1 kg şeftali üretim maliyeti 73 639 TL ve satış fiyatı 82 500 TL olarak hesaplanmıştır. Şeftali üretiminin net karı ise 10 163 160 TL/ da’dır.
Sharp and Cooley (2004), Colorado’da yaptıkları ‘The Cost of Growing Peaches Western Colorado’ başlıklı bu araştırmalarında batı Colorado’da şeftali maliyetini hesaplamışlardır. Şeftali bahçesinin tesis maliyeti ilk yıl için dekara 3,855.79 $ olarak hesaplanmıştır. Bu maliyetin 5,000 $ kadar yükselebileceğide ifade edilmiştir. Tesis dönemi boyunca maliyetin arttığı gözlenen bu çalışma sonucunda, şeftali yetiştiriciliği potansiyelinin yüksek olmasına karşın Colorado’da bahçelerin yüksek fiyatı ve ekipman masraflarından dolayı şeftali yetiştiriciliğinin tercih edilmediği tespit edilmiştir.
Sivaslıgil (1990) ‘Tokat İli Kazova Yöresinde Bulunan Tarım İşletmelerinin Yapısal Özelliklerinin Saptanması, İşletme Sonuçlarının Ortaya Konması ve Yöre Koşullarına Uygun İşletme Planlarının Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma’ isimli çalışmasında işletmelerin yapısal özellikleri ve işletme sonuçlarından yola çıkılarak üretim kaynaklarının optimum değerlendirilme olanaklarını ortaya koymayı amaçlamıştır. Ele alınan işletmelerin ekonomik analizi yapılmış ve işletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarına yer verilmiştir. Analiz sonuçlarından hareketle ulaşılan optimum ürün bileşimi doğrusal programlama çerçevesinde saptanmış ve sonuçların duyarlılık analizi yapılmıştır.
Someran (1999) tarafından yapılan ve Tokat ilinde meyve yetiştiriciliği yapan işletmeleri kapsayan çalışmada, işletmelerin yapısal özellikleri belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlar ışığında işletmelerin verimliliğinin arttırılmasına yönelik çalışmaların arttırılmasına bağlı olarak gelirin arttırılabileceği sonucuna ulaşılmıştır.
Şafak (1983) tarafından Bursa yöresinde yapılan bir çalışmada, şeftali üreticisi 56 işletmeden toplanan verilerden yararlanarak yörede şeftali üretim ve pazarlama sorunları incelemiş ve pazarlama masraflarının analiz edilmiştir. Araştırmada üreticilerin teknik bilgi yetersizliğinin önemli bir sorun olduğu bildirilmiştir.
Uzunöz ve Akçay (2006) tarafından gerçekleştirilen çalışmada, Tokat ilindeki meyve bahçelerinin (şeftali ve elma yetiştiricililiği yapılan) yatırım analizi ile karlılığı ve yapılabilme olanakları tanımlanmıştır. Fayda masraf oranı ile iç karlılık oranının hesaplandığı çalışmaya göre, yatırım ekonomik olarak uygun bulunmuştur. Bu çalışmalar ışığında meyve yetiştirciliğinin Türkiye’deki en iyi gelir kaynaklarından biri olduğu belirtilmiştir.
Norton ve ark. (2003) tarafından yapılan araştırmada, California’da şeftali bahçelerinin tesis maliyeti 4,298 $/da olarak hesaplanmıştır. Ayrıca bu çalışmada şeftali bahçelerinin tesis maliyetini bahçenin 17 yıllık ürün karşılığında amorti ettiği de belirlenmiştir.
3. MATERYAL VE YÖNTEM
3.1. Materyal
Bu araştırmanın ana materyalini Tokat İli Kazova Bölgesinde yer alan 54 köyden şeftali yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı 15 köy belirlenmiş ve bu köylerden gayeli olarak seçilen 6 köydeki 83 adet tarım işletmesi ile anket yoluyla toplanan orijinal nitelikteki veriler oluşturmaktadır. Ayrıca, araştırmanın yorum ve yazım aşamasında Türkiye’de değişik yörelerde yapılmış konu ile ilgili benzer araştırma sonuçlarından ve istatistiksel verilerden de yararlanılmıştır. Araştırma bölgesine ait bilgiler Tokat Valiliği Nüfus İl Müdürlüğü, Tokat Tarım İl Müdürlüğü, Meyvecilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Tokat Ticaret ve Sanayi Odası, İl Meteoroloji Müdürlüğü kayıt, rapor ve yayınlarından sağlanmıştır.
Anketler bizzat araştırıcı tarafından yapılmış olup, veriler 2006 yılına aittir.
3.2. Yöntem
3.2.1. Örnek Köylerin Seçiminde Kullanılan Yöntem
Bu aşamada öncelikle yörenin tanınması amaçlanmıştır. Araştırma bölgesinde yer alan 54 köydeki tüm tarım işletmeleriyle anket yapmak mümkün olmadığından, bu köyler içerisinde şeftali üretiminin yoğun olarak yapıldığı köyler belirlenmiştir.
Bunun için yöredeki ilgili kurum ve kuruluşlarla görüşülmüştür. Bu köyler ziyaret edilerek tarım işletmelerinin genel yapıları incelenmiş, yörede yaygın olarak uygulanan tarım tekniğini temsil edebilecek işletmeler belirlenmiştir. Belirlenen işletmelerin şeftalinin yoğun olarak yetiştirildiği alanı temsil edebilecek şekilde dağılımına özen gösterilmiştir.
Bu populasyondan oransal tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile 83 adet tarım işletmesi belirlenmiştir.
Toplanacak verileri elde etmek amacı ile araştırma bölgesini şeftali üretim tekniği, doğal ve ekonomik koşullar bakımından temsil edebilecek şekilde 6 köy (Kemalpaşa, Akyamaç, Kömeç, Büyük Yıldız, Kat, Emirseyit) gayeli olarak seçilmiş olup, bu sayı bölgede şeftali yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı toplam köy sayısının % 40’ına tekabül etmektedir.
3.2.2. Örnek İşletmelerin Seçiminde Uygulanan Yöntem
Örneğe çıkan tüm köyler ziyaret edilerek köylerdeki işletmeler ile bunların şeftali bahçelerinin arazi büyüklükleri saptanmıştır. Bu verilere ait değişkenlik katsayısı hesaplanmış ve bu değerin yüksek çıkması nedeniyle işletmelerin tabakalara ayrılarak incelenmesi gerektiğine karar verilmiştir.
İşletmeler şeftali bahçelerinin arazi büyüklüklerine göre sıralanıp, kartil hesabıyla tabakalandırma yapılmıştır. Böylece araştırma populasyonunu oluşturan işletmeler; 5-10 da, 11-19 da, 20 da ve daha büyük olmak üzere 3 tabakaya ayrılmıştır.
Örnek hacminin belirlenmesinde aşağıdaki Neyman Yöntemine ait formül kullanılmıştır (Çiçek ve Erkan, 1996). . Neyman formülü; n Nh Sh N D Nh Sh = +
∑
∑
( * ) * * ( ) 2 2 2 2Formülde; n = Örnek hacmi
Nh = h’ ıncı tabakadaki işletme sayısı (frekans) Sh= h’ ıncı tabakanın standart sapması
N= Toplam işletme sayısı D= d / t
d = Ortalamadan sapma
t= Standart normal dağılım değeri
Araştırmada örnek hacminin belirlenmesinde %10 hata payı ve %99 güvenilirlik sınırları içinde çalışılmıştır.
Populasyonu oluşturan işletmelerin tabakalara göre dağılımı ve her tabakadan örneğe seçilen işletme sayısı Çizelge 3.1’de verilmiştir.
Çizelge 3.1. Populasyonu Oluşturan İşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Tabakadan Örneğe Seçilen İşletme Sayısı
Tabaka No Tabaka Genişliği (da) Toplam Arazi (da) Tabakadaki İşletme Sayısı (adet) X S S2 DK (%) Örneğe Çıkan İşletme Sayısı (adet) 1 1-11 791,85 100 7,92 1,56 2,43 19,70 36 2 11-20 1065,76 71 15,01 2,46 6,05 16,39 26 3 20-+ 2048,31 58 35,32 14,59 212,87 41,31 21
Örnek hacmini belirledikten sonra hangi işletmelerle anket yapılacağı Basit Tesadüfi Örnekleme Yöntemi ile belirlenmiştir.
Araştırma bölgesinde işletmelerin sahip olduğu şeftali bahçesi parselleri 1 ile 50 da arasında değişmektedir. Bitkisel üretim maliyetlerinin hesaplanmasında dikkate alınacak üretim alanı genişliği, üzerinde durulması gereken önemli bir konudur. Üreticinin söz konusu ürüne yapmış olduğu masrafların 1 da için tespit edilmesi genellikle veri kaybına neden olabileceğinden, masrafların ürünün toplam ekim alanı üzerinden saptanması sağlıklı veri toplanması açısından yararlı olacaktır. Bu nedenle anketlerde fiziki üretim girdileri ve maliyetlerine ilişkin sorular üreticilerin sahip olduğu şeftali parselleri içerisinden doğru bilgi verebileceği tek bir parsel için, diğer sorular ise işletme geneli için sorulmuş ve daha sonra 1 da’a indirgenmiştir.
3.2.3. Verilerin Toplanması Aşamasında Uygulanan Yöntem
Türkiye’de tarım işletmelerinin çoğunda muhasebe kayıtları tutulmadığı için, işletmelerde maliyetin hesaplanmasına yardımcı olacak en önemli yöntemin anket yöntemi olduğu ve muhasebenin tutulmadığı yerlerde, anket yönteminin uygulanabileceği kabul edilen bir gerçektir (Aras, 1988). Araştırma yöresinde muhasebe kayıtları tutulmadığı için verilerin toplanması aşamasında direkt mülakat yöntemi kullanılmıştır.
Araştırmanın ana materyalini meydana getiren anket formları, tarımda maliyet analizleri için değişik amaçlı formların incelenmesi ve amaca uygun hale getirilmesi ile elde edilmiştir. Anketler bizzat araştırıcı tarafından Şubat-Mart 2007 döneminde yapılmıştır. Anket çalışması ile elde edilen veriler 2006 üretim dönemini kapsamaktadır.
3.2.4. Ekonomik Analiz Aşamasında Uygulanan Yöntem
Doldurulan anket formları tek tek incelenecek gerekli kontrol ve düzenlemeler yapılmış ve bu bilgiler bilgisayar ortamında döküm tablolarına aktarılmıştır.
İşletmelerden elde edilen verilerin analizi dört aşamada gerçekleştirilmiştir:
Analizin ilk aşamasında; işletmeler büyüklük (işletme arazisi genişliği) durumlarına göre gruplandırma temel olmak üzere; nüfus, yaş, eğitim ve işgücü durumu ile sermaye yapıları incelenmiştir.
Aile işgücü potansiyeli ve kullanım durumunun belirlenmesinde; Erkek İş Gücü Birimi (EİG) temel alınmıştır. 7-64 yaş grubundaki aile bireylerinin fiilen çalışabilir durumda bulundukları varsayımından hareketle; sayı, yaş ve cinsiyet özellikleri, işletmede çalıştıkları süreler anket
aşamasında ayrı ayrı saptanmıştır. Faal nüfus oranı, 15-64 yaş grubuna giren aile bireyleri sayısının toplam nüfusa oranlanması ile bulunmuştur.
Analizin ikinci aşamasında; örneğe giren işletmelerin sermaye yapısının belirlenebilmesi için sermaye nev’ileri fonksiyonlarına göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca işletmelerin mali durumlarının incelenmesi amacıyla Bilanço Oranları (Mali Rasyolar); Cari Oran ve Likitide Oranı hesaplanmıştır.
Analizin üçüncü aşamasında; işletmelerin başarılarını ölçmede kullanılacak yıllık faaliyet sonuçlarının belirlenmesi ise; Brüt Hasıla, İşletme Masrafları, Gerçek Masraflar, Net Hasıla, Tarımsal Gelir, Harcanabilir Tarımsal Gelir, ve Toplam Aile Geliri ortaya konulmuştur.
Brüt hasıla, bir üretim dönemini kapsayan üretim faaliyeti sonunda yaratılan nihai mal ve hizmetlerin değer toplamı olarak tanımlanmaktadır (Aras, 1988). Brüt Hasılayı oluşturacak unsurlar arasında; satılan bitkisel ve hayvansal ürünlerin satış tutarı, ailede tüketilen ve işçilere verilen çiftlik ürünlerinin değeri, dönem başı ve dönem sonu envanter kıymet değişimi ve hizmet gelirlerini oluşturan başka tarım işletmesinde çalışılarak sağlanan işgücü ücretleri, kiraya verilen alet-makine karşılığı ve bunların yanı sıra ikametgah kira bedeli (ikametgah bedelinin %10’u) yer almaktadır.
İşletme Masrafları; işletmede kullanılan aile ve ücretli işgücünü kapsayan işçilik masrafları, üretimde kullanılan tohum, fidan, gübre, mücadele ilacı, yem, sulama gibi materyal masrafları, çuval-balya, taşıma gibi pazarlama masrafları, alet-makine, bina, arazi ıslahı, hayvan amortismanları ve envanter kıymet azalışları toplamından oluşmuştur.
Net Hasıla; Brüt Hasıladan İşletme Masraflarının çıkarılmasıyla bulunmuştur. Yıllık faaliyet sonuçlarının ortaya konulmasında Net Hasıla önemli bir kriterdir. İşletmelerin üretim dönemi içerisinde iyi işletilip işletilmediğini gösterebilmesi bakımından bir ölçü olarak kullanılmaktadır.
Gerçek masraflar; aşağıdaki şekilde hesaplanmıştır:
Gerçek Masraflar = [İşletme Masrafları – Aile İşgücü Ücret Karşılığı + Borç Faizleri + Kira ve Ortakçılık Payı]
Yıllık faaliyet sonuçlarıyla ilgili diğer bir göstergede “Tarımsal Gelir”dir. Tarımsal Gelir, ve Toplam Aile Geliri aşağıdaki formüller yardımı ile hesaplanmıştır (Aras, 1988).
Tarımsal Gelir = Brüt Hasıla – Gerçek Masraflar
Toplam Aile Geliri = Tarımsal Gelir + Tarım Dışı Gelir
Girdi temini, gübreleme, ilaçlama, tüketim yapısı, hasat, pazar ve pazarlama olanakları gibi üretimde doğal, ekonomik ve teknolojik sınırlamaları getirecek unsurların varlığının belirlenmesinde ise; anket sonuçlarından yararlanılmış ve basit yüzde hesapları kullanılmıştır.
3.2.5. Tesis ve Üretim Dönemi Maliyet Hesabında Verilerin Analiz ve Değerlendirilmesi Aşamasında Uygulanan Yöntem
Şeftali yetiştiriciliğinde maliyet hesaplanırken; önce tesis dönemine dahil yıllarda yapılan yatırım harcamaları, daha sonra da bahçe verime yattığı zamanki yıllık üretim masrafları tesbit edilmiştir.
Şeftali yetiştiriciliğinin tesis dönemi 4 yıl, ekonomik ömrü 15 yıl olarak alınmış ve tesis dönemi masrafları her yıl için ayrı ayrı hesaplanmıştır (Özçelik ve Sayılı, 1998).
Fiziki üretim girdileri ve maliyetlerin hesaplanmasında uygulanan yöntemler aşağıda belirtilmiştir:
- Birim alan maliyetlerini oluşturmak amacıyla, öncelikle tarımsal işlemlerde kullanılan işgücü, girdi miktarları, ana ürün ve ara ürün miktarları saptanmış, tarımsal işlemlerin uygulama zamanları ve uygulama sayıları belirlenmiştir. Uygulama sayıları işletmeler arasında farklılıklar göstermekle beraber yaygın olan uygulama sayıları esas alınmıştır.
- Birim alan işletme masraflarının belirlenmesinde tam maliyet analiz yöntemi kullanılmış, üretim masraflarının saptanmasında alternatif maliyet unsuru dikkate alınmıştır. Alternatif maliyet prensibinden hareketle, üretimde kullanılan mal ve hizmetler işletmeye ait olsa bile piyasa değeri itibariyle işletme dışından satın alınmış veya kiralanmış olarak kabul edilmiştir.
- İnsan işgücü ile ilgili değerlendirmelerde Erkek İşgücü Birimi (EİB) esas alınmıştır. - Makina ile yapılan işlemlerde, makinayı kullanan insan işgücü ayrıca belirlenmiş olup; fidan dikimi, gübreleme, budama, ilaçlama ve hasat gibi yardımcı işgücü gerektiren işlemlerde yardımcı insan işgücü dikkate alınmıştır.
- Üretim dönemi boyunca kullanılan girdilerin (fidan, gübre, ilaç, ambalaj malzemesi vb.) birim fiyatları belirlenirken, üreticinin söz konusu girdiyi kullandığı dönemdeki fiyatlar esas alınmıştır.
- Üretimde kullanılan ticari gübrelerin birim alanda kullanılan miktarları ve bu gübrelerin fiyatları saf madde üzerinden değerlendirilmiştir. Çiftlik gübresi kullanımında tesis döneminde gübrenin tamamı kullanıldığı yıl, üretim döneminde ise araştırma bölgesinde 3 yılda bir çiftlik gübresi uygulandığı için verilen gübrenin 1/3’ü her yıl için değerlendirmeye alınmıştır.
- Döner sermaye faizi (diğer bir ifade ile üretim masrafları faizi) fırsat maliyetini temsil etmektedir. Basit olarak söz konusu üretim girdileri tutarı başka bir alternatif alanda
değerlendirilmiş olsa idi, belirli bir miktarda faiz geliri elde edilecekti. Bu nedenle masraf olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Üretim masrafları hesaplanırken girdilerin kullanıldıkları andaki cari fiyatları ile hesaplanmış değerleri esas alındığından, üretim dönemi için döner sermeye faizi olarak 2006 yılı ortasında T.C. Ziraat Bankası’nın uyguladığı yıllık bitkisel üretim faiz oranı (% 17.5) kullanılmıştır.
- Yatırımın cari yıl faizi; tesis dönemi boyunca her yılın değişken masrafları toplamına % 5 reel faiz uygulamak suretiyle hesaplanmıştır.
- Birikmiş yatırımın faizi; tesis dönemi süresince birikmiş yatırım değerlerine % 5 reel faiz uygulamak suretiyle hesaplanmıştır.
- Yönetim giderleri olarak, tesis döneminde her yılın değişken masrafları toplamının, üretim döneminde ise gayri safi üretim değerinin % 3’ü alınmıştır.
- Arazi kirası olarak, çıplak arazinin üretim dönemi sonundaki cari alım-satım değerinin % 5’i alınmıştır.
- Tesis masrafları amortisman payı; dört yıllık tesis masraflarından oluşan tesis maliyetinin, şeftalinin ekonomik ömrüne bölünmesi suretiyle “doğru hat yöntemi” kullanılarak hesaplanmıştır.
- Tesis masrafları (sermayesi) faizi; amortisman hesabında doğrusal bir yöntem uygulandığı zaman sabit sermaye unsurlarının ekonomik ömürleri boyunca ortalama yatırım tutarı, söz konusu sermaye unsurlarının maliyetinin yarısına eşit olduğundan, amortismana tabi sabit sermaye unsurlarının yarı değerleri üzerinden faiz hesabı yapılmaktadır (Kıral ve ark., 1999). Bu çalışmada tesis masrafları faizi, şeftali bahçesi toplam tesis maliyetinin yarı değeri üzerinden % 5 reel faiz uygulanmak suretiyle hesaplanmıştır.
3.2.6. Fizibilite Analizi Aşamasında Uygulanan Yöntem
Şeftali bahçesi tesisinin fizibilite etüdü çalışmasında, Pazar analizi, teknik analiz, finansal analiz ve ekonomik (ticari) analiz yapılmıştır.
Pazar analizinde; projenin içinde yer alacağı sistemin mevcut ve gelecek durumunu, işleyişini gösteren gerekli veri ve bilgiler toplanmıştır.
Teknik analiz aşamasında; üretimin teknik olarak mümkün olup olmadığını, mümkün ise nasıl bir teknik kullanılacağı ve maliyeti hesaplanmıştır.
Finansal analiz ise; projenin tesis dönemindeki yatırım tutarı, üretim dönemindeki işletme giderleri ile gelirleri tahmin edilerek, bu tahminler çerçevesinde projenin başarı derecesi belirlenmeye çalışılmıştır.
Ekonomik (ticari) analiz kısmında ise karlılık analizleri yapılarak, projenin değerlendirilmesi yapılmıştır.
Projenin finansal analiz aşamasında; projenin giderleri, projenin gelirleri, projenin ortalama işletme sermayesi ihtiyacı, projenin sermaye yapısı belirlenmiştir.
Projenin bahçe tesis dönemindeki giderler; etüd proje giderleri, lisans – patent, toprak bedeli, toprak hazırlığı, bakım işlemleri, üretim girdileri, genel giderler, satış giderleri, beklenmeyen giderler ve bina inşaat giderleri kalemlerinden oluşmaktadır. Lisans – patent kaleminde, herhangi bir teknoloji transferi söz konusu olmadığından lisans ödemesi hesaplanmamıştır. Toprak bedeli olarak arazinin kira bedeli verilmiştir. Bina inşaat giderleri olarak bahçe etrafındaki çit ve duvarların maliyeti kabul edilmiştir. Beklenmeyen giderler, toplam giderlerin %5’i alınarak hesaplanmıştır.
Projenin gelirleri tesis döneminde, ilk 3 yılında ara ziraatinden elde edilen gelir bulunmaktadır. Bunun yanı sıra üçüncü ve dördüncü yılda az miktarda da olsa ürün geliri söz konusudur. Projenin artık değeri son yıla gelir olarak eklenmiştir. Artık değer, projedeki ağaçların odun değerinin ortalama işletme sermayesine eklenmesi şeklinde hesaplanmıştır.
Ortalama işletme sermayesi ihtiyacı çalışma devri katsayısı yöntemine göre hesaplanmıştır. Ortalama işletme sermayesinin hesaplanması için işletmede, çalışma devresinin ve yıllık çalışma süresi içinde çalışma katsayısının bilinmesi gerekir Projenin tam kapasite ile çalıştığı herhangi bir yıldaki işletme giderleri alınıp çalışma devri katsayısına bölünerek yaklaşık olarak ortalama işletme sermayesi ihtiyacı hesaplanmaktadır (Sarıaslan, 2006).
İşletmenin ilk yılındaki giderlerini kredi kullanarak karşıladığı varsayılmıştır. Kullanılan kredinin faiz oranı T. C. Ziraat Bankası’nda uygulanan tarımsal kredi faizi olan yıllık %17,5 olarak alınmıştır. İşletmenin borç anapara ve faizlerinin hesaplanmasında annuite hesapları aracılığı ile,
1- 1 .
PVIFA= ∑ 1 = (1+k)n . formülü kullanılarak hesaplanmıştır. (1+k)t k
Formülde;
PVIFA (Present Value Interest Factor of an Annuity), Belli bir faiz oranı üzerinden belli bir zaman sürecsi boyunca faiz faktörünün bugünkü değerini temsil etmektedir.
n: Yıl sayısı k: Faiz oranı
Kapama şeftali bahçeleri yatırım analizinde ticari analiz (ekonomik açıdan değerlendirilme) aşamasında; “Basit Karlılık Oranı”, “Geri Ödeme Süresi”, “Net Bugünkü Değer” ve “İç Karlılık Oranı” kriterleri kullanılmıştır.
Basit karlılık oranı; yıllık net karın toplam ilk yatırım tutarına oranlanması şeklinde hesaplanmıştır.
Geri ödeme süresi; toplam yatırım tutarının kaç yılda geri ödendiğinin net kara göre hesaplanmasıdır.
Net bugünkü değer analiz yöntemi paranın zaman değerini dikkate alan ve çoğu mali uzman tarafından en uygun yaklaşım olarak kabul edilen bir yöntemdir. Şeftali çok yıllık bir bitki olduğu için gelecek yıllara ait gelirler ve giderler analizlerin yapıldığı yıla çekilmiştir.
NBD= ∑ A t /(1+r)t biçimde hesaplanır.
Formülde;
At : t’inci yıldaki net nakit akımı (artık değer son yıla gelir olarak eklenmiştir.)
n : Projenin yaşam devri r : İskonto oranını ifade eder.
İç Karlılık Oranı, projenin ekonomik ömrü içinde sağlayacağı net nakit akışlarının toplam bugünkü değerini sıfır yapan indirgeme oranıdır. İç Karlılık Oranı'nın bulunması için, indirgenmiş net bugünkü değerin sıfır olması gerekir. Bu orana ulaşmak için önce herhangi bir indirgeme oranı kullanılır. Eğer indirgenmiş net bugünkü değer pozitif ise indirgeme oranı artırılır, negatif ise azaltılır. Bu şekilde iki değişik indirgeme oranına ait biri pozitif ve diğeri negatif iki adet net bugünkü değer elde edilir. daha sonra aşağıdaki formül ile enterpolasyon yapılarak İKO'na ulaşılır.
(NBDp)
İç Kârlılık Oranı = rp + * (rn-rp) NBDp + NBDn
Formülde;
rp = Net bugünkü değeri pozitif yapan en son indirgeme oranı rn = Net bugünkü değeri negatif yapan ilk indirgeme oranı, NBDp = Pozitif en son net bugünkü değer,
4. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER
Araştırmanın bu bölümünde, araştırma alanı olarak seçilen Tokat İli Kazova Bölgesi hakkında tarımsal ve sosyo –ekonomik özellikler ortaya konulmaya çalışılmıştır.
4.1. Coğrafi Yeri
Kazova, Karadeniz ve İç Anadolu Bölgeleri arasında etrafı dağlarla çevrili, Yeşilırmak vadisi boyunca uzanan bir ovadır. Ova, Karadenizin 110 km güneyindedir. Ovanın denizden yüksekliği ortalama 550-650 m’dir. Tokat ili sınırları içerisinde yer alan ovanın toplam alanı 29.812 ha’dır. Kazova’nın doğu-batı yönündeki uzunluğu 56 km, kuzey-güney yönündeki en geniş yeri 12 km, en dar yeri 850 m, ortalama genişliği ise 6 km’dir. Doğusunda Tokat ili, batısında Turhal ve Zile ilçeleri yer almaktadır. Ayrıca Pazar ilçesi ovanın ortasında bulunmaktadır.
Tarımsal potansiyeli oldukça yüksek olan Kazova yöresinde yaklaşık 50 civarında yerleşim birimi bulunmaktadır. Kazova Bölgedeki köyler idari olarak Tokat (Merkez), Pazar ve Turhal ilçelerine bağlıdır (Anonim, 2006b).
4.2. Toprak Özellikleri
Kazova yöresinin toprakları taban arazi ve yamaç (etek) arazi olarak iki kısımda incelenebilir:
Taban araziler; kum, silt, kil ve bir miktar çakıl içeren alüvyonlardır. Tarımsal potansiyelleri yüksek topraklardır.
Yamaç arazisi; yüksek kısımdaki ana kayaların parçalanmaları sonucu oluşmuş yüzey ve profilleri çakıl ve kaba kısımlar içeren kolüvyal topraklardan oluşmaktadır.
Kazova’da Kaz Gölü yöresinde yer alan ve organik maddesi %20’ye ulaşan göl sedimentleri de bulunmaktadır.
Araziler çok ağırdan hafife kadar değişen toprak bünyelerine sahiptirler. Kazova toprakları üstte granüle ve kırıntı, altta yapısız veya zayıf blok yapıdadırlar.
Toprağın rengi genellikle gri kahve renginin çeşitli tonları olup, yamaç arazinin bazı kısımlarında kahve rengi ile açık kahve rengi topraklara rastlanılmaktadır.
Organik madde miktarı ovanın kuzey ve güney yönlerindeki eğilimli arazilerden Yeşilırmak’a doğru az eğimli yerlere inildikçe artmaktadır.
Ova topraklarının kireç kapsamı %10-15 arasında değişmekte, yüzeyden derine inildikçe kireç oranı artmaktadır.
Toprak derinliği çoğunlukla tüm bitkilerin yetişmesine uygun olup, ortalama 1,5 m veya daha fazladır.
Taban arazinin topografyası genellikle düz olup eğimi %0-2 arasında değişmektedir. Yamaç arazinin topografyası ise dalgalı olup, eğimi %2-25 arasındadır (Uzunöz, 2002).
4.3. İklim Özellikleri
Kazova, Orta Anadolu ile Karadeniz Bölgeleri arasında kalan ve yarı kurak karakterli geçit bölgesi ikliminin etkisinde olan bir bölgedir (Özçağlar, 1992). 35 yıllık gözlemlere göre; en soğuk ay minimum -31,6 °C ile Şubat, en sıcak ay maksimum 41,2 °C ile Temmuz ayıdır.
Genellikle ilk don Ekim ya da Kasım ayları içerisinde, son don ise Mayıs ayı içerisinde oluşmaktadır. Yıllık ortalama nispi nem %61, yıllık ortalama yağış 443,8 mm’dir. En az yağış Temmuz ve Ağustos aylarında düşmektedir. Açık su yüzeyinden oluşan yıllık buharlaşma ise 889,3 mm’dir (Uzunöz, 2002).
4.4. Sulama Kaynakları
Kazova bölgesinin ana sulama kaynağı Yeşilırmak’tır. Yeşilırmak üzerine kurulu olan regülatör ile iki ana kanal (sağ ve sol sahil) ile sulama suyu, sekonder ve tersiyer sulama kanalları ile tarlalara kadar götürülmektedir.
Sulama şebekelerinin tamamlandığı Kazova bölgesinde sulu tarım yaygın olarak yapılmaktadır ve sulanan arazinin oranı %92,67’dir (Uzunöz, 2002). Bölgede son zamanlarda teşviklerle damla sulama artmış, ayrıca yağmurlama sulama da yaygın olarak yapılmaktadır.
4.5. Nüfus ve Eğitim Durumu
Kazova bölgesi idari olarak Tokat (Merkez), Pazar ve Turhal ilçelerine bağlı köylerden oluşmaktadır. Bölgede 54 adet köy yer almaktadır. Kazova bölgesinde nüfusu 3-4 bin ve daha fazla olan 9 köy ve çok sayıda kasaba yer almaktadır.
Kazova bölgesinde tüm nüfusa hizmet verecek şekilde ilköğretim okulları mevcuttur. Ayrıca bölgede ve yakın yerleşim merkezlerinde genel ve mesleki liseler mevcuttur. Eğitim imkanları açısından bölgenin coğrafi durumu ve ulaşım imkanları elverişlidir.
İktisadi faaliyet kollarına göre nüfus dağılımlarının verildiği Çizelge 4.1 incelendiğinde; tarımda istihdam edilen nüfus Türkiye genelinde olduğu gibi Tokat’ta da ilk sırada yer almaktadır. Türkiye’nin ve Tokat’ın ekolojik olarak uygunluğu, işlenebilir arazinin mevcut olması nüfusun bu tarıma yönelmesi için geçerli bir sebeptir. Gelişmiş ülkelere bakıldığında ise nüfusun %5’inin tarım sektöründe yer aldığı tespit edilmiştir (Anonim, 2002).
Çizelge 4.1. İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Nüfus
TÜRKİYE KARADENİZ TOKAT
SEKTÖR Nüfus (adet) % Nüfus (adet) % Nüfus (adet) %
Tarım, avcılık, ormancılık ve avcılık 12.547.79 53,66 2.721.334 71,10 252.615 75,57
Madencilik ve taş ocakçılığı 130.823 0,56 47.092 1,23 127 0,04
İmalat sanayi 2.781.71 11,90 237.190 6,20 21.539 6,44
Elektrik,gaz ve su 80.324 0,34 9.451 0,25 677 0,20
İnşaat 1.184.24 5,06 131.460 3,43 8.837 2,64
Toptan ve parakende ticaret, lokanta ve oteller
1.854.30 7,93 172.300 4,50 12.300 3,68
Ulaştırma haberleşme ve depolama 775.427 3,32 85.919 2,24 5.366 1,61
Mali kurumlar,taşınmaz mallara ait işler ve kurumları, yardımcı iş hizmetleri
541.742 2,32 38.143 1,00 2.591 0,78
Toplum hizmetleri,sosyal ve kişisel hizmetler
3.344.03 14,30 372.058 9,72 29.326 8,77
İyi tanımlanmamış faaliyetler 141.483 0,61 12.787 0,33 901 0,27
TOPLAM 23.381.89 100,00 3.827.734 100,00 334.279 100,00
Kaynak: Anonim, 2002.
4.6. Ulaşım ve Alt Yapı Durumu
Bölgedeki tüm yerleşim birimlerinin hiçbir açıdan ulaşım sorunu bulunmamaktadır. Yılın tüm aylarında karayolu ulaşımı söz konusudur ve hergün Tokat şehir merkezine ve diğer ilçelere ulaşım sağlanmaktadır. Her köyün yolu bulunmaktadır ve istisnalar hariç ulaşım için asfalt yol imkanı söz konusudur. Bölgede elektrik ve su gibi temel alt yapı olanakları mevcuttur. Sulama imkanları açısından tüm altyapı tesisleri hizmet vermektedir.
Ayrıca bölgenin yolu iller ve pazar imkanları açısından büyük şehirle ulaşım ağında önemli avantajlar söz konusudur.
4.7. Tarımsal Yapı ve Üretim Durumu
Kazova bölgesinin tarımsal potansiyeli yüksektir. Kazova bölgesi DSİ Kazova sağ ve sol sahil sulama kanallarından sulama imkanına sahiptir. Toprak verimliliğinin yüksek olması ve sulama sorununun olmaması, sulu tarımın yaygın olarak yapılması sonucunu doğurmaktadır.
Bölgede sulu alanlarda başta şekerpancarı olmak üzere, sebze ve meyvecilik yoğun olarak yapılmaktadır (Anonim, 2002).
Son yıllarda özellikle sırık domates, fasulye, biber vb. ürünlerin üretiminin yanı sıra elma ve şeftali yetiştiriciliğinde de yoğunlaşma söz konusudur. Kazova bölgesinin iklim yapısı ve su kaynakları ile ilişkili olarak bitkisel üretim deseni içerisinde, kuru koşullarda ise hububat (buğday, arpa), bağ, kavun, karpuz, tütün, fiğ, nohut, sulu koşullarda hububat, şeker pancarı, domates, meyve, kavun, karpuz, mısır, yonca, fiğ, ayçiçeği, soğan, fasulye ve diğer ürünler üretim deseni içerisinde yer aldıkları bölgede yapılan bazı araştırmalarda bulunmuştur (Uzunöz, 2002).
Tokat Merkez ilçede yetiştirilen meyvelerin üretimine ilişkin veriler çizelge 4.2’de verilmiştir. Tokat ilinde meyvecilik ekolojik şartların uygunluğu ile önemli bir gelir kaynağı oluşturmuştur. Üzüm, elma ve şeftali üretimde ilk sırada yer almaktadır. Tokat ilinde meyvecilik, ilin meyve ihitiyacını karşılamasının yanı sıra meyve işleme sanayilerinde hammadde olarak da kullanılmaktadır.
Bölgede üretilen ürünler, bölge halkı için önemli bir gelir kaynağı iken, aynı zamanda hem yakın illere hem de büyük yerleşim merkezlerine ve yurt dışına pazarlaması yapılmaktadır (Çiçek ve Sayılı, 1996).
Çizelge 4.2. Tokat Merkez İlçede Meyve Alanları Ekiliş, Verim ve Üretim Değerleri (2006)
ÜRÜN ADI Kapladığı alan (ha) Meyve veren ağaç sayısı (adet) Meyve vermeyen ağaç sayısı (adet) Üretim (ton) Armut 305,00 80400,00 8590,00 2814,00 Ayva 0,00 4000,00 990,00 100,00 Elma 972,00 155350,00 123150,00 9344,40 Erik 68,70 45150,00 4170,00 1128,80 Kayısı 0,00 4050,00 3990,00 0,00 Kızılcık 0,00 13015,00 185,00 130,20 Kiraz 294,80 72330,00 11000,00 1446,60 Şeftali 665,00 232280,00 31500,00 3484,20 Vişne 612,70 111230,00 152900,00 556,20 Zerdali 0,00 900,00 0,00 0,00 Badem 0,00 17050,00 2950,00 85,30 Ceviz 291,30 4350,00 28260,00 43,50 Çilek 1,50 0,00 0,00 30,00 Dut 0,00 29040,00 970,00 1452,00 Üzüm 1995,20 1950,00 45,20 9750,00 TOPLAM 5206,20 771095,00 368700,20 30365,20 Kaynak: Anonim, 2006c.
4.8. Tarıma Dayalı Sanayinin Durumu
Günümüzde sanayi, GSMH’ya en fazla gelir oluşturan, en çok katma değer yaratan, teknolojiyi geliştiren, istihdam yaratan, bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltan bir sektördür. Türkiye’de tarıma dayalı sanayi içerisinde gıda sanayinin yeri ve önemi, diğer sektörlere oranla daha yüksektir. Gelişmişlikle sanayileşme arasında doğrusal bir ilişki söz konusudur. Sanayinin geliştiği bölge hızla kalkınmaya başlar.
Tokat’ın ekonomi yapısında sanayi, tarım, hayvancılık sektörü önemli rol oynamaktadır. Başta gıda sanayi olmak üzere, taş ve toprağa dayalı sanayi ,orman ürünleri sanayi, tekstil dokuma ve konfeksiyon sektörü Tokat ili ekonomisinde önemli bir paya sahiptir. Şekerpancarı, tütün, yaş sebze ve meyve ile diğer endüstriyel tarım ürünleri, buğday ve diğer tahıl ürünleri, Tokat ilinde bulunan kamu ve özel sektör kuruluşlarında değerlendirilmektedir.
Tokat’ta bir bütünlük içerisinde, sanayileşmeyi, üretim artışını, verimliliğini ve istihdamı her bir sektörde daha hızlı arttırmak, özellikle tarıma dayalı sanayi başta olmak üzere sanayide, tarımda, hayvancılıkta, turizmde, el sanatlarında ve finans sektöründe Tokatlı iş adamlarının kendi aralarında işbirliği ve diğer il, bölge yurt dışındaki işadamları ve sermayeleri ile yakın işbirliğine girdiklerinde sanayide önemli ölçüde gelişmeler olabilecektir.
Tokat ilinde, tarımsal ürünleri girdi olarak kullanan tarıma dayalı sanayide; toplam 302 iş yerinde yaklaşık 3501 kişi istihdam etmektedir. En fazla iş yeri sayısı un ve unlu mamuller sanayinde bulunmaktadır (Anonim, 2006e). Tarıma dayalı iş yeri sayısı; meyve-sebze işleme sanayinde 31 adet, şeker ve şekerli ürünler sanayinde 3 adet, un ve unlu mamuller sanayinde 199 adet, süt ve süt ürünleri sanayinde 22 adet, et ve et ürünleri sanayinde 24 diğer sektörlerde 24 adettir (Çizelge 4.3).
Çizelge 4.3. Tokat İlinde Mevcut Gıda Sektörlerinin Dağılımı
SEKTÖRLER İşletme Sayısı
Meyve-sebze işleme sanayi 31
Şeker ve şekerli mamuller sanayi 3
Un ve unlu mamuller sanayi 199
Süt ve süt mamulleri 22
Et ve et ürünleri sanayi 23
Diğerleri (Baharat, hazır yemek ve tuz) 24 Kaynak: Anonim, 2006e.
5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA
5.1. İncelenen İşletmelerin Sosyo-Ekonomik Yapısı
5.1.1. İncelenen İşletmelerde Nüfus, Eğitim ve İşgücü Durumu
Tarım işletmelerinde kullanılan işgücünün esas kaynağı aile nüfusundan oluştuğu için incelenen işletmelerde nüfus özelliklerinin incelenmesi gerektiği düşünülmüştür. Tarım işletmelerindeki tüm üretim dallarında işgücüne duyulan ihtiyaç oldukça yüksektir. Meyve yetiştiriciliğinde de işgücü büyük öneme sahiptir.
İncelenen işletmelerde nüfus varlığı (nüfusun cinsiyet ve yaşa göre dağılımı) Çizelge 5.1’de gösterilmiştir. İşletme başına düşen nüfus miktarı 5,15 kişidir. Nüfusun cinsiyet dağılımına bakıldığında erkek nüfusun kadın nüfusdan daha fazla olduğu görülmektedir (Çizelge 5.1 ve 5.2).
Çizelge 5.1. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Dağılımı (Adet) İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (36) II. GRUP (26) III. GRUP (21) GENEL (83)
Erkek Kadın Top. Erkek Kadın Top. Erke k
Kadı n
Top .
Erkek Kadın Top.
0-6 0,06 0,19 0,25 0,12 0,31 0,43 0,05 0,19 0,24 0,08 0,23 0,31 7-14 0,28 0,25 0,53 0,31 0,23 0,54 0,29 0,24 0,53 0,29 0,24 0,53 15-49 1,67 1,72 3,39 1,85 1,42 3,27 1,43 1,10 2,53 1,67 1,47 3,14 50-64 0,53 0,50 1,03 0,50 0,50 1,00 0,76 0,71 1,47 0,58 0,55 1,13 65- + 0,06 0,03 0,09 0,00 0,00 0,00 0,05 0,00 0,05 0,04 0,01 0,05 Toplam 2,60 2,69 5,29 2,78 2,46 5,24 2,58 2,24 4,82 2,65 2,50 5,15
2003 sayım sonuçlarına göre Türkiye ortalamasında nüfusun %49,97’si erkek ve % 50,03’ü kadın nüfustan oluşmaktadır (Anonim, 2005a). İncelenen işletmelerde işletme başına nüfus miktarı tüm işletmeler ortalamasında da Türkiye ortalamasının üzerindedir.
İşletmelerdeki faal nüfus oranlarının ise birbirlerine yakın olduğu görülmektedir. İncelenen işletemelerde faal nüfusun; %81,49 ile %83,55 arasında değişmekle birlikte, işletmeler ortalamasında %82,91 olduğu saptanmıştır (Çizelge 5.2).
Çizelge 5.2. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ve Faal Nüfus Oranı
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (36) II. GRUP (26) III. GRUP (21) GENEL (83)
Adet % Adet % Adet % Adet %
Erkek 2,60 49,15 2,78 53,05 2,58 53,53 2,65 51,36 Kadın 2,69 50,85 2,46 46,95 2,24 46,47 2,50 48,64 Toplam 5,29 100,00 5,24 100,00 4,82 100,00 5,15 100,00
İncelenen işletmelerde nüfusun %86,60’nın okur-yazar olduğu görülmektedir (Çizelge 5.3). Türkiye’deki okur-yazarlık oranına bakıldığında ise %87.30 , Karadeniz Bölgesine bakıldığında ise bu oranının %85,82 olduğu görülmüştür (Anonim, 2003). Bu sonuçlar ile okur-yazarlık konusunda araştırma bölgesinin Türkiye ortalamasını yakaladığı söylenebilir.
Çizelge 5.3. İncelenen İşletmelerde 7 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfusun Okur Yazarlık Oranı (%)
İŞLETME GRUPLARI
I. GRUP (36) II. GRUP (26) III. GRUP (21) GENEL (83)
Adet % Adet % Adet % Adet %
Erkek 2,25 50,34 2,50 55,56 2,38 54,34 2,36 52,91 Kadın 2,22 49,66 2,00 44,44 2,00 45,66 2,10 57,09 Toplam 4,47 100,00 4,50 100,00 4,38 100,00 4,46 100,00
Zamanın getirdiği yenilikleri kullanabilen, teknik ve sosyal anlamda yeterli eğitimi almış bir kişi ile bu vasıflardan yoksun bir kişi üretimde aynı verim ve kaliteye ulaşamaz. Bunun için üreticilerin eğitim düzeylerinin yüksek olması istenilmektedir.
İşletme yöneticisinin kişisel niteliklerinin veya sosyal özelliklerinin, işletmelerin yönetim biçimi, organizasyonu, teknolojik yenilikleri benimseme ve uygulaması gibi tüm işletme faktörleri üzerine etkisi olduğu belirtilmektedir (Esengün, 1990).
İşletme yöneticisinin yaş ortalaması 50,62 yıl olarak belirlenmiştir (Çizelge 5.4). İşletme yöneticilerinin eğitim düzeylerine bakıldığında ise ortalama 4,17 yıl olarak bulunmuştur.
Çizelge 5.4. İncelenen İşletmelerde İşletme Yöneticilerinin Yaşı ve Öğrenim Süresi (Yıl)
İŞLETME GRUPLARI
1.Grup (36) 2. Grup (26) 3. Grup (21) GENEL(83)
Yaşı 52,28 46,85 52,43 50,62
Öğrenim Süresi 3,94 4,54 4,10 4,17
İşletme yöneticilerinin yaşları ile eğitim durumları arasında yapılan khi-kare analizine göre, bu kriterlerin yüksek düzeyde olmamakla birlikte, birbiriyle ilişkili olduğu sonucuna varılmıştır. Elde edilen khi-kare değeri %85 güvenle işletme yöneticilerinin eğitim durumlarının yaş kriterine bağımlı olduğunu göstermiştir. Khi-kare analizi sonucu incelendiğinde özellikle 40 yaş altında, lise mezunu ve daha yüksek düzeyde eğitime sahip olanların beklenenden yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum, genç yöneticilerin daha yüksek düzeyde eğitime sahip olduğunu göstermektedir.
Tarımda küçük aile işletmelerinde işgücü kaynağı ailedir. İşletmeler büyüdükçe aile işgücünün yanında ücretli işçiliğe de yer verilmektedir. İncelenen işletmelerde işgücü mevcudu
