Türkiye'nin komşu ülkeleri ile olan dış ticaret ilişkilerinin gelişimi

SELÇUKÜNİVERSİTESİ

SOSYALBİLİMLERENSTİTÜSÜ

İKTİSATANABİLİMDALI

İKTİSATBİLİMDALI

TÜRKİYE’NİNKOMŞU ÜLKELERİ İLE OLAN DIŞ

TİCARETİLİŞKİLERİNİN GELİŞİMİ

NEVZATGÖRGÜLÜ

084226001012

YÜKSEKLİSANSTEZİ

Danışman

Doç.Dr.MehmetMUCUK

KONYA-2013

i Ö ğren ci nin BİLİMSELETİKSAYFASI

Adı Soyadı NevzatGÖRGÜLÜ Numarası

084226001012 AnaBilim/BilimDalı İktisat/İktisat

Programı TezliYüksekLisans Doktora

TezinAdı

TÜRKĠYE‟NĠN KOMġU ÜLKELERĠ ĠLE OLAN DIġ TĠCARET ĠLĠġKĠLERĠNĠN GEġĠLĠMĠ Bu tezinproje safhasındansonuçlanmasınakadarkibütünsüreçlerdebilimseletiğeveakademikkurallaraözenleriayetedi ldiğini,teziçindekibütünbilgilerinetikdavranıĢveakademikkurallarçerçevesindeeldeedilereksunulduğ unu,ayrıcatezyazımkurallarınauygunolarakhazırlananbuçalıĢmadabaĢkalarınıneserlerindenyararlanıl masıdurumundabilimselkurallarauygunolarakatıfyapıldığınıbildiririm. NevzatGÖRGÜLÜ AlaaddinKeykubatKampüsü Selçuklu/KONYA Tel:03322232446 Fax:0332 2410524 http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/

ii Ö ğren ci nin

YÜKSEKLİSANSTEZİKABULFORMU

Adı Soyadı NevzatGÖRGÜLÜ Numarası

084226001012 AnaBilim/BilimDalı İktisat/İktisat

Programı TezliYüksekLisans Doktora

TezDanışmanı Doç.Dr.MehmetMUCUK

TezinAdı

TÜRKĠYE‟NĠN KOMġU ÜLKELERĠ ĠLE OLAN DIġ TĠCARET ĠLĠġKĠLERĠNĠN GELĠġĠMĠ

YukarıdaadıgeçenöğrencitarafındanhazırlananTürkiye’ninKomşuÜlkeleriİleOla

nDışTicaretİlişkilerininGelişimibaĢlıklıbuçalıĢma12/02/2013tarihindeyapılansavunmasınavısonuc

undaoybirliği/oyçokluğuilebaĢarılıbulunarak,jürimiztarafındanyükseklisansteziolarakkabuledilmiĢti r.

Ünvanı,AdıSoyadı DanıĢman veÜyeler Ġmza

Doç.Dr.Mehmet MUCUK

Prof.Dr.AbdulkadirBULUġ

DanıĢman

Üye

Yrd.Doç. Dr. SavaĢERDOĞAN Üye

AlaaddinKeykubatKampüsü Selçuklu/KONYA Tel:03322232446 Fax:0332 2410524

iii ÖNSÖZ BuçalıĢmanınhazırlanmasındalisansveyükseklisansdönemleriboyuncayaptığımçalıĢmala rdaveherkonudaözveridebulunarakdestekveyardımınıhiçbirzamanesirgemeyenvedeğerlikatkılar ındandolayı,DanıĢmanımSayınDoç.Dr.MehmetMUCUK‟aveherzamanyanımdaolanailemesons uzteĢekkürlerimisunarım.

iv

ÖZET

LiberalleĢmehareketlerinin yaygınlaĢmasıvedünyaticaretiileilgiliyenikurumlarınoluĢturulmasısonucu,dünyaticaret dengelerideyenidenĢekillenmiĢtir. Yeniteknolojilerinrekabetidahadaarttırdığıgünümüzekonomilerindeticaretvazgeçilme zhalegelmiĢtir.AdamSmith‟denberitartıĢmakonusuolanserbestdıĢ ticaretinülkelerinekonomikgeliĢimiüzerindekietkileriözellikle1980‟lerdensonra dahadayoğunlaĢmıĢtır.KüreselleĢmedalgasınınbütündünyaülkelerinietkilediğisözkonu sudönemdeTürkiyedeserbestdıĢticareteyönelikpolitikalaruygulamıĢtır. AsyaileAvrupakıtalarınıbirbirinebağlayanvecoğrafiolarakolduğukadarekonomi kanlamdadabirköprüvazifesigörenTürkiye‟ninkomĢuülkeleriileolansiyasiiliĢkilerininy anısıradıĢticaretiliĢkileridebüyükönemtaĢımaktadır.ÜlkenindıĢticaretigiderekbüyümek tevebudurumtemelmakroekonomikgöstergelerinedesürekliyansımaktadır.Özellikleson yıllardayaĢanansiyasidalgalanmalarlaberaber,Türkiye‟ninkomĢuülkeleriileolandıĢticar etidefarklıgörünümlerkazanmaktadır.

v SUMMARY Withtheexpansionofliberalizationmovementsandtheestablishmentofnewinstituti ons ofworldtrade,theequilibrium'sofworldtradehavebeenre-shaped.Withnewtechnologies increasingcompetitionfurthertradehasbecomeindispensableintoday'seconomies.SinceAd am Smithfreeforeigntradehasbeenamatterofdebateontheeconomicdevelopmentofcountriesa nd thisimpactwasintensifiedespeciallyafterthe1980s.Atatimewhenthewavesofglobalization havebeenaffectingcountriesallaroundtheworld,Turkeyhasalsoimplementedpoliciestowar ds freeforeigntrade. Turkeyhasservedasabridgeasmucheconomicallyasgeographicallyandconnectedth e continentsofAsiaandEurope.AspartofthismissionTurkeyhasundertaken,theforeigntrade relationswithitsneighboringcountriesareofasmuchimportanceasthepoliticalrelationsthey have. Ourcountry'sforeigntradehasbeengraduallyexpandingandconstantlyaffectingthe foundationsofmacroeconomy.Especiallywiththerecentpoliticalapproach,ourcountry'sfor eign tradewithitsneighborshavedemonstrated an accelerating speed.

vi İÇİNDEKİLER SayfaNo BilimselEtikSayfası ... i TezKabulFormu ... ii Önsöz/TeĢekkür ... iii Özet ... iv Summary ... v Kısaltmalar ... x TablolarListesi ... xi ġekillerListesi ... xiii GiriĢ ... 2 BİRİNCİBÖLÜM-DIŞTİCARETPOLİTİKALARI ... 4 1.1. ULUSLARARASITĠCARETTEORĠSĠ ... 4 1.1.1. UluslararasıTicaretTeorisininDoğuĢu ... 5 1.1.2. Merkantilizm ... 5 1.1.3. Fizyokrasi ... 6 1.1.4. AdamSmith‟inGörüĢleri ... 7

1.1.5. Uluslararası Ticaret Teorisi Analizlerindeki StandartVarsayımlar ... 8 1.1.6. Mutlak ÜstünlüklerTeorisi ... 8 1.1.7. KarĢılaĢtırmalıÜstünlükTeorisi ... 10 1.1.7.1. RicardoModelininEksiklikleri ... 11 1.1.8. Hecksher–OhlinKuramı ... 12 1.1.8.1. Leontief Paradoksu ... 14 1.1.9. DıĢTicaretTeorisindeYeniGeliĢmeler ... 15 1.1.9.1. NitelikliĠĢ GücüTeorisi ... 16 1.1.9.2. TeknolojiAçığıTeoremi ... 17 1.1.9.3. ÜrünDönemleri Teoremi ... 17 1.1.9.4. TercihlerdeBenzerlikTeoremi ... 19

vii 1.1.9.5. ÖlçekEkonomileriTeoremi ... 19 1.1.9.6. MonopolcüRekabetTeoremi ... 20 1.1.9.7. Endüstri-içiTicaretveÖlçülmesi ... 21 1.1.9.8. YeniDıĢTicaretTeorilerininDeğerlendirilmesi ... 22 1.2. DıĢTicaret Politikası ... 22 1.2.1. DıĢTicaret PolitikasınınAmaçları ... 23 1.2.2. DıĢTicaretPolitikasının Araçları ... 24 1.2.2.1. GümrükTarifeleri ... 24 1.2.2.1.1. KısmiDengeAnalizi(MikroekonomikAnaliz)...25 1.2.2.1.2. GenelDengeAnalizi(MakroekonomikAnaliz)...26 1.2.2.1.3. TicaretHadleriveOptimumGümrükTarifesi ... 27 1.2.2.1.4. OptimumGümrükTarifesi ... 28 1.2.2.2. TarifeDıĢıAraçlar ... 29 1.2.2.2.1. MiktarKısıtlamaları ... 29 1.2.2.2.1.1. ĠthalatKotaları ... 29 1.2.2.2.1.2. ĠthalatYasakları ... 31 1.2.2.2.2. KambiyoKısıtlamaları ... 32 1.2.2.2.2.1. Çoklukursistemi ... 32 1.2.2.2.2.2. DövizKontrolü(KambiyoDenetimi) ... 33 1.2.2.2.3. DiğerTarifeDıĢıKısıtlamalar ... 34 1.2.2.2.3.1. GönüllüĠhracatKısıtlamaları ... 34 1.2.2.2.3.2. Sağlık,GüvenlikveÇevreStandartları ... 34 1.2.2.2.3.3. Damping ... 35 1.2.2.2.3.4. ĠhracatSübvansiyonları ... 36 1.2.2.2.3.5. FarkGidericiVergiler ... 37 1.2.2.2.3.6. YurtiçiKatkıZorunluluğu ... 38 1.2.2.2.3.7. ĠhracatVergileri ... 38 1.2.2.2.3.8. UluslararasıKarteller ... 39 1.2.2.3. DıĢTicaretPolitikalarınınTarihselDeğerlendirmesi...40

viii

İKİNCİBÖLÜM-TÜRKİYE’NİN1980SONRASIDIŞTİCARETİ...41

2.1.1980 ÖncesiGenel EkonomikDurum ... 41

2.2.1.24OcakKararlarıveÖdemelerDengesi ... 45

2.3. 1989-1995Dönemi ve 5Nisan Kararları ... 47

2.4. 24OcakKararlarıile5NisanKararlarınınKarĢılaĢtırılması ... 50 2.5. 1996-2000GümrükBirliğineGeçiĢDönemindeDıĢTicaret... 55 2.6. 2000-2011DönemindeTürkiye DıĢTicaretYapısı ... 59 ÜÇÜNCÜBÖLÜM-TÜRKİYE’NİNKOMŞUÜLKELERİLEOLAN TİCARETİ ... 64 3.1. Türkiye‟ninKomĢularıile GenelDurumu ... 64 3.2. Türkiye‟ninSuriyeileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 68 3.2.1. Suriye‟nin DıĢTicaretYapısı ... 71 3.2.2. Türkiye‟ninSuriyeileTicariiliĢkileri ... 72 3.3. Türkiye‟ninIrakileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 77

3.3.1. IrakDıĢ TicaretininGenel Yapısı... 79

3.3.2. Türkiye‟ninIrakile TicariĠliĢkileri ... 80

3.4. Türkiye‟ninĠranileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 83

3.4.1. ĠranDıĢ Ticaret Politikası ... 85

3.4.2. Türkiye‟ninĠranileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 87 3.5. Türkiye‟ninBulgaristanileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 90 3.5.1. Bulgaristan‟nınDıĢTicaretYapısı ... 93 3.5.2. Türkiye-Bulgaristan DıĢTicaret ... 96 3.6. Türkiye‟ninYunanistanileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 98 3.6.1. Yunanistan‟ınDıĢTicaretYapısı ... 100 3.6.2.Türkiye‟ninYunanistanileTicariĠliĢkileri ... 102 3.7. Türkiye‟ninGürcistanileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 104 3.7.1. Gürcistan‟ınDıĢTicaretYapısı ... 106 3.7.2. Türkiye-GürcistanDıĢTicareti ... 109 3.8. Türkiye‟ninErmenistanileEkonomikveTicariĠliĢkileri ... 111 3.8.1. Türkiye–ErmenistanDıĢTicaretYapısı ... 116

ix

Sonuç ... 118 ÖzgeçmiĢ ... 128

x KISALTMALAR B.B. D. :AmerikaBirleĢikDevletleri BDDK :BankacılıkDüzenlemeveDenetlemeKurumu BYKP :BeĢYıllıkKalkınmaPlanı CIF :Cost,InsuranceandFreight DİBS :DevletĠçveDıĢBorçlanmaSenetleri DTM :DıĢTicaretMüsteĢarlığıDT Ö :DünyaTicaretÖrgütü DPT :DevletPlanlamaTeşkilatıF OB :FreeonBoard GSMH :GayriSafiMilliHasıla HDTM :HazineveDıĢTicaretMüsteĢarlığıI MF :InternationalMonetaryFund İGEME :ĠhracatıGeliĢtirmeEtüdMerkeziİSO :ĠstanbulSanayiOdası İTO :ĠstanbulTicaretOdası KİT :KamuĠktisadiTeĢebbüsü OECD :OrganisationforEconomicCo-operationandDevelopmentTCMB :TürkiyeCumhuriyetMerkezBankası TÜİK :TürkiyeĠstatistikKurumu

xi

TABLOLARLİSTESİ

Tablo-1: ÜretimĠmkanları Tablosu ... 9

Tablo-2: KarĢılaĢtırmalı Üstünlükler ... 10

Tablo-3: AmerikanEkonomisininGirdi-ÇıktıTablosu(1947) ... 15

Tablo-4: 1960-1980DönemiTürkiye‟ninDıĢTicareti(dolar) ... 43

Tablo-5: 1980-1991 DönemiÖdemeler Bilançosu ... 46

Tablo-6: 1990-1995DönemiBazı EkonomikGöstergeler ... 49

Tablo-7: GSMH‟dakiSektörPayları(SabitFiyatlarla%) ... 50

8: 24OcakKararlarıile5NisanKararlarıArasındakiTemelFarklar..52 Tablo-9: 1980-1989DönemiDıĢTicaretDeğerleri (dolar) ... 53 Tablo-10:1990-1996Dönemi DıĢTicaretDeğerleri(milyondolar) ... 54 Tablo-11:Türkiye‟ninABileDıĢTicarettekiGeliĢmeler ... 56 Tablo-12:1996-2000DönemiTürkiye‟ninDıĢTicareti. ... 59 Tablo-13:TemelMakroekonomikGöstergeler ... 61 Tablo-14:2000-2004DönemiTürkiye‟ninDıĢTicareti. ... 62 Tablo-15:2005-2010DönemiTürkiye‟ninDıĢTicareti ... 62 Tablo-16:1990-2011DönemiTürkiye‟nin,ĠhracatRakamları(milyondolar) 65 Tablo-17:1990-2011DönemiTürkiye‟nin,ĠthalatRakamları(milyondolar) ... 66 Tablo-18:2005-2011DönemiTürkiye‟ninDıĢTicaretRakamları ... 67 Tablo-19:2005-2011DönemiTürkiye‟ninSınırKomĢularıileDıĢTicaretHacmiRakamları ... 67 Tablo-20:Suriye‟ninSosyalveEkonomikÇeĢitliGöstergeleri ... 69 Tablo-21:Suriye`ninTemelEkonomikGöstergeleri ... 70 Tablo-22:2001-2011DönemiSuriye‟ninPetrolÜretimi ... 70 Tablo-23:Suriye`ninGSYĠH'nınDağılımı(2011tahmini) ... 71 Tablo-24:Suriye‟ninBaĢlıcaTicaretOrtakları,(2011) ... 72 Tablo-25:1980-1992DönemiTürkiye-SuriyeTicareti ... 74 Tablo-26:1993-1995DönemiTürkiye-SuriyeTicareti(milyondolar) ... 74 Tablo-27:1995-2011DönemiTürkiye-SuriyeDıĢTicaretYapısı(dolar) ... 75 Tablo-28:Türkiye-SuriyeTicari ĠliĢkileri ... 77

xii Tablo-30:1989-2011DönemiTürkiye-IrakDıĢTicareti(milyondolar)... 81 Tablo-31:Ġran`ınTemelSosyalve EkonomikÇeĢitliGöstergeleri ... 84 Tablo-32:Ġran`ınÜrünGruplarınaGöreĠhracatı(2011,milyondolar) ... 86 Tablo-33:Ġran`ınÜrünGruplarınaGöre Ġthalatı(%) ... 86 Tablo-34:Ġran'ınDıĢTicaretteBaĢlıcaOrtakları(2010) ... 87 Tablo-35: Türkiye-ĠranDıĢTicaretĠliĢkisi(milyondolar) ... 88 Tablo-36:ÜrünBazındaĠranileYapılanDıĢTicaretimiz(2011,milyondolar)89 Tablo-37:Bulgaristan‟ınTemelSosyalveEkonomikÇeĢitliGöstergeleri ... 92 Tablo-38:SeçilmiĢ YıllaraGöreTemelEkonomikGöstergeler ... 93 Tablo-39:1997-2011DönemiBulgaristanDıĢTicareti(milyondolar) ... 94 Tablo-40:ÜlkelereGöreBulgaristan‟ınĠhracatı(milyondolar) ... 95 Tablo-41:ÜlkelereGöreBulgaristan‟ınĠthalatı(milyondolar) ... 96 Tablo-42:SeçilmiĢYıllarĠtibarıileTürkiye-BulgaristanTicareti(dolar) ... 97 Tablo-43:Yunanistan‟ınTemelSosyalveEkonomikÇeĢitliGöstergeleri ... 98 Tablo-44:Yunanistan‟ınGSYĠH'ninSektörlereGöreDağılımı(%) ... 99 Tablo-45:SeçilmiĢYıllarĠtibarıileYunanistan‟ınEkonomikGöstergeler ... 100 Tablo-46:Yunanistan‟ınDıĢTicaretGöstergeleri ... 101

Tablo-47: Yunanistan‟ınSeçilmiĢ Ülkeler Ġtibarıile DıĢTicareti(2010,dolar)102 Tablo-48:1994-2011DönemiTürkiye- YunanistanDıĢTicareti(milyondolar)104Tablo-49:Gürcistan‟ınTemelSosyalveEkonomikGöstergeleri ... 105 Tablo-50:SeçilmiĢYıllaraGöreGürcistan‟dakiTemelEkonomikGöstergeler106 Tablo-51:1997-2011DönemiGürcistanDıĢTicareti(milyondolar) ... 107 Tablo-52:Gürcistan‟ınĠhracatYaptığıSeçilmiĢÜlkeler(milyondolar) ... 108 Tablo-53:Gürcistan‟ınĠthalatYaptığıSeçilmiĢÜlkeler(milyondolar) ... 109 Tablo-54:Türkiye-Gürcistan Ticareti(milyondolar) ... 110 Tablo-55:Ermenistan‟ınTemelSosyalveEkonomik Göstergeleri ... 113 Tablo-56:1995-2002DönemiErmenistanDıĢTicareti(milyondolar) ... 114 Tablo-57:Ermenistan‟ınĠhracatYaptığıSeçilmiĢÜlkeler(bindolar) ... 115 Tablo-58:Ermenistan‟ınĠthalatYaptığıSeçilmiĢÜlkeler(bindolar) ... 115 Tablo-59:SeçilmiĢYıllarĠtibarıileTürkiye-ErmenistanTicareti(dolar) ... 117

xiii ŞEKİLLERLİSTESİ ġekil-1:Heckscher-OhlinKuramınınTeorikKanıtlanması ... 14 ġekil-2:ÜrünDönemiAĢamaları ... 18 ġekil-3:Ölçek Ekonomileri ... 20 ġekil-4:TarifelerinKısmiDengeEtkileri... 25 ġekil-5:TarifelerinGenelDengeAnalizi ... 26 ġekil-6:GümrükTarifeleri veTicaretHadleri ... 28 ġekil-7:ĠthalatKotalarının Etkileri ... 30 ġekil-8:Kambiyo Denetimi ... 33 ġekil-9:1989-2011DönemiTürkiye-IrakDıĢTicareti(milyondolar) ... 82 ġekil-10:1970-2011Ġran DıĢTicareti(milyardolar) ... 85 ġekil-11:1990-2011DönemiTürkiye-ĠranDıĢTicareti(milyondolar) ... 89

2

GİRİŞ

Ekonomiteorisindekalkınma;azgeliĢmiĢvegeliĢmekteolanülkelerdemilligelirart ıĢlarınabağlıolaraküretimtekniklerinin,sosyalvekurumsalyapıların ilerlemekaydetmesiniifadeetmektedir.BubağlamdadıĢticaretindekalkınmasüreciiçerisi nde çokönemlibiryere sahipolduğukabuledilir.NitekimküreselleĢmeteorileridoğrultusunda,dıĢticaretinkatkısı olmadankalkınmanınsağlanamayacağı, yaygınbirgörüĢolarakdilegetirilir. TürkiyedegeliĢmekteolanbirülkeolaraktarihselsüreçiçerisindedıĢticaretaçısınd anönemlimesafeleralmıĢtır.Özellikle1980öncesidönemdeuygulananithalikamecisanay ileĢmestratejilerininardındanhayatageçirilenliberalpolitikalar,dıĢ ticareteivmekazandırmıĢveülkeninkalkınmasındafarklıbirroloynamıĢtır. GünümüzdünyasıçokönemliyapısalveekonomikbirdönüĢümsürecindengeçmek tedir.Özelliklesonçeyrekyüzyıllıkdönemdegözlenenvetümekonomilerüzerindekietkisi nigiderekarttıranbusürecinodağındaküreselleĢmeolgusubulunmaktadır.KüreselleĢend ünyadageliĢmemiĢülkelerinkalkınmayolundailerleyebilmesivedünyarefahındandahafa zlapayalabilmeleri,ancakbusürecidoğruyönetmeleriilemümkünolacaktır.Dünyaticareti ndekigeneleğilimlerebakıldığında,bölgeselbirliklerinsanıldığınınaksineküreselleĢmeil ebirliktedahafazla geliĢtiğisöylenebilir.Ülkelerin ticarethacimlerininbüyükyüzdeleri, bağlıolduklarıbirliklerdekidiğerülkelerlevekomĢularıylagerçekleĢmektedir.

Türkiye,serbestpiyasaekonomisivedıĢpazarlaraaçılmayolundaözellikle1980'liy ıllardanitibarengerçekleĢtirdiğiadımlarneticesinde,baĢtabölgesiveAvrupaolmaküzered ünyapazarlarındakaydadeğerbirilerlemekaydetmiĢtir.Ancak,yapısalaçıdanönemlideğiĢ

imlergerçekleĢtirenTürkiye'ningeldiğinoktayeterli olmayıp, dıĢ satımlarını

dahafazlaartıracakĢekilde hareketetmesigerekmektedir.

BuçalıĢmadabölgesindegiderekdahagüçlübirhalegelenvedıĢaaçılmapolitikaları

ileberaberdıĢ ticarette de önemli ilerlemeler kaydeden

Türkiye‟ninözelliklekomĢuülkeleriileolanticaretianalizedilmektedir. ÇalıĢmanınbirincibölümündedıĢticaretinülkeleraçısındanönemiuluslararasıtica retteorileriçerçevesindeincelenmiĢvetarihselsüreçiçerisindeülkelerinuyguladığıticarett eorilerianalizedilmiĢtir. ĠkincibölümdeTürkiye‟de1980öncesiekonomikgeliĢmelergenelolarakelealındı ktansonra,1980‟dengünümüzedıĢticarettemeydanagelengeliĢmeler24 OcakKararları,5NisanKararları,GümrükBirliğiAnlaĢmasıveyaĢananekonomikkrizlere ksenindedeğerlendirilmiĢtir.

3 LiberalleĢmevedıĢaaçılmauygulamalarıincelendiktensonraüçüncübölümdeTür kiye‟ninseçilmiĢbazıkomĢularıylaolandıĢticaretiözellikle1980‟dengünümüzekadarola nsüreçteelealınmıĢ,yapılananalizlerverilervegöstergelerlegüçlendirilmeyeçalıĢılmıĢtır. SonuçbölümündeiseTürkiye‟ninkomĢularıileticaretiningeliĢtirilmesineyönelikönerive değerlendirmelersunulmuĢtur.

4

I. BÖLÜM

DIŞTİCARETPOLİTİKALARI

DünyaüzerindeyaĢayanhiçbirtoplumtekbaĢınavarolmasavaĢınısürdüremez.Ay nıdünyadaaynıkaynaklarıtüketen“DünyaToplumu”isteristemezbiriliĢkiiçerisindedir.T arihinçokeskidönemlerindenberitoplumlarbirbirleriyleaskeri,siyasal,kültürelveekono mikiliĢkilerkurmuĢlardır.ĠĢtebunoktadauluslararasıiktisattoplumlarınveyaülkelerinbir birleriyleolanekonomikiliĢkileriniincelemekonusuyapmaktadır. Uluslararasıiktisadınkapsamı;“uluslararasıticaretakımları”ve“uluslararasımali akımlar”olmaküzereikianabölümeayrılır.Uluslararasıticaretakımlarımalvehizmetlerde n,uluslararasımaliakımlarisemalifonveödemeakımlarındanoluĢmaktadır.Uluslararasıi ktisadınbirbilimolarakgeliĢmesindetarihselolarakağırlıkticariiĢlemlereverilmiĢtir.Ulus lararasıticaretanalizleride“uluslararasıticaretteorisi”ve“uluslararasıticaretpolitikası”ol maküzereikialtgrubaayrılmaktadır(Seyidoğlu,2003:11-12). 1.1. ULUSLARARASITİCARETTEORİSİ TarihinçokeskidevirlerindenberiinsanlarihtiyaççokluğuveçeĢitliliğininyanısıra kaynaklarınyetersizliğinedeniylealıĢ-veriĢyapmayolunagitmiĢlerdir.Bu çerçevedeülkelerdeyoklukvenispifiyatfarklılıklarıgibinedenlerlebirbirleriyleticaretyap mıĢlardır(Ertürk,2001:3). AntikYunandönemindeSofistlerinsanlararasındakiiliĢkileringeliĢmesiüzerinde durduklarıiçinuluslararasıticaretisavunmuĢlardır.AynızamandaRomaĠmparatorluğudö nemindebüyükticaretĢirketlerikurulmuĢ,RomabiruluslararasıpiyasadurumunagelmiĢti r(Ġyibozkurt,2001:17).Sonuçolarakuluslararasıticaretfiiliolaraktarihinilkçağlarındanbe rigiriĢilenbirekonomikiliĢkiolmuĢvegünümüzekadardaevrimleĢerekgelmiĢtir.Uluslara rasıticaretteorisiülkelerinbirbirleriyleyapmaktaolduklarıticaretintemelini,yanidıĢticare tkazançlarını,dıĢ ticaretinbileĢimivegörecelireelfiyatiliĢkileriniaçıklamayayönelikbirbilimselfaaliyetala nıolaraknitelendirilir(Seyidoğlu,2003:13). UluslararasıTicaretTeorisitemeldeüçsoruüzerineodaklanır.BusorularĢu Ģekildesıralanabilir(Aren,1992:193):

Ülkeler neden dıĢ ticaret yaparlar? DıĢ ticaretin kapalı ekonomilerenazaranülkeleresağladığıyararlarnelerdir? Birülkehangimallarınedenihraçveithaleder?

Uluslararası piyasa dengesi için ihraç malları ile ithal malları hangifiyattanbirbirleriyledeğiĢtirilmelidir?

5 1.1.1. UluslararasıTicaretTeorisininDoğuşu UluslararasıticaretinilkkezbilimselbiryöntemleincelenmesiAdamSmith‟in1776 ‟dayayımlanan“UluslarınZenginliği”adlıeseriylebaĢlar.YaklaĢık ikibuçukyüzyıllıkgeçmiĢiolanbilimselçalıĢmalarsüreçiçerisindepekçokiktisatçınınkatk ılarıylaoldukçahızlıgeliĢmiĢtir.Ancakuluslararasıiktisadın bilimselolarakincelenmeyebaĢlamasındanöncedünyadageçerliolandüĢünceakımlarına dadeğinmekgerekir(Seyidoğlu,2003:14). 1.1.2. Merkantilizm

16.yüzyıldan18.yüzyılınortalarınakadaryaklaĢık üçyüz yıllık

birdönemdeetkisinigöstermiĢolanmerkantilizmkapitalistsisteminilkayağıolanticarikap italizminfelsefiktemellerinioluĢturmuĢtur.Klasikteoridenönceüçyüzyılboyuncaözellikl eBatıAvrupa‟daetkiliolanMerkantilizm,ortaçağilefizyokrasiarasındaortayaçıkaniktisa didüĢüncelerintümünüifadeetmektedir.Merkantilizmyenikurulmaktaolanulusaldevletl erinamaçlarınayönelikekonomikkavramlaroluĢturmuĢtur.Budönemdekrallarıngüçlüol masıveulusalbirliğinkorunmasıamacıylahazineninbüyümesi,bununiçindedıĢticaretden gesininfazlavermesigerekiyordu.Yaniihracatınithalattandahafazlaarttırılmasıgereğind

enötürümerkantilizm,hükümdarlar ile tacirlerarasındaçıkar birliği

oluĢturmuĢtur(SavaĢvd, 1997:138). Altınvebenzerideğerlimadenleriservetinkaynağıolarakgörenmerkantilistleriçin temelamaç;ödemelerdengesindefazlalıklaroluĢturarakhazinenindeğerlimadenstoğunua rttırmaktır.ÇünkübustoklarekonomikvesiyasalgücüntemelinioluĢturur(Seyidoğlu,200 3:14).DevletingücünündeğerlimadenlerleölçülmesininbirnedenidealtınvegümüĢünpar alıaskervesavaĢmalzemesiteminindekullanılmasıdır.BuaçıdanülkedealtınvegümüĢvars asorunyoktur,eğeryoksabunlarıdiğerülkelerdentransferetmekdurumundadır.Ülkealtın vegümüĢü diğerülkelerdenticaretyoluylaalabileceğigibikuvvetkullanarakdateminedebilir(Ġyibozk urt,2001:19). Merkantilistleregöredünyaservetiyanialtınvedeğerlimadenstokusabittir.Onede nlebirbiriyleticaretyapanülkelerarasındadaimabirçıkarçatıĢmasıvardır. Çünküticarettenbirtarafkazançlıçıkarkendiğertarafaynıölçüdezararauğramaktadır.Değ erlimadenleriservetinvegücünkaynağıolarakgörenvebu stokunsabitolduğunubuaçıdanuluslararasıticaretintaraflardanihracatyapanın yararınaolacağınıilerisürenmerkantilistleregöreekonomikiliĢkilerinyapısıçatıĢmacıdır( Seyidoğlu,2003:15).

6 EndüstrileĢmeveulusalyeterliliküzerindedurarakdevletmüdahalesinibenimseye nmerkantilizmpolitikkararlarınekonomiüzerindekietkinliğinevurgu yapar(Gilpin,1987:31).Merkantilizmdevletidaresinedayanırveyoğunbirkorumacılığıö ngörür.DıĢödemefazlasıoluĢturupaltınstoklarınıarttırabilmekiçiniçvedıĢfaaliyetlereyo ğundevletmüdahalesinizorunlugörür.Buamaçlaihracatın arttırılmasınabirinciderecedeönemverir.Mamulmalithalininisesıkıbiçimdekısıtlanması nıöngörür.BunakarĢınhammaddelerinithaliserbesttir(Seyidoğlu, 2003:14). DahasonralarıulaĢtırmahizmetlerininalıĢvesatıĢınınmalticaretikadarönemliold uğuanlaĢılmıĢbirçokülkedenizfilolarınıgeliĢtirerekulaĢtırmahizmetlerinden enbüyük

payıalmaya yönelmiĢlerdir.Merkantilist döneminbir

diğerözelliğidebirçokdevletinsömürgeleresahipolmasıdır.Sömürgelerbirtaraftan ülkeninticaretyollarınıngüvenliğinisağlamıĢöteyandanhammaddedeposugörevigörere krakiplerebağımlılığıazaltmıĢtır.BununyanısırasömürgelerulusalprestijkaynağıolmuĢl ardır(Ġyibozkurt,2001:20).18yüzyılakadaretkisinisürdüren merkantilistuygulamalarındoktrinertemellerinebuyüzyıldabirçokyöndençeĢitlieleĢtiril ergelmeyebaĢlamıĢvemerkantilistuygulamalarabirtepkiniteliğindeolanfizyokrasiortay açıkmıĢtır. 1.1.3. Fizyokrasi ServetinkaynağınınaltınvegümüĢleölçülmesi,tarımınihmaledilereksanayiyeöne mverilmesi,devletinülkedenaltınçıkmasınıengellemekiçinekonomininheralanınamüda haleetmesizamanlageliĢmekteolansanayiyideboğmayabaĢlamıĢveyenidüĢüncelerinort ayaçıkmasınıteĢviketmiĢtir.Bu düĢüncelertemeldedevletmüdahalesinekarĢıoluĢmuĢvefertlerinhaklarınıdevletekarĢıgü vencealtınaalmayısavunan„tabihukuk‟fikribudüĢüncelereilhamkaynağıolmuĢtur.ĠĢtefi zyokrasiböylebirortamdaFransa‟damerkantilistöğretiyebirtepkiolarakdoğmuĢtur. Fransa'daXV.Louis'insarayhekimiDr.Quesney'inçevresindetoplananveaynıeko nomikdüĢünceyisavunankimselerefizyokratlarvebunlarınmeydanagetirdiğiokulaFizyo krasiadıverilmiĢtir.BaĢlıcafizyokratlararasında1694-1774 yıllarıarasındayaĢayanDr.FrançoisQuesnay,DupontdeNemours(1739-1817), Mercier delaRiviere(1720-1793),Le Trosne(1728-1780),Baudeau (1730-1792)veTurgot(1727-1781)yeralmaktadır.

Fizyokratöğretininesaslarınınethâsıla,tekvergi,serbestdıĢticaretvetabiidüzenka vramlarıçerçevesindeözetlemekmümkündür.Ulusalgelirkavramının

karĢılığıolannethasıla,eldeedilenürünlebuürüneharcananservetarasındakiolumlufarkıif adeetmektedir(Kazgan,1997:56).

7 Fizyokratlarmerkantilistlerinaksinezenginliğinkaynağıolaraksadecetoprağıgör müĢlerdir.SanayimevcutnesneleribirleĢtirmeiĢlemidirbuyüzdenharcanandanfazlaveri mvermemektedir.TicaretisenesneleriçevredehareketettirmektenmaddelerinyerinideğiĢ tirmektenbaĢkabirĢeydeğildir.Buaçıdanfizyokratlaragöreizlenecekendoğrupolitika;top rakveriminiarttırıcıönlemleralmaktır.Çünküsadecetarımüretkendirvetoprağınyarattığı yinetopraksahibinerantolarakdönecektir.Bunedenlevergisadecetopraksahibindenalın malıdır (Ġyibozkurt,2001:21). FizyokratlaragöreekonomikfaaliyetlervesosyalyaĢamheryerdegeçerlideğiĢmez doğalilkeleretabidir.“Tabiidüzen”fikrineinananfizyokratlariçvedıĢ ticaretinserbestvedevletmüdahalesindenuzakolmasıgerektiğinisavunmuĢlardır. Tabiidüzenözelmülkiyet,ekonomikserbestiverekabetedayanır.Buaçıdandevletingörevi güvenlikvebayındırlıkhizmetleriylesınırlıolmalıdır.Fizyokratların bugörüĢlerisayesindekiĢihaklarıkonusundayenifikirlergeliĢmiĢ,devletgüçlerinesınırla malargetirilmesidüĢüncesiyaygınlaĢmıĢtır.Buarada“laissezfairelaissezpasser”(bırakını zyapsınlarbırakınızgeçsinler)fikritekdüĢünceolmayolunagirmiĢtir(Ġyibozkurt,2001:21) . 1.1.4. AdamSmith’inGörüşleri Sanayidevriminekadaruluslararasıticaretiyapılanmallar,tarımsalürünlerveyaha mmaddelerdenoluĢmaktaydı.AncakĠngiltere‟denbaĢlayıpdahasonradalgadalgayayılan sanayidevrimiylekitleüretimiimkanıdoğmuĢ,emeğinverimliliğimakineninüretimdekull anılmasıylabirlikteartmıĢtır.Budurum kitle üretiminepazarbulmakgibiönemlibirsorunugündemegetirmiĢtir.Çünküsanayidevrimin inhedefineulaĢmasıancakbuĢekildegerçekleĢtirilebilirdi.Nitekimçoksürmedenkitleüret imidünyapazarlarınagirmiĢvetezgâhüretiminiönemliölçüdeazaltarakekonomikalanday enigeliĢmelerenedenolmuĢtur.BugeliĢmelerklasikekonomikpolitikte

karĢılığınıbulmuĢveiktisadın ilksistematikçalıĢmasıolan “Ulusların

Zenginliği”,ekonomipolitiğinilksistematikklasiğiolarakAdamSmithtarafındanyazılmıĢ tır(Ertürk,2001:5).

AdamSmithinsanı“homoeconomicus”yani“ekonomik insan” olarak görür. Smith‟egöreekonomikinsanrasyoneldüĢünürvekendiçıkarlarınımaksimumyapmaçabas ındadır.KarĢılaĢtığıseçeneklerarasındankendiçıkarınıenyüksek düzeyeçıkaranıseçerveonabuimkânıliberalizmsağlar.Adam Smithbireylerintektekkendiçıkarlarınıenyükseğeçıkarmalarının,toplumsalçıkarlarıda maksimizeedeceğinisavunur(Ġyibozkurt,2001:2). BireylerinkendiçıkarlarıpeĢindekoĢmaklatoplumsalçıkarlarahizmetettiğinidüĢ ünenSmith,devletinkiĢilerinbireyselgiriĢimhaklarınıkısıtlamamasıgerektiğinisavunur. Ekonomikhayattadüzenin„görünmezel‟olaraktabirettiğifiyat

8 mekanizmasıtarafındankendiliğindensağlanacağınıdüĢündüğüiçindevletinekonomikh ayatamüdahalesinigereksizgörür.AdamSmith‟egöredünyaservetisabitdeğildir.DıĢticar et,uluslararasıuzmanlaĢmaveiĢbölümübukaynakların verimliliğiniarttırarakdünyaüretimininverefahınınyükselmesineyolaçar.ĠçvedıĢ ticarettetambirserbestiyisavunanSmith,merkantilistlerinaksineuluslararasıticarettenhe rikitarafınkazançlıçıkacağını,uluslararasıticaretteuzmanlaĢmaveiĢbölümününyararları üzerindedurarakanalizeder(Seyidoğlu,2003:16). 1.1.5. UluslararasıTicaretTeorisiAnalizlerindekiStandartVarsayımlar KlasikekolebağlıiktisatçılarındeğerkonusundakigörüĢleri“emek- değerteorisi”olarakbilinmektedir.Buaçıdanuluslararasıticaretteorisi„emek-değerteorisine‟dayanır.Buteoriyegörebirmalındeğerionuniçinharcananemekmiktarıile ölçülürveemekhomojenolarakkabuledilir.Klasikleregöresermayeyiyaratanemektirves ermayemallarınındeğerideonlarınüretimindekullanılanemekleölçülmektedir(Seyidoğl u,2003:17). Uluslararasıticaretteorisindekullanılanbasitvesınırlayıcıbazıvarsayımlar vardır.BuvarsayımlardıĢticaretmodellerindeadetastandartbirdurumagelmiĢtir.Buvarsa yımlarĢuĢekildeözetlenebilir(ĠĢgüden,Akyüz,1990): Ekonomitamistihdamseviyesindedir. Ödemelerbilançosudengededir.ĠçvedıĢdengeninbirliktesağlandığıbirekono mivarsayılmıĢtır, PiyasalardatamrekabetkoĢullarıgeçerlidir.

Uluslararası ticarette trampa söz konusudur, para kullanılmaz dıĢ mübadelelermalınmalladeğiĢimiĢeklindegerçekleĢir. UlaĢtırmamaliyetleridikkatealınmamıĢtır. Ġkiülke,ikimalveikifaktörvarsayımıkabuledilmiĢtir. Devletinekonomiyemüdahalesisözkonusudeğildir. 1.1.6. MutlakÜstünlüklerTeorisi AdamSmithmerkantilistlerinaksineticaretinherikitarafadayararsağlayacağınıdü Ģünür.BuaçıdanticaretinniçinkarĢılıklıkazanmayadayalıbireylemolduğunuuluslararası uzmanlaĢmanınvebunusağlayacakolanserbestticaretinyararlarınıaçıklayarakmutlaküst ünlüklerteorisiniortayakoymuĢtur.MutlaküstünlüklerteorisibuğdayvekumaĢürettiğivar sayılanABDveTürkiyeörneklerindenhareketleĢuĢekildeaçıklanabilir:ABDkaynaklarını ntümünü kullanarak10birimbuğdaykaynaklarınıntamamınıkumaĢüretimindekullandığındaise20 birimürettiğidüĢünülecekolursaABDüretimindenvazgeçeceğiherbirbirimkumaĢkarĢılı ğındayarımbirimilavebuğdayüretebilecektir.BununtamtersiĢartlarTürkiye için geçerli olursa Türkiye kaynaklarının tamamını buğday üretiminde

9

kullanarak20birimbuğdayüretecektir.AynıĢekildekaynaklarınıntamamıkumaĢ

üretimindekullanılırsa10birimkumaĢüretebilecektir.YaniTürkiyeüretmediğikumaĢınh erbirbirimikarĢılığında2birimbuğdayüretecektir(Walther,2002:132):

Üretimde kullanılan kaynağın sadece emek olduğu varsayımıyla üretimimkanlarıtablosuTablo1‟degösterildiğigibidir;

Tablo1:ÜretimİmkanlarıTablosu

ABD Türkiye

BileĢim KumaĢ Buğday KumaĢ Buğday

A 0 10 0 20 B 8 6 4 12 C 12 4 6 8 D 20 0 10 0 Kaynak: Seyidoğlu,2003:17 Tablo1‟egöreherikiülkedekumaĢyadabuğdayüretmekiçinilavegirdilerkullanıld ıkçaçıktısabitbirĢekildeartmaktadır.ABD‟deilavebirgirdikumaĢ üretiminekaydırıldığında,kumaĢüretimi8birimartmaktadır.AynıĢey,aynısayıdaolmasıg erekmesede,ABD‟debuğdayüretimiiçinveTürkiye‟dekumaĢvebuğdayüretimiiçindege çerlidir.BuhemABDhemdeTürkiye‟dekumaĢvebuğdayüretimininölçeğegöresabitgetir iözelliğitaĢıdığıanlamınagelir.Hem ABD‟dehemTürkiye‟dekumaĢvebuğdayüretimiölçeğegöresabitgetiriĢartlarındagerçek leĢtiğinden;herikiülkedeherikimalıüretmeninfırsatmaliyetidesabittir(Walther,2002:13 2). ABD‟detümemekgirdileriyle20birimkumaĢve10birimbuğdayüretilebilmektedi r.AynıemekleTürkiye10birimkumaĢve20birimbuğdayüretecektir.YaniABDkumaĢüret imindeTürkiyeisebuğdayüretimindeuzmanlaĢacaktır.BuçerçevedeABD,Türkiye‟dend ahafazlavedahaucuzaürettiğikumaĢı,Türkiyeisebuğdayısatacak,karĢılığındaABDbuğd ayTürkiyeisekumaĢ satınalacaktır.Böylebiruluslararasıticaretmodeliherikiülkeninderefahınıarttıracaktır.A ynıörneğiheriki maldadaABD‟ninüstünlüğünegörekurgularsak bu ikiülkearasındaticaretolmayacakveABDbaĢtaavantajlıolduğuiçinherikimalıdakendisiü retecektir(Ertürk,2001:17). Mutlaküstünlükteorisiuluslararasıticaretinnedeninibilimselaçıdanaçıklayaraklit eratüreönemlibirkatkısunmuĢtur.Ancakbuteoriörneğin,geliĢmiĢ veazgeliĢmiĢülkelerarasındakiticaretgibi,uluslararasıticaretinancaksınırlıbir bölümüne açıklık getirmekte; geliĢmiĢ ülkelerin kendi aralarındaki ticareti

10 açıklamaktaiseyetersizkalmaktadır.UluslararasıticaretingerçektemeliniDavidRicardoa tmıĢtır(Seyidoğlu,2003:18). 1.1.7. KarşılaştırmalıÜstünlükTeorisi Mutlaküstünlükteorisinegöreülkelerdenbiriherikimalaçısındanmutlakbirüstünl üğesahipseikiülkearasındaticaretyapılmayacaktır.AncakRicardosöz konusudurumdadaticaretinkazançlıolacağınısavunur.ÇünküRicardo‟yagöreuluslararas

ıticaretiçinüzerindedurulması gerekenkonumutlak üstünlüklerdeğil bu

üstünlüklerinderecesidir.ABDveTürkiyeiçinkumaĢvebuğdayüretimiörneğiniyinelerse k;ABDkaynaklarınıntümünükumaĢüretimindekullanarak30birimkumaĢ,kaynaklarının tümünübuğdayüretimindekullanarakda80birimbuğdayüretsin.TürkiyedeaynıĢekildeka ynaklarınıntümünükumaĢüretimindekullanarak 20birimkumaĢ,kaynaklarınıntümünübuğdayüretimindekullanarak60birimbuğdayürets in.BunagöreABDherikimaldadaTürkiyeyenazaranmutlakbirüstünlüğesahiptir(Ertürk, 2001:17): Tablo2:KarşılaştırmalıÜstünlükler Türkiye Almanya

KumaĢ 20birim 30birim

Buğday 60birim 80birim

KumaĢın Fiyatı 3birimbuğday 2.66birimbuğday

BuğdayınFiyatı 0.33birimkumaĢ 0.375birimkumaĢ

ABD‟ninKumaĢtanavantajı - 0.34birimbuğday

Türkiye‟nin Buğdaydan Avantajı 0.042birimkumaĢ -

BuğdaydaÜstünlükKatsayısı 0.666 1.5 KumaĢta Üstünlük Katsayısı 0.75 1.33 Kaynak: Erdoğan,2006:11 Tablo2‟yegöreTürkiye‟de1birimbuğdaylaancak0.333birim kumaĢ alınabilirken,aynıbuğdayınAlmanya‟yasatılmasıyla0.375birimkumaĢ alınabilmekte,yani1birimbuğdaybaĢına0.042birimkumaĢavantajıeldeedilmektedir.‟dei se1birimkumaĢkarĢılığında0.66birimbuğdayeldeedilirkenkumaĢınTürkiye‟yesatılması sonucualınabilecekbuğdaymiktarı3birimdir,yanibirimbaĢınanetavantaj0.34buğdaydır. Budurumdaikiülkearasındayapılacakticarettenherikisidekazançlıçıkmaktadır.Dolayısı ylayapılmasıgerekenAlmanya‟nın kumaĢ üretiminde, Türkiye‟nin de buğday üretiminde

11 uzmanlaĢmasıdır.ÇünküvarsayımgereğiuzmanlaĢmanınekmaliyetiyoktur(Ertürk, 2001:18). 1.1.7.1.RicardoModelininEksiklikleri Ricardo‟nunkarĢılaĢtırmalıüstünlüklerteorisi,ortayaatıldıktanyaklaĢıkikiasırso nrasınakadargeçerliliğinikoruyabilengüçlübirteoriolmuĢtur.Ancakzaman içerisindeteorinintemelçerçevesisabitkalmakkaydıylaçeĢitlieksiklikleriortayakonmuĢv ebueksikliklerigidermekamacıylateoriyeyenieklemeleryapılmıĢtır. RicardomodelinineleĢtirialaneksiktaraflarıĢuĢekildesırlanabilir(Seyidoğlu, 2003:21): Ricardomodeliemek-değerteorisinedayanır.Sermaye,doğalkaynaklarvegiriĢimcilikfaktörlerinin maliyetindıĢındabırakılarakmaliyetioluĢturantekunsurunemekkabuledilme sikıtkaynaklarınkullanımınıengelleyecekçokönemlibirnedenolarakgörülm ektedir.AyrıcaRicardo modeliemeğihomojenbirüretimfaktörüĢeklindedikkatealır.Ancakgerçekha yattaiĢçinineğitimdüzeyinevekazandığıdeneyimleregöreçokfarklıbilgivebe cerileresahipemektürleriortayaçıkmaktadır. Ricardo‟yagöredıĢticaretinnedeniülkelerarasındakiiĢgücü verimliliğininfarklıolmasındankaynaklanmaktadır,ancakbufarklılığın nedenleriaçıklanmamıĢtır.Aslındaemekverimliliğieğitimveöğretim, toplumsalyapı,üretimyönetimindeetkinlikgibibirdizietkenebağlanabilirveb unlardazamaniçindesüreklideğiĢebilir.AyrıcaRicardo dıĢticaretinuluslararasıemekgetirioranlarınınasıletkileyeceğinideaçıklamıĢ değildir.Bueksikliğigidermeküzere“FaktörDonatımıTeorisi”adıverilenbiry aklaĢımgeliĢtirilmiĢtir.

Ricardo‟yagöreiĢgücü ülkeiçindetamhareketli,ülkelerarasında ise

tamhareketsizdir.Ricardo‟nunbuvarsayımıyapmasıbirzorunluluktankaynak lanmaktadır.ÇünküemeğinuluslararasıhareketliliğikabuledildiğitakdirdeiĢç ilerin,verimliliğiyüksekülkelerdendahadüĢükülkeleregöçetmeleri,buveriml ilikfarklarınınortadankalkmasınanedenolacaktır. SözkonusudurumRicardo‟nundıĢticareteiliĢkinaçıklamalarının temelsizkalmasıanlamınagelir. Ricardoteorisibirarzteorisidir.BumodeldetalepkoĢullarıdikkatealınmamıĢ, maliyetvefiyatgibikavramlarınyalnızcaarzyadaüretimkoĢullarıtarafındanbe lirleneceğisavunulmuĢtur.Ricardomodelindeuluslararasıfiyatlarındüzeyide açıklanmamıĢ,karlıticaretiniçfiyatlardakifarklılığabağlıolduğubelirtilmiĢtir .

ModelsabitmaliyetlerevetamuzmanlaĢmayadayanır,artan-azalanmaliyetlerbulunmamaktadır. Çünkü üretimde artan maliyet

12 Ricardomodelistatikbirmodeldir.BumodeldezamanvedeğiĢmefaktörleriney erverilmemektedir.Ancakgerçekhayattaisesüreklibir değiĢimsözkonusuolduğuiçinkarĢılaĢtırmalıüstünlüklerinstatikdeğilgeleced önükolarakdinamikbirbiçimdeelealınmasıgerekir. RicardoüretiminaĢamalaraayrılmasınadeğinmemektedir.Modeldebirmalın üretimininfarklıaĢamalaraayrılmasıveherbiraĢamanınmaliyetiminimizeetm ekiçindeğiĢikülkelerdeyapılmasıüzerindedurulmamıĢtır. OysakigünümüzdehaberleĢmevetaĢımacılıkalanlarındayaĢananhızlıgeliĢm elerüretiminfarklıaĢamalarınınfarklıülkelerdegerçekleĢtirilmesiniberaberin degetirmektedir.BununengüzelörnekleriçokulusluĢirketlerdir.Bueksikliğe karĢıteoriyenihaimal yerineara maluzmanlaĢmasıeklenmeksuretiylesözkonusuçeliĢkiortadankaldırılmakta dır. SonuçolarakkarĢılaĢtırmalıüstünlüklerteorisigünümüzuluslararasıticaretindeha lageçerliliğisürenvetarihselaçıdandıĢticaretiçinenönemligeliĢmelerdenbiriolarakkabul edilmektedir.HernekadarmodeleçeĢitlieleĢtiriler yöneltilsedebueleĢtirilermodelintemeliniçokfazlazayıflatmamaktadır.Çünkübunlardah açokayrıntılarlailgilikonularolarakdeğerlendirilir(Seyidoğlu,2003:23).NitekimRicard o‟dansonragelenbirçokiktisatçıtarafındankarĢılaĢtırmalıüstünlükler

teorisineönemlikatkılaryapılmıĢtır. Ancaken önemlikatkıyı 1933

yılındayayınladığı„BölgelerarasıveUluslararasıTicaret‟adlıçalıĢmasıylaBertilOhlinyap mıĢtır.AslındaOhlinbuçalıĢmasınıtemelleriniHeckscher‟ingerçekleĢtirdiğiçalıĢmasına dayandırarakgeliĢtirmiĢtir.BuyüzdensözkonusuteoriHeckscher-OhlinTeorisiolarakadlandırılmaktadır(Root,1990:42). 1.1.8. Hecksher–OhlinKuramı KlasiklerdensonrageleniktisatçılararasındaçokgeniĢtartıĢmalarakonu olan,ticaretinkaynağınıteĢkiledenülkedenülkeyeüretimfonksiyonlarınınfarklılığıEliF. HeckschervedahasonraBertilOhlintarafındandaincelemekonusu yapılmıĢtır.HeckscherveOhlinülkelerdeaynımallariçinüretimfonksiyonlarının aynıolduğunukabulederek,anakaynağınülkelerinsahipolduklarınispifaktörzenginlikler indenkaynaklandığınıbelirtmiĢlerdir.Onlaragöreaynımaliçinülkeler arasıüretimfonksiyonudaaynıkabuledilmektedir(Ġyibozkurt,2001:39). Aynızamanda„FaktörDonatımıTeorisi‟,veya„FaktörOranlarıTeorisi‟,yadaHeck scher‟inöğrencisiBertilOhlinveP.A.Samuelson‟unteoriyekatkılarındandolayı„Hecksch er-OhlinSamuelsonTeorisi‟olarakdaadlandırılan Heckscher-OhlinKuramı‟nagöreüretimfonksiyonlarıülkelerdeaynıdır.AncakticaretinbiricikĢartıol annispifiyatfarklılıklarınınkaynağı,üretimfaktörlerininülkelerdekinispibolluğunabağlı bulunmaktadır(Ertürk,2001:24).

13 HeckscherveOhlinçeĢitlimallarıntoprak,sermayeveemeğinfarklınispimiktarları ylayanifaktöryoğunluğunagöreüretildiğinikabuletmiĢlerdir.Örneğinbuğdayüretmekiçi nkullanılantoprağınemeğeoranı,kumaĢüretmekiçinkullanılan toprağınemeğeoranındanbüyükse,buğdayüretimikumaĢüretiminenazarantoprakyoğun birüretimbiçimidir(Walther,2002:171). Bununlabirlikteteorinindayandığıvarsayımlar arasındayukarıdadabelirtildiğigibiülkelerinfaktördonatımlarıbakımındanbirbirindenfar klıolduğuvemallarındafaktöryoğunluklarıbakımındanfarklılıkgösterdiğivarsayımıyera lmaktadır.ButemelvarsayımındıĢındateorinindayandığıdiğervarsayımlarĢu Ģekildesıralanabilir(Seyidoğlu,2003:64): Birmalınüretimfonksiyonubütünülkelerdeaynıdır.BaĢkabirdeyiĢlebirmal birülkedeörneğinsermayeyoğunüretiliyorsa,diğerülkelerdedeaynı yöntemleüretilmektedir. ÜretimdeölçeğegöresabitgetirikoĢullarıgeçerlidir. TalepfarklılığımaliyetkoĢullarındakifarklılığıgidermemektedir.Çünküülkel erintalepkoĢullarıbirbirininbenzeridir. Heckscher-Ohlinkuramı,uluslararasıticaretiaçıklamakiçinsermaye\emekoranlarındanvebufaktörle rinnispifiyatlarındanfaydalanmaktadır.Örneğinçeliküretimiemeğeoranlaönemlimiktar

dasermayegerektirir.AynıĢekildekumaĢ üretimi isesermayeye nispetendahaçok

emekgerektirir.Faktör yoğunluğunun

tersinedönmesiistisnasıdıĢındaHeckscher-Ohlinkuramınagöreçıktıdüzeyivesermayeninemeğegörenispifiyatıneolursaolsunçelikü retimikumaĢüretimindendahayüksekbirsermaye\emekoranınıgerektirir.Bununlabirlikt eçelikHeckscher-Ohlinkuramınagöresermayeninbolvenispetenucuzolduğu birülkede, aynıĢekildekumaĢdaemeğinbolvenispetenucuzolduğubirülkedeüretilmelidir(Walther, 2002:172). Heckscher-Ohlinkuramınıntemelönermesi,üretimolanaklarıvetoplumsalkayıtsızlık eğrileriyardımıylaaçıklanmaktadır.Ancakifadeetmekgerekirkiteoride,faktördonatımlar ınınülkelerarasındafarklı,fakatüretimteknolojilerininaynıolduğuvarsayılır(Seyidoğlu,2 003:68):

14 Şekil1:Heckscher-OhlinKuramınınTeorikKanıtlanması Kaynak: Seyidoğlu,2003:69 ġekil1‟deikiülkeiçinüretimolanaklarıeğrilerigösterilmiĢtir.AAABD‟nin, TTdeTürkiye‟nindönüĢümeğrilerinitemsileder.BunagöreABD‟desermayeninbololduğ uveçeliküretiminindesermayeyoğungerçekleĢtirildiğikabuledildiğindenbuülkeninüreti molanaklarıeğrisiçelikekseniyönündedahauzunçizilmiĢtir.AynıĢekildeemeğinbololdu ğuTürkiye‟niniseüretimolanaklarıeğrisikumaĢekseniyönündedıĢadoğrudahageniĢlemi Ģtir.TalepkoĢullarınınülkelerarasındabenzerolduğuvarsayımıdoğrultusundaçizilenkayı tsızlıkeğrisininikiülkeiçindeortakolduğukabuledilir.DıĢticaretebaĢlamadanönceABD‟ nindengenoktasıDAveiçfiyatoranıFA,Türkiye‟nindengenoktasıDTveiçfiyatoranıFT‟di r.Görüldüğügibi,FAdoğrusuFTyegöredahadikkonumdadır.BudurumABD‟deTürkiye‟ yeoranlaçeliğindahaucuz(kumaĢınpahalı)veyaTürkiye‟deABD‟yegörekumaĢındahauc uz(çeliğinpahalı)olduğunugöstermektedir.BöyleceHeckscher-Ohlinkuramının,“herülkezenginolaraksahipbulunduğumallardakarĢılaĢtırmalıüstünlüğ esahipolacaktır”biçimindekitemelönermesikanıtlanmıĢ olmaktadır(Seyidoğlu,2003:68-69). 1.1.8.1. LeontiefParadoksu Heckscher-OhlinkuramıbirçokiktisatçıtarafındanfarklıülkeleriçintestedilmiĢtir.Ülkelerinihracatla rınınsahipolduklarıfaktöryoğunluklarınınetkisialtındageliĢtiğiniortayakoyanbulgularsö zkonusukuramıdoğrulamasınarağmen bazıçalıĢmalardaparadoksaldurumlarortayaçıkmıĢtır(Ertürk,2001:35). Heckscher-Ohlinteorisindesermayeyönündenzenginbirülkeninsermayeyoğun mallarıihraçedip,emekyoğunmallarıithaletmesiöngörülürken,uygulamadatamtersiduru mlarlakarĢılaĢılmasısonucuLeontiefParadoksuortayaçıkmıĢtır.W.LeontiefABD‟ninith alikamesiveihracatınıincelediğiçalıĢmasında,ABD‟ninithal

15

ikamesanayilerininsermayeyoğun,ihracatınıniseemekyoğunolduğunubulmuĢtur.Tablo3 ‟debuçalıĢmanınsonuçlarınıgörmekmümkündür(Ġyibozkurt,2001:57):

Tablo3:AmerikanEkonomisininGirdi-ÇıktıTablosu(1947)

Ġhracat Ġthal Ġkamesi

Sermaye (dolar) 2.550.780 3.091.339 ĠĢgücü(kiĢi sayısı) 182.313 170.004 Sermaye\iĢgücü(kiĢibaĢına düĢendolar) 14.010 18.180 Kaynak: Seyidoğlu,2003:76 Leontief‟inortayakoyduğu1947yılıAmerikanekonomisiningirdiçıktıtablosuA merika‟nınemekyoğunmallarihraçetmesinekarĢınsermayeyoğun mallarithalettiğinigöstermektedir. LeontiefparadoksuHeckscher-OhlinkuramınıntemellerinitamamenyıkmamıĢhattateoriningeniĢletilmesinevedaharafi nehalegetirilmesineyolaçmıĢtır.Bunlardanbiride“üçüncüüretimfaktörü”dür.Üçüncüfa ktöraçıklamasınitelikliemekveAr-GeharcamalarıgibikonularıiçerecekĢekildegeniĢletilmiĢtir. Leontief‟insavunusunagöreABDçoksayıdanitelikliemekarzınasahipolduğundan,bilim selveprofesyonelaraç-gereçihraçederken;niteliksizemekolmadığıiçinkumaĢ,ayakkabıgibipekçokgelenekselü rünüdeithaletmektedir(Walther,2002:174). LeontiefparadoksunabirçokiktisatçıtarafındanfarklıeleĢtirilergetirilmiĢ olmasınarağmenparadokstatminedicibirĢekildeaçıklanamamıĢtır.BudaHeckscher-OhlinkuramınaduyulankuĢkularıarttırmıĢvekuramıntestedilmesineyönelikçalıĢmalarıh ızlandırmıĢtır.LeontiefparadoksunuçözümlemekiçinortayaatılangörüĢlerdenherbirisia detauluslararasıticaretinfarklıbiryönünükapsayanhipotezdurumundadır.Dolayısıylabu çalıĢmalar„yeni‟uluslararasıticaretteorilerinindeçekirdeğinioluĢturmuĢlardır(Seyidoğl u,2003:78). 1.1.9. DışTicaretTeorisindeYeniGelişmeler LeontiefparadoksuüzerindeyoğunlaĢantartıĢmalar,bilgiçağınınbaĢladığı1950‟l erinsonlarındabilgi-ilintiliunsurlarıiçerenyeniteorem vehipotezlerinortayaçıkmasınanedenolmuĢtur(Bayraktutan,2003:42).„YenidıĢticarette orileri‟olarakadlandırılanbuyeniteoremleruluslararasıiktisatteorisialanındaönemligeliĢ melerezeminsağlamıĢtır.Nitekimyüzlerceülkearasındabinlercemalvehizmetinticaretini kapsayanbirkonuyutekbaĢınabasitbirteoriyleaçıklamakmümkünolamayacağındanfarkl ınitelikteki mallarüzerindegerçekleĢtirilenticaretiaçıklamakiçinçeĢitliteorileringeliĢtirilmesioluml ubiryaklaĢımdır(Seyidoğlu,2003:69).

16 YenidıĢticaretteorilerianalizindeölçeğegöreartangetirilerveeksikrekabetpiyasal arıgibigerçekçivarsayımlarkullanılmaktadır.Dolayısıyla,buteorilerstandartvarsayımlar ıkullanangelenekselHeckscher-Ohlinkuramınınaçıklamadayetersizkaldığıbenzerekonomilerarasındakiticaretilesanayi mallarınailiĢkinendüstri-içiticaretdüzeyiniaçıklamayaçalıĢmasıyönündentamamlayıcıbirniteliktaĢımaktadır.Dı Ģticaretiaçıklamayayönelikteorilerinherbiri,uluslararasıticaretintümünüaçıklayabilece kkadarkapsamlıolmamaklabirliktebazıteorilerstandartmallarüzerinediğerteorileriseye niürünlerindıĢticaretiüzerineyoğunlaĢmaktadır (Deviren,2004). 1.1.9.1. NitelikliİşGücüTeorisi KeesingveKenen‟inöncüçalıĢmalarıylageliĢenNitelikliĠĢgücüTeorisindeözellik

lesanayi ülkeleriarasındaki dıĢ ticaretinbüyük bir bölümünün nitelikli

iĢgücüfarklılıklarıileaçıklanabileceğiüzerindedurulmuĢtur.BuyaklaĢımagörebelirlitürl erdekimeslekiveyanitelikliiĢgücübakımındanzenginülkeler,üretimibüyük ölçüdebufaktörlerebağlıolanmallardauzmanlaĢmaktadırlar.Niteliksizemeğebololaraks ahipülkeleriseyoğunolarakniteliksizemeğiiçerenmallarıüretmektedirler(Özel,2012:10; Atik,2006:25). BudurumnitelikliiĢgücü(skilledlabor)teorisiilefaktördonatımıteorisiarasındaki benzerliğiaçıkçagöstermektedir.Buaçıdanbuteoriaynızamanda“Neo-faktörDonatımıTeorisi”olarakdaadlandırılır.Nitelikliemekyoğunmallarlasermayeyoğu nmallargeneldebirbirininaynısıdırlar.Bunedenlebazıiktisatçılarbu ikisinin„türetilmiĢ‟kaynaklaradıaltındabirleĢtirilmesiniönermektedirler.ĠĢteNeo- FaktörDonatımıTeorisiHeckscher-OhlinkuramınınbuyöndedeğiĢtirilmiĢĢeklidir(Seyidoğlu,2003:82). NitelikliiĢgücüteorisianalizlerindeHeckscher-Ohlinkuramındageçerliolan,ölçekekonomilerininolmaması,tamrekabetinvarlığı,tercihl erintüm ülkelerdebenzerolmasıvetaĢımagiderlerininsıfırolmasıgibivarsayımlaraynenkabuledil mektedir.AncakHeckscher-Ohlinkuramındanfarklıolarakdoğalkaynaklar,sermayevenitelikliiĢgücüileniteliksiziĢg ücügibifaktörlerinhareketliliğineiliĢkin farklılıklarolduğuvarsayılmaktadır(Deviren,2004). NitelikliiĢgücüteoremibağlamındayapılanuygulamalıçalıĢmalarnitelikliemeğe kıt,toprağabololaraksahipazgeliĢmiĢülkelerindahaçokilkeltarımürünü;vasıflıemekbakı mındanzengingeliĢmiĢülkeleriniseyoğunbiçimdesanayiürünü ihraçettikleriniortayakoymuĢtur(Seyidoğlu,2003:82). SonuçolaraknitelikliiĢgücüteoremiçerçevesindeiĢgücününkalitesininarttırılma sınayönelikbeĢerisermayeyatırımlarınınyapılması,iĢgücününsermayeiledonatılması,in sangücüveeğitim planlamasıgibifaktörler,ülkelerinnitelikliiĢgücü

17

yönünden zenginleĢmelerine ve bu avantajlı durumu uluslararası ticareteyansıtmalarınayolaçabilecektir(Deviren,2004). 1.1.9.2. TeknolojiAçığıTeoremi Teknolojiaçığıteoremi1961‟dePosnertarafındanortayaatılmıĢtır.Malınilkicated ilmesiilebaĢkalarıtarafındantaklitedilmesiarasındakigecikmesüresi üzerindedurduğuiçinbuna“GecikmeliTaklitHipotezi”dedenilmektedir.SanayileĢmiĢül kelerarasındakiticaretinbüyükbirbölümüyenimalveüretimsüreçlerinedayalıdır.Bunlarç oğunluğuilerisanayileĢmiĢülkelerdekurulubulunanyenilikçifirmalartarafındangeliĢtiril

irler. Yenilikler, patentvefikri mülkiyet

haklarıyasalarıilekorunmaktadır.Yeniliğiilkkezbulanfirmaonunmonopolcüsüolur.Buhi potezegöre,yenibirmalveyaüretimtekniğinigeliĢtirensanayileĢmiĢülkeler,bu mallarınilkihracatçıları durumundadırlar.Ancakzamanlateknolojitaklityoluylayadazamanlaserbestbirmalhalin egelerekötekiülkelerinellerinegeçtiktensonra,o ülkeleremeğinucuzluğuveyadoğalkaynaküstünlüklerinedeniylesözkonusumalıilkicate denülkelerdendahaucuzaüretebilirler.Böyleceadıgeçenmal,dahaazgeliĢmiĢdurumdaki buülkelertarafındanihraçedilmeyebaĢlar.Malıilkicatedenlerbuülkelerlerekabetedemed ikleriiçinsözkonusu malı dıĢarıdanithaletmekzorundakalırlar(Seyidoğlu,2003:82).

TeknolojiAçığıTeoremi,ticaretinbelirleyicisiolarakteknolojikdeğiĢmeyianalize katmakladıĢticaretteorisinedinamikbirnitelikkazandırmasınakarĢın teknolojiaçığınınortayaçıkmanedenlerivebüyüklüğünüaçıklamadayeterincebaĢarılıola mamıĢtır.DahasonraR.Vernon,ÜrünDönemleriTeoremi‟nigeliĢtirerek TeknolojiAçığıTeorisi‟nineksikliklerinitamamlamayaçalıĢmıĢtır(Deviren,2004). 1.1.9.3. ÜrünDönemleriTeoremi

Teknoloji açığıteoreminin genelleĢtirilmiĢ Ģekli olarakgörülenÜrün DönemleriTeorisiR.VernontarafındangeliĢtirilmiĢtir.VernonteknolojikgeliĢmelerinvar olanürünlerinyeniüretimmetotlarıyanındayeniürünleryadaeskiürünleringeliĢtirilmesisü recinidoğurduğunu,teknolojikgeliĢmelerindebüyükAr- GemasraflarıgerektirmesinedeniyleyenibirürününilkönceleriilerisanayileĢmiĢ ülkelerdeüretileceğinibelirtmektedir.ÜründahasonraolgunlaĢarakdiğerülkelereyayılır. ÜrünstandartoluncadaüretimgeliĢmekteolanvedüĢükücretliülkelerekayacaktır.Teknol ojiAçığıTeoremi,taklitetmesürecindekigecikmeyivurgularkenÜrünDönemleriTeoremi isestandardizasyonsürecinivurgulamaktadır.TeoremegörekarĢılaĢtırmalıüstünlükanca kstandarthalegelmiĢürünlereuygulanabilir(Ġyibozkurt,2001:99).

Vernonbir malın ürün hayat dönemininbeĢ aĢamadan

18 GiriĢ;mamulmalınyurtiçipazaratanıtılması BüyümeveGeliĢme;yurtiçisanayininithalatınınkuvvetlenmesi Olgunluk;yabancıüretiminbaĢlaması Gerileme;yerlisanayininrekabetavantajınıkaybetmesi YokOluĢ;ithalatrekabetininbaĢlaması ÜründönemiaĢamalarıġekil2‟degösterilmektedir: Şekil2:ÜrünDönemiAşamaları Kaynak: Seyidoğlu,2003:84 ÜründönemleriteorisinegöreilkaĢamadaküçükçaptayapılanüretimsürdükçeüret imeiliĢkinsorunlarçözümlenirveürüngeliĢtirilir.BuaĢamadakiüretimiçpiyasatalebinikar ĢılamayayönelikolupiçpiyasanınküçüklüğünedeniylekütleüretiminegeçilemezĠkinciaĢ amadaürünneredeysetamolarakolgunlaĢtırılmıĢtır.SatıĢlarönceiçpiyasayayöneliktir,so nraihracatabaĢlanır. BöylecepazargeniĢlervekütleüretiminebaĢlanır(Ġyibozkurt,2001:100). ÜretimteknolojisininstandartlaĢmasıylaüçüncüaĢamayageçilir.Artık yenilikçifirmaiçtevedıĢtateknolojilisansıvermeyikarlıbulmayabaĢlar.Standartüretimin maliyetinidüĢürmekiçinüretim,iĢçiücretlerinindüĢükolduğuötekiülkelerekaydırılır.Ye nilikçiülkedehalabirkısımmalüretilmektedirancakmalın lisansınıalandüĢükmaliyetliyeniüreticilerinihracatpiyasasınıelegeçirmeleriyleyenilikçi ülkeninihracathızıkesilir(Seyidoğlu,2003:85). Yenilikçiülkeniniçpiyasası,yerliüretimyerineithalatlakarĢılanmayabaĢlanıncad ördüncüaĢamadanbeĢinciaĢamayageçilmiĢolur.Teknolojidünyaülkelerinetamamenyay ılmıĢveüretimisınırlandıranlisanslardaortadankalkmıĢ olur.TeknolojibiranlamdaserbestmaldurumunagelmiĢtir.YerlisanayiiçvedıĢ piyasalarıkaybettikçeyurtiçiüretimhızladüĢervenihayetyenilikçiülkekendiiçpiyasasınd andasilininceüretimdönemleritamamlanmıĢolur(Seyidoğlu,2003:85).

19 Vernon‟agöreyeniürün,olgunürünvestandartüründiyeüçtipürünvardır. BirinciveĠkinciaĢamadakiürünlerinbilgisayarsistemleri,uzayteknolojisiatomikreaktörl erinolduğugenelliklekabuledilmektedir.ÜçüncüaĢamadayaniolgunürün olarakotomobil,motosiklet,çeĢitliçeliktiplerigibiürünleryeralmaktadır. DördüncüvebeĢincistandartürünaĢamalarındaisebisiklet,tekstilvebasitelektronikaletler bulunmaktadır(Ġyibozkurt,2001:100). SonuçolaraküründönemleriteorisigeliĢmiĢülkelerinithalatihracatkompozisyon ununazgeliĢmiĢülkelerindünyaekonomisinegirdikçedeğiĢeceğinisavunmaktadır.Niteki mgeliĢmiĢülkelerindıĢticaretoluĢumlarıyıllargeçtikçedeğiĢmiĢtirvebudeğiĢikliklerinha yatstandardınıazalttığınadairbirdelildebulunmamaktadır(Walther,2002:189). 1.1.9.4. TercihlerdeBenzerlikTeoremi TercihlerdeBenzerlikTeoremi1961‟deĠsveç‟liiktisatçıLindertarafındangeliĢtiri lmiĢtir.Teoremegöreticaret;mallarınüretimmaliyetlerindendahaçoktalepkoĢullarınaba ğlıdır.Aslındabuteoremhomojenolmayanürünlerinticaretininülkelerarasındakizevkvet ercihlerinbenzerliğinebağlıolduğunuaçıklamayaçalıĢmaktadır.Linder‟egöreiçpiyasatal ebinikarĢılamakiçinüretimyapıldıkçabu mallarınüretimindedeneyimveetkinlikkazanılır.Dahasonrabumallarzevkvetercihleribe nzervegöreceligelirdüzeyiyüksekülkelereihraçedilir.Zevkvetercihlerifarklıolanazınlığı ntalebiisetercihlerikendinebenzeyenbaĢkabirülkedenyapılanithalatlakarĢılanır.Teorem inulaĢtığıtemelsonuçsanayiürünlerininticaretininbenzertercihlerevegelirdüzeyinesahip ülkelerarasındayoğunlaĢacağıdır.Linder‟inbuteorisiihracatayöneliküretilensanayimall arının ticaretiniaçıklayamadığıiçinyeterligörülmemiĢtir(Seyidoğlu,2003:86). 1.1.9.5. ÖlçekEkonomileriTeoremi ÖlçekekonomisibütüngirdilerdemeydanagelenartıĢabağlıolarakortalamamaliye tlerdemeydanagelendüĢmeolaraktanımlanabilir(Ertürk,2001:41).Ölçek ekonomileriteoreminegöreartangetirininortayaçıktığıdurumlardaülkelerherbakımdana ynıolsalarbileülkelerarasındakarlıdıĢticaretyapmaimkanıbulunmaktadır.Böylebirduru mmallarınsabitverimkoĢullarıaltındaüretildiğivarsayımınıkabuledenHeckscher-OhlinteoremininaçıklayamayacağıbirticaretĢekliniifadeeder(Seyidoğlu,2003:87).Firm alaraböylebirüstünlüksağlayaniserekabetĢartlarındapiyasagiriĢlerininolduğudıĢsaleko nomilerdir.

20 Şekil3:ÖlçekEkonomileri Kaynak: Ertürk,2001:42 ġekil3‟deACortalamamaliyeteğrisiSveDarzvetalepeğrilerinitemsiletmektedir. DıĢsalekonomilerarttıkçaendüstriarzeğrileritümüylesağadoğru hareketederkenmaliyetlerdeisedüĢmesözkonusuolur.TalepvearzeğrilerininAC üzerindeoluĢturduğudengenoktasıA‟danB‟yegeçer.BugeçiĢsonucundadamarjinalmali yetiendüĢükolanfirmaençokkazancısağlayacaktır.AncakpiyasayagiriĢlerinartmasıyla maliyetlerdedebirnoktadansonraartmameydanagelecektir(Ertürk,2001:42). TüketicileriçinürünçeĢitliliğiönem taĢımaktadır.HermalındeğiĢiktürlerinitercihedebilirler.Kapalıbirekonomidesınırlısayı datüketicininolmasınedeniylefirmalariseölçekekonomilerisağlamaküzerebirmallailgili azsayıdaçeĢitüremeyolunagiderler.AzınlıktercihlerinikarĢılamakiçinülkeiçindeyapılac akufakçaplıüretimçokyüksekbirmaliyeteyolaçacaktır.FakatdıĢticarettümfirmalariçintü keticisayısını arttırır.TüketicilerböylecetümdünyaülkelerindeüretilenmalçeĢitlerineulaĢmaolanağıel deeder.FirmalardaazsayıdabirkaççeĢitüzerindeuzmanlaĢarakbualandaölçekekonomile rindenfaydalanırlar(Seyidoğlu,2003:88). 1.1.9.6. MonopolcüRekabetTeoremi MonopolcürekabetteoremiuluslararasıticaretiendüstriiçiticaretmalfarklılaĢtırm asıveölçekekonomileriyleaçıklar.Birmalınaynısınıniçerideüretilmemesidurumundatük eticilerinithalyoluylakendizevklerineuygunmallarıtüketebilmeolanağınakavuĢabilece klerinibenimser.DıĢticaretinbuanlamdakiyararlarınıaçıklamayakatkıdabulunanmonop olcürekabet;artanverimkoĢullarıaltındaüretimyapanfirmaların,üretimleriniihracatayön elikolarakgeniĢlettikçebirimmaliyetlerinindüĢeceğiniveböylecekaynakkullanımındaki verimlilikleriniyükseltebilecekleriniortayakoymaktadır(Seyidoğlu,2003:88-89).

21 MonopolcürekabetortamındaülkelerinmallardafarklılaĢtırmaçabaları, üretilenmallarıaynıolmaktançıkarmaktavefirmalarölçekekonomilerinindeyardımıylah emazalanmaliyetlerleçalıĢma,hemdeesnekliğiyüksekamanegatifeğimlitalepeğrilerinek avuĢmaimkanıbulmaktadırlar(Ertürk,2001:43). 1.1.9.7. Endüstri-içiTicaretveÖlçülmesi Klasikteoriendüstrilerarasıticaretielealmaktadır.Fakatülkelerarasındabirbirleri yleikameedilebilenaynıendüstrininfarklılaĢtırılmıĢmallarınınticaretideyeralmaktadır. H.G.Grubell,P.J.LloydveD.Greenawaybunoktayıbelirttiktensonrauluslararasıticarettee ndüstri-içiticaretinbulunmasınınkarĢılaĢtırmalıüstünlükleriveHeckscher-Ohlinteoreminireddetmeyeceğini,varsayımlardanbazılarınıngevĢetilerekaçıklanabilec eğiniortayakoymuĢlardır(Ġyibozkurt,2001:85). BirülkeninaynıendüstrikapsamındakifarklılaĢtırılmıĢmallarıhemihraç,hemdeit haletmesiniyaniikiyönlüticaretitanımlayanendüstri-içiticaretilkkezAvrupaEkonomikTopluluğu‟nunkurulmasıvetopluluğaüyeülkelerarası ndakigümrüktarifelerivediğerdıĢticaretkısıtlamalarınınkaldırılmasıileönemkazanmıĢtı r. YapılançalıĢmalaraynı endüstrikapsamındakifarklılaĢtırılmıĢmalların değiĢimininticarethacmindebüyükölçüdegeniĢlemeyarattığınıortayakoymuĢtur (Seyidoğlu,2003:89).

Birendüstri-içiticaretendeksioluĢturulurkenatılanilkadımaĢağıdakiformülükullanarak her bir

ihracat ve ithalat malları kategorilerinde

endüstri-içiticaretinderecesinihesaplamaktır. ITi=1–[IXi–MiI\ Xi+Mi] BuformüldeITibelirlibirendüstride(i)uluslararasıticaretinderecesine;I Xi–MiI endüstridekiihraçveithal mallarınıntoplamdeğerine;Xi+Miiseendüstridekiihraçveithalmallarınıntoplamdeğerin eeĢittir.ÖrneğinABD‟nin1994‟tegıda,yemveiçecekithalatveihracatısırasıyla42milyarv e31milyardolarolarakgerçekleĢmiĢtir.Bugruptakiendüstri-içiticaretseviyesiyukarıdakiformülkullanılarak0,85ĢeklindehesaplanmıĢtır.Budeğernis petenyüksekbirdıĢticaretseviyesineiĢaretetmektedir(Walther,2002:180). Endüstri-içiticaretgenellikleölçekekonomilerivemalfarklılaĢtırmasınabağlıolmasınakarĢınbirkıs ımendüstri-içiticaretmalfarklılaĢtırmasıileilgiliolmayıphomojenmallarüzerindeyapılmaktadır.Ho mojenmallardaendüstri-içiticaretgeneldeuzuncoğrafisınırlarasahipülkelerarasındagörülür.Böyleülkelerdeendü stri-içiticaretinamacıticaretekonuolanmallarınkabahacimliveağırolmasınedeniyletaĢımagi derlerindentasarrufsağlamayayöneliktir(Seyidoğlu,2003:91).

22 1.1.9.8. YeniDışTicaretTeorilerininDeğerlendirilmesi YenidıĢticaretteoremleribağlamındaülkelerarasındakiticaretin;ticaretekonuola nmallar,ülkeleringeliĢmiĢlikdüzeyivefaktördonatımlarınınbenzerliğiileilgiliaĢağıdakit espitleryapılabilir(Seyidoğlu,2003:91-92): Faktördonatımıteorisihammaddeler,tarımürünleriveemekyoğunsanayimallarıü zerindekiticareti;ölçekekonomilerivefarklılaĢtırılmıĢmallaradayalıyeniteoremleriseyo ğunsermayeveteknolojiiçerensanayimallarıüzerindekiendüstri-içiticaretiaçıklamayönündendahauygunbiryapıdadır. GeliĢmiĢveazgeliĢmiĢülkelerarasındakiticaretinbüyükbirbölümüHeckscher-Ohlinteorisindeöngörüldüğübiçimdefaktördonatımınadayalıbirendüstrilerarasıticaretd urumundadır.SanayileĢmiĢülkelerarasındakiticaretingiderekartanbölümüiseyeniteore mlerinöngördüğübiçimdefarklılaĢanmalların doğurduğuendüstri-içiticaretedayanmaktadır. Sonuçolarakülkelerfaktördonatımıyönündennedercefarklıiseleraralarındakitic aretodenliendüstrilerarası,faktördonatımlarınınbenzerliğiölçüsündedeendüstri-içitüründeolacaktır. 1.2. DışTicaretPolitikası DıĢticaretpolitikasınayönelikolarakekonomiliteratüründeçeĢitlitanımlamalarbu lunmaktadır.Haberlerticaretpolitikasını,birülkenindıĢekonomikiliĢkilerinidüzenleyenb ütünönlemlerĢeklindetanımlarkenMeadeisekonuyu, ödemelerdengesindekiözelkalemleridolaysızolarakkontroletmeyeyönelikpolitikalarĢe klindeelealmaktadır. BöyleceMeade,ticaretpolitikasıileticaretekonu olmayanmallarvehizmetlerüzerindekidahilivergilervesübvansiyonların uluslararasıiĢlemlerdekietkilerinitanımdıĢıbırakmıĢtır.Balassaticaretpolitikasının kapsamını,sadeceithalatveihracatüzerindekitarifeler,kotalarvemaliyardımlarlasınırlam aktadır.GenelolarakisedıĢticaretpolitikasıödemelerbilançosununcariiĢlemlerhesabında kiihracatveithalatkalemleriüzerindekitümhükümetfaaliyetlerinikapsayanbirçeĢitdıĢek onomipolitikasıbiçimindeifadeedilebilir(Karluk,1981:6-7). DıĢticaretpolitikası,serbestdıĢticaretpolitikasıvekoruyucudıĢticaretpolitikasıol maküzere"ikigrubaayrılabilir.DıĢticaretehiçbirhükümetengelininolmamasıĢeklindeifa deedilebilenklasikdıĢticaretteorisinedayalıserbestdıĢ ticaretpolitikası,sanayidevriminiilkgerçekleĢtirenĠngiltere'devebirçokbatıAv- rupaülkesinde20.yüzyılbaĢınakadaruygulanmıĢtır.SanayidevriminindahageçgerçekleĢ tiğiAlmanyavetümgeliĢmesürecindekiülkeleriseuzuncabirsüre koruyucudıĢticaretpolitikasıizlemekzorunluluğunuhissetmiĢlerdir.

23 1.2.1. DışTicaretPolitikasınınAmaçları DıĢTicaretPolitikasınınamaçlarıarasında;dıĢrekabettenkorunma,dıĢ ödemedengesizlikleriningiderilmesi,ekonomikkalkınma,piyasaaksaklıklarının giderilmesi,ekonomininliberalleĢtirilmesi,içekonomikistikrarınsağlanması, hazineyegelirsağlamak,dıĢpiyasalardamonopolgücündenyararlanma,otarĢi,sosyalvesi yasinedenleryeralmaktadır(Seyidoğlu,2003:118-119): Dışrekabettenkorunma:KoruyucupolitikalarazgeliĢmiĢülkelerdeyenikurulm uĢveyakurulacakendüstrilerinbellibirolgunluğaeriĢinceyekadar, sanayileĢmiĢülkelerde

iseazgeliĢmiĢ ülkelerin ihraçettikleri tekstil gibi

emekyoğunsanayimallarıylarekabetedemeyenbazıyurtiçiendüstridallarınıkorumayayö neliktir. Dışödemedengesizlikleriningiderilmesi:ÖzellikledıĢaçıkverenülkelerdedıĢti caretpolitikalarıdövizkazandırıcıiĢlemlerinözendirilmesinevedıĢödemeaçıklarınınkapa tılmasınayöneliktir. Ekonomikkalkınma:GünümüzdeözelliklegeliĢmekteolanülkelerdıĢ ticaretikendiekonomikkalkınmalarıyönündenbiraraçolarakkullanmakistemektedirler( Karluk,1981:14).ĠthalikamesigibiiçedönükbirsanayileĢmestratejisiizleyenülkelerde,dı Ģticretpolitikasınınanaamacıyerliendüstrilerinkorunmasıiken,dıĢaaçıkpolitikauygulay anlarda amaç,ihracatın özendirilmesiĢeklindeifadeedilebilir.

Piyasaaksaklıklarınıngiderilmesi:ĠçpiyasadatekelleĢmeninyaygınlaĢmasıüze

rinehükümetmonopollerikırmakadınagümrüktarifeleriniveöteki kısıtlamaları

azaltarak iç piyasada rekabeti geliĢtirme yoluna gidebilir.

Böylecepiyasaaksaklıklarıortadankalkarakkaynakdağılımındaetkinlikartabilecektir.

Ekonomininliberalleştirilmesi:ÜlkelerliberalbirdıĢticaretpolitikasıizleyereku

lusalekonominindünya ekonomisiilebütünleĢmesini sağlamayaçalıĢırlar.

İçekonomikistikrarınsağlanması:ĠçekonomikistikrarınbozulmasıiĢsizlikvee nflasyongibimakrodengesizliklerĢeklindekendinigösterebilmektedir.Kaynaklarınıtam kullanamamıĢbirekonomininhızlıkalkınmasıisemümkün değildir(Ertürk,2001:107).ÜlkeleryerliüretimiarttırmayayönelikdıĢticaretpolitikalarıiz leyerekiĢsizliğiazaltabilirler.AynıĢekildeülkelerenflasyonanedenolanbazımallarınarzı ndakidaralmadurumundasözkonusumallarınithalatınıkolaylaĢtırarakfiyatistikrarınısağ layabilirler.

24 Hazineyegelirsağlamak:ÖzellikleazgeliĢmiĢülkelerdeihracatveithalatüzerine konanbirtakımvergilerdevlethazinesiiçinönemlibirgelirkaynağıoluĢturmaktadır. Dışpiyasalardamonopolgücündenyararlanma:Ülkelerteküreticiolduklarıür ünlerindıĢarıyasatıĢlarınasınırlamalarkoyarakveyabenzermalıüretenazsayıdakidiğerül kelerleanlaĢarakkartelkurmayolunagidebilmektedirler.BöyleceaĢırıyüksekfiyatuygula malarıylaticarethadlerinilehtedeğiĢtirebilirler. Otarşi:OtarĢitamanlamıylakendikendineyeterlibirekonomipolitikasıizlenmesi, birekonominintümolarakuluslararasıticaretvesermayeakıĢlarındansoyutlanarakihtiyaç duyulanherĢeyinülkeiçindeüretilmesineçalıĢılmasınıifadeetmektedir(Karluk,1981:13) .GeçmiĢteSovyetlerBirliğivebazıdoğublokuülkeleribatılıkapitalistülkelerekarĢıbutürot arĢikpolitikalarizlemiĢolsalarbilegünümüzdeböyleuygulamalarsözkonusudeğildir. Sosyalvesiyasalnedenler:Hükümetlerbazenbirüreticigrubunu desteklemekistediklerindeosektörleilgilimallarınithalinikısıtlayabilirleryadaeğergelird ağılımınınbirsınıfaleyhinedeğiĢmesiarzulanıyorsaoendüstrilerkorumaktanvazgeçilebil irler.Bunabenzerhalksağlığı,ülkegüvenliği,çevrekirlenmesiniönlemevb.nedenlerleded ıĢticaretpolitikalarıuygulanmaktadır (Seyidoğlu,2003:119).AynızamandadıĢticaretpolitikasıbiranlamdabaĢkaülkelerinveül kemizintalepleriniyönetmepolitikasıdır.ÜlkedetakipedilendıĢ politikayauluslararasıiktisadiimkanlarladestekdeverilebilir(Ertürk,2001:107). 1.2.2. DışTicaretPolitikasınınAraçları

DıĢticaret politikasınınaraçlarıarasında;gümrük tarifeleri ve tarife dıĢıçeĢitliaraçlaryeralmaktadır. 1.2.2.1. GümrükTarifeleri DıĢticaretpolitikasınıneneskiveyaygınaraçlarındanbirisiolangümrük vergisi,birmalınithalisırasındaalınanvergileriifadeetmektedir.Gümrükvergisiifadesiye rineaynızamanda“gümrüktarifesi”deyimidekullanılmaktadır. Tarifelerkonusundabelirlemeyetkisi,herülkeninkendisineaittir.Ancak,bazenülk elerarasıanlaĢmalarladatarifebelirlemesinegidilebilmektedir.Birincidurumotonomtarif e,ikincidurumisesözleĢmelitarifeolarakadlandırılır. SözleĢmelitarifelereGATT(gümrüktarifeleriveticaretgenelanlaĢması) kapsamındakitarifelerveyadüzenlemelerörnekolarakgösterilebilir. Tarifelerinuygulanmasıileilgilifarklılıklaragelince;ithalmalınınfiyatınınyüzdesiolarakt arifekonulmuĢisebuna“advaloremtarife”,eğerfizikibirimbaĢınaalınmalarısöz

25 konusuisebunada“spesifiktarife”adıverilir.BazendebuikitarifeninbileĢimiylekarmauyg ulamalardasözkonusuolur(Karluk,1998:43-44). GümrüktarifeleriülkelerarasındaserbestmalakıĢınakonanbirçeĢitkısıtlamaolara kalgılanırveticariniteliktekimallarınülkesınırınageldiğindeüzerinekonanbirgümrükver gisiniteliğindedir.Tarifeleristenmeyenmalların ülkeyegirmesineengelolduklarıgibiyenikurulanvegeliĢmesinihenüztamamlayamamıĢg ençsanayidallarınınkorunmasıiçindeuygulanabilmektedir(Karluk,1981:16). Birmalüzerinkonulangümrükvergisininetkileridar(kısmıdenge)veyageniĢaçıda n(geneldenge)yadamikrovemakroanalizlerleelealınmaktadır. Birincisindeyalnızcaoendüstriüzerindeki,diğerindeiseekonominintümündeortayaçıkan etkileranalizedilir. 1.2.2.1.1. KısmiDengeAnalizi(MikroekonomikAnaliz) TarifelerinmikroekonomiketkileridörtboyuttanoluĢmaktadır.Bunlar;tüketim,k oruma,gelirveyenidendağılımetkileriolarakadlandırılabilir.Tüketimetkisisözkonusum alıntüketimiüzerindekietkisidir,büyükyadaküçükolabilir.Korumaetkisitarifeninyerliür etimicesaretlendirmeoranınıdeğerlendirirkengeliretkisidetarifeuygulandığındadevletin nekadarlıkbirgelireldeedeceğinitanımlar. Yenidendağıtımetkisiisetarifenintüketicilerdenalıpyerliüreticileredağıttığıgelirmiktarı nı,birbakımaüreticiartığındakideğiĢimigöstermektedir(Walther,2002:201). Gümrüktarifelerininetkilerikısmidengeanaliziyardımıylaaçıklananġekil4‟deye ralmaktadır: Şekil4:TarifelerinKısmiDengeEtkileri Kaynak: Seyidoğlu,2003:137

26 ġekil4‟deAAveTTmalınarzvetalepeğrilerinitemsiletmektedir.Serbestdünyafiy atı0P1seviyesindeolupbufiyattanyurtiçitüketim 0R‟yeeĢittir.Bumiktarın0Kkadarıyurtiçindeüretilmekte,gerikalanKRmiktarıiseithalaty oluyladıĢarıdansağlanmaktadır.MalınbirimibaĢınaP1P2miktarındaspesifikbirvergiyad atutarıbunaeĢitbiradvaloremvergikonulduğundayurtiçifiyat0P2‟ye,yurtiçiüretimdeKS kadarartarak0S‟yeyükselir.TüketimiseURkadarazalarak0Ukadarolur.ĠthalatdaSU‟ya( =MN)düĢer. GümrükvergileriyleithalmalınfiyatınınP1denP2yeyükselmesi,yerlimalınür etimininK‟danS‟yeyükselmesinenedenolmuĢtur.Burada,yerliüreticidıĢpiya sanınrekabetindenkorunarakyerliüretiminartmasıiçinuygunzeminhazırlan mıĢtır. FiyatlarınP1P2kadarartmasıithalmalıntüketiminiURmiktarındaazaltmıĢtır.

Grafiktebüçgeniile gösterilen alan gümrük

tarifelerinintoplumaçısından„TüketimKaybı‟nıtemsiletmektedir.

Grafikte P1P2miktarındabir vergikonulunca,ithalat hacmi SU

seviyesinedüĢmektedir.ToplamvergigelirideithalatmiktarıilebirimbaĢınaalı nanvergininçarpımınayaniSUxP1P2yeeĢittir.Buisecdikdörtgenininalanına karĢılıkgelmektedir. Grafiktetüketicilerdenüreticilereaktarılangeliryadadağılımetkisid alanıylagösterilmektedir. 1.2.2.1.2. GenelDengeAnalizi(MakroekonomikAnaliz) ArtanvazgeçmemaliyetiĢartlarındadünyafiyatlarınıverialanbirülkenintarifelerd ennasıletkileneceğigeneldengeanaliziyardımıylaġekil5‟tegösterilmektedir: Şekil5:TarifelerinGenelDengeAnalizi Kaynak: Ertürk,2001:114 ġeklegöreXmalınınüretimiüzerinetarifekonulduğundabumalınyurtiçifiyatı

27

içiüretimitarifesonucuartıĢgösterir.YenidengenoktasıOtüretimC1‟detüketimnoktasıola

rakoluĢur.BöylecehemticarethacmidaralmıĢhemdeülkeninrefahıC0danC1‟edüĢmüĢtür

.Eğertarifegelirleritüketicileretransferedilirserefah,U1üzerindeP‟ninU1‟eteğetolduğun

oktadaoluĢacaktır.Ticaretazalmasısadeceithalattadeğilazithalatsebebiyleihracattadaort ayaçıkar.Ancaktarifelersonucu refahtameydanagelenazalmaCt‟yekadardevamedebilir.VQtkadarihracatVC´t kadarithalatlaQtVC´tüçgenineulaĢılır.ĠçfiyatlarsözkonusuolduğundaVQtkadarYmalıV CtkadarXmalıylamübadeleedilmektedir.ZC´tisetarifegeliriolaraktoplanmaktadır. TarifelerinsonuçlarındanbirideXmalındayanlıĢuzmanlaĢmadır.Oysaki ülkeninYmalındakarĢılaĢtırmalıüstünlüğüvardır.ÜlkeninmilligelirideY

cinsindenazalmıĢtır.SerbestticaretmilligelirdengesiONfikenkorumaileONtyedüĢmüĢtü

r.Yineüreticilerekaynakaktarantarifelertüketicilerüzerindentahsiledilenvergilerdir. GümrüktarifelerinintümününekonomiüzerindeoluĢturacağıetkiler

çeĢitlidir.BunlardanbiridıĢödemelerbilançosuüzerindegörülür.Tarifelerithalatıkısıtladı ğıölçüde,ülkenindövizgiderlerindentasarrufsağlayarakdıĢödemeleraçığınıkapayıcıetki yapar.Aynı zamandagümrüktarifeleri toplamtalebi yerliürünlere kaydırarakkorunan

endüstridenbaĢlanarak toplamhasılayı dolayısıyla

milligeliriarttırır.MilligelirdekiartıĢiĢsizlikoranındadüĢüĢedenedenolur.Diğerbiretkiise gümrüktarifelerininticarethadlerinitarifekoyanülkelehinedeğiĢtirmesidir(Seyidoğlu,20 03:142). 1.2.2.1.3. TicaretHadleriveOptimumGümrükTarifesi Küçükülkelertarafındanithalatagetirilentarifeleryukarıdabelirtilenetkileriberab erindegetirmektedir.Büyükülketarifesideküçükülkeleriçintanımlanan;yenidendağılım, koruyucuetki,gelirvetüketimetkilerininyanısıraayrıcaticarethadlerietkisinesahiptir(Wa lther,2002:207). Gümrüktarifelerininticarethadlerietkisiġekil6üzerindegösterilmektedir.Burada örnekverilenülkelerABDveAlmanyaolup;ABD‟ninihraçmalınıbilgisayar,Almanya‟nı nihraçmalınıiseotomobiloluĢturmaktadır.