işinin bedenini ve benliğini belli bir cinsiyet dahilinde hissetmesi ve kabul-lenmesi cinsel kimlik olarak tanımlanmaktadır.1Cinsel kimliğin alt yapısı-nın ve karşı cinse ilişkin rol davranışlarıyapısı-nın 3-5 yaşlarında başladığı ve ergenlik döneminde kişilik özelliği halini aldığı bilinmektedir.2Cinsel kimlik bo-zuklukları da bu sebeple çocukluk yıllarından itibaren başlamakta olup, bazen şah-sın hayatını kısıtlamayacak derecede şah-sınırlı kalabilmekte, bazen de başka psikopatolojilere eşlik edebilmektedir.3Nadir görüldüğü bildirilmekte olsa da hu-kuki sonuçları ve toplumsal ve ruhsal olarak üzerinde durulması gereken bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Cinsiyet değişikliği kavramı çok eskilere dayanmaktadır. Neuchatel Kanton Mahkemesi ruhun cinsiyet üzerindeki belirleyiciliğini 1945 yılında; “Kişinin
cinsi-Transseksüalite ve Hukuk
Ö
ÖZZEETT Kişinin bedenini ve benliğini belli bir cinsiyet dahilinde hissetmesi ve kabullenmesi cinsel kimlik olarak tanımlanmaktadır. Cinsel kimlik bozuklukları bazen şahsın hayatını kısıtlamayacak derecede sınırlı kalabilmekte, bazen de başka psikopatolojilere eşlik edebilmektedir. Toplumda damgalanmaya neden olması, birçok psikopatolojiye teşvik etmesi nedeniyle tedavi edilmesi gere-ken bir durum olup, tedavi amacı kişinin cinsel kimliğine uyumu odaklı olmalıdır. Tabi ki cinsiyet değişikliği birçok hukuki sonucu da beraberinde getirecektir. Cinsiyet değişikliği sosyal, psikolojik, hukuki boyutu ve kişinin değişiklik sonrasındaki tüm hayatını etkilemesi dolayısıyla son derece hassas bir konudur. Bu sebeple gerek tıbben gerek hukuken tüm tartışmalı konular netliğe ka-vuşturularak şahısların mağduriyet oranı düşürülmelidir. Gerek operasyon sonrası gerek operas-yon öncesi tüm süreçler ayrı ayrı süzgeçlerden geçirilmeli ve her basamak ayrı titizlikle değerlendirilmelidir.
AAnnaahh ttaarr KKee llii mmee lleerr:: Transseksüalite; cinsel kimlik; hukuk
AABBSS TTRRAACCTT Gender identitiy is defined as one's feeling and acceptance of his/her body image and self-esteem in terms of gender. Gender identitiy disorders sometimes remain limited not to restrict one's life and sometimes accompany other physicopathologies. Because it causes social stigma and encourage several physicopathologies, it is a situation that needs a treatment and this treatment must be tailored to the needs of the person. Needless to say, process of gender change will carry along many legal consequences. Gender change is a sensitive issue because it effects whole life of the person and social, pshycological and legal dimensions. Thus all medical and legal subjects must be argued and clarified, so unjust suffering of the person will be reduced. Both pre- and post-oper-ation steps should be analyzed and all steps must be evaluated throughly.
KKeeyy WWoorrddss:: Transsexualism; gender identity; law
TTuurrkkiiyyee KKlliinniikklleerrii JJ PPllaasstt SSuurrgg--SSppeecciiaall TTooppiiccss 22001166;;55((33))::11--55
Kenan KAYA,a
Yiğit İLTAŞ,b
Necmi ÇEKİNa,c
aT.C. Adli Tıp Kurumu,
Adana Grup Başkanlığı,
bCeza ve Ceza Muhakemesi Hukuku AD,
Çukurova Üniversitesi Hukuk Fakültesi,
cAdli Tıp AD,
Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi, Adana
Yazışma Adresi/Correspondence: Kenan KAYA
T.C. Adli Tıp Kurumu, Adana Grup Başkanlığı, Adana, TÜRKİYE k_kaya_71@hotmail.com
yetini yalnızca bedeni değil ruhu da belli eder, beden ve ruh arasında uyuşmazlık çıktığında ise hangisinin üstün olduğu ve cinsiyeti belirlediğinin araştırılması gerek-mektedir.” şeklinde verdiği kararla ortaya koymuştur.4 Tedavi olarak uygulanan hormon tedavisi ilk olarak 1950’li yıllarda Amerika’da uygulanmış olup, ilk cinsi-yet değişikliği ameliyatı ise 1952 yılında yapılmıştır. Ge-orge isimli bir hastaya uygulanan ve şahsın Christine adını alması dolayısıyla bu tarihten itibaren de bu ope-rasyonlara Christine ameliyatı adı verilmiştir.5
Cinsiyet değişikliği nadir görülmektedir. Bunun se-bebi olarak cinsiyet değişikliğinin yaygınlığına ilişkin elde olan verilerin kısıtlı olması gösterilebilir. Mevcut veriler genellikle tedavi için (hormon tedavisi ya da cer-rahi girişim) başvuran şahıs kayıtlarından elde edilmek-tedir. Normalin çok altında olan bu oranın erkeklerde 1/11900-1/45000, kadınlarda ise 1/30400-1/200000 ol-duğu bildirilmiştir.6 Çocukluk çağında ise, davranış ba-zında bu durumun kız çocuklarında yaygın olduğu bildirilmiş ise de klinik başvuru açısından erkek çocuk-ların 3-6 kat fazla başvurmaktadır.6,7
Cinsiyet değişikliği kavramı hukukun ilgisini çeken bir kavram olsa da tıbbi bir tanımlama olması sebebiyle tıbben anlamlandırılması gerekmektedir. DSM-IV’te ‘cinsel kimlik bozukluğu’ ifadesi bulunmaktadır. Ancak DSM-V’te ayrımcılığı ve damgalanmayı engellemek amacıyla tanım ‘cinsiyet distrofisi’ şeklinde değiştiril-miştir. Cinsel kimlik bozukluğu DSM-IV ve DSM-V’te (cinsiyet distrofisi olarak) yer almakta, birçok tanı öl-çütü olmakta ve çocuklarda, gençlerde ve erişkinlerde ayrı olarak tanımlanmaktadır. ICD-10’da ise cinsel kimlik bozukluğu başlığı altında transseksüalizm tanısı yer almaktadır.8,9Bu olgularda tek tip cinsel aktivite ol-mamakta, farklı cinsel tercihlere rastlanmaktadır. Bu se-beple cinsel aktivite cinsiyet değişikliğinde belirleyici bir faktör değildir.10Cinsel problemler dışında psikolojik ve sosyal problemlere de rastlanmaktadır. Bu problemler genellikle kişinin diğer cinstenmiş gibi yaşamasıyla or-taya çıkar ve bu problemlerden dolayı da intihar giri-şimleri, alkolizm ve suç eğiliminde artmaya çok sık rastlanmaktadır.10,11 Toplumda damgalanmaya neden ol-ması, birçok psikopatolojiye teşvik etmesi nedeniyle te-davi edilmesi gereken bir durum olup, tete-davi amacı kişinin cinsel kimliğine uyumu odaklı olmalıdır. Trans-seksüel bireylerin bir kısmı cinsiyet değişikliği isteme-yebilir. Bu nedenle tedavi şahsa özel olmalıdır.6,12Erişkin bir transseksüel olgunun sadece psikoterapi ile tedavi edildiğine yönelik bir kayda rastlanmadığı, değişikliğin gerçekleşmesi isteğine uyulması gerektiği de
bildirilmiş-tir. Transseksüel bireylerin amaçlarının diğer cinse ait görünüme kavuşmak, diğer cins gibi yaşamak ve cinsel organının diğer cins gibi görünmesi olduğu anlaşılmak-tadır.13,14Tedavi belirtildiği üzere hormonal tedavi ve cer-rahi girişimi kapsamaktadır. Psikoterapide amaç ruhsal iyilik hali ve yaşam kalitesi odaklıdır. Bilgilendirilmiş onam ve psikososyal değerlendirme sonrası kontrendi-kasyon olmaması durumunda hormonal tedavi başlana-bilir. Cerrahi girişimde ise geri dönüşsüz olması sebebiyle cerrahi öncesi 12 ay süreyle hormon tedavisi alınmış ve bunun yanında 12 aylık cinsel kimlik ile uyumlu yaşan-mış olması önerilmektedir. Cerrahi operasyon ile erkek hastanın iç ve dış üreme organları alındıktan sonra bir vajina yapılmaktadır. Kadın olgularda ise memeler ve iç üreme organları alındıktan sonra vajina kapatılır ve ge-nellikle ön kol derisi kullanılmak üzere yapay bir penis oluşturulur, bazen de protezler yapay penise eşlik eder. Bu ameliyatlar sonrası memnun olma oranının %87-97 arasında olduğu, pişmanlık duyma oranının ise %1 sevi-yelerinde olduğu saptanmıştır.6,15,16
HUKUKİ SÜREÇ
Ülkemizde cinsiyet değişikliği ile ilgili hukuki süreçler hala tam oturmuş olmamakla beraber ilk olarak 1981 yı-lında bir ses sanatçısının İngiltere’de geçirdiği bir dizi ameliyat sonucu kimlik değişikliği talebiyle başvurusu üzerine ülkemizde bu konudaki açık ve ihtiyaç ortaya çıkmış ve düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. Eski medeni kanunun 29/II maddesine göre;
“Doğumdan sonra meydana gelen cinsiyet değişik-liğinin asgari sağlık kurulu raporu ile belgelendirilmesi halinde nüfus sicilinde gerekli düzeltme yapılır. Bu ko-nuda açılacak davalarda cinsiyeti değiştirilen kişi evli ise, eşe de husumet yöneltilir ve aynı mahkeme, varsa ortak çocukların velayetinin kime verileceğini de tayin eder, cinsiyet değişikliği kararının kesinleştiği tarihte evlilik kendiliğinden son bulur.” şeklindeydi. Bu hali ile mad-denin yetersiz olduğu ve ihtiyaçları gidermediği görül-düğünden 2002 yılında 4721 sayılı Türk Medeni Kanunun 40. Maddesinde cinsiyet değişikliği ile ilgili daha geniş ve kapsamlı bir düzenleme yapılarak madde; “Cinsiyetini değiştirmek isteyen kimse, şahsen başvu-ruda bulunarak mahkemece cinsiyet değişikliğine izin verilmesini isteyebilir. Ancak iznin verilebilmesi için istem sahibinin on sekiz yaşını doldurmuş bulunması ve evli olmaması, ayrıca transseksüel yapıda olup, cinsiyet değişikliğinin ruh sağlığı açısından zorunluluğunu ve üreme yeteneğinden sürekli biçimde yoksun bulundu-ğunu bir eğitim ve araştırma hastanesinden alınacak
resmi sağlık kurulu raporuyla belgelenmesi şarttır. Veri-len izne bağlı olarak amaç ve tıbbi yöntemlerle uygun bir cinsiyet değiştirme ameliyatı gerçekleştirildiğinin resmi sağlık kurulu raporuyla doğrulanması halinde mahkemece nüfus sicilinde gerekli düzeltmenin yapıl-masına karar verilir.” şeklinde düzenlenmiştir.17,18
Cinsiyet değişikliği operasyonunun gerçekleşebil-mesi için anlaşıldığı üzere; Türk Medeni Kanunu’nun 40/I’inci maddesine göre öncelikle mahkeme izni gerek-mektedir. Maddede yer alan yeni düzenlemelerin ise ye-terli olup olmadığı, ihtiyaçları karşılayıp karşılamadığı zamanla anlaşılacak ve belki de tekrar düzenlemeler ya-pılacaktır.
Maddede yer alan 18 yaş şartının ergenlik dönemi-nin cinsel kimliğin oturmasında merdivedönemi-nin son basa-maklarını oluşturuyor olması ve geri dönülmez bir durum olan cerrahi konusunda tam anlamıyla karar ve-rebilmek için yerinde bir karar olduğu düşünülmekte-dir. Kişinin transseksüel yapıda olması gerektiği ibaresi ise; şahsın anatomik cinsiyetinden memnun olmaması, kendisine uygun olmadığı düşüncesinde olmasıdır. Zaten durumun ruh sağlığı açısından zorunluluğunun resmi sağlık kurulu ile belgelenmesi gerektiği maddede ayrıca belirtilen bir unsurdur. Yine maddede yer alan sürekli olarak üreme yeteneğinden yoksun olma ibaresi en tar-tışmalı ve sıkıntılı durumlardandır. Örneğin nüfus kaydı erkek olarak değiştirilmiş bir şahsın cerrahi bir operas-yon geçirmemesi durumunda, çocuk doğurması gibi bir durumla karşılaşılmasını engellemek istenmektedir. Yu-karıda da belirtildiği üzere bu halin doğuştan itibaren ol-ması aranmamakta, ancak izin için başvuru tarihinde üreme yeteneğinden sürekli yoksun olmanın yeterli ol-duğu kabullenilmektedir. Aslında biyolojik olarak kişi-nin üreme yeteneği ile ilgili bir sorun bulunmamaktadır. Operasyon öncesinde de bu durumun ortadan kalkması söz konusu değildir. Ancak, mevcut durum (transseksüel yapıda olması) nedeniyle cinsel ilişki beklenmeyeceğin-den çocuk sahibi olması beklenen bir durum değildir. Zaman zaman düzenlenen raporlarda biyolojik olarak üreme yeteneğinden yoksun olmadığının belirtildiği gö-rülmekte ve bu da gerekli izinlerin alınmasına engel ol-maktadır. Yapılacak yasal düzenlemede ele alınması zorunlu başlıklardan biri budur. Cerrahi operasyon ge-çirme zorunluluğunun mali ve ruhsal yükünün kişide bırakacağı etkiler de tartışılması gereken konulardan-dır.13,17,19-21
Asgari sağlık kurulu raporu ibaresi de değişik tar-tışmalara yol açmaktadır. Bu raporu yeterli bulmayan ve bu ameliyatlar için Adli Tıp bünyesinde özel uzmanlar
kurulu raporunun gerekli olduğu yönünde de görüşlere rastlanmaktadır.22Uygulamada, özellikle Üniversitelerde ilgili Anabilim Dallarını kapsayan kurullar oluşturul-maktadır. Bu kurullara kişilerin başvuruları sonrası ilgili Anabilim Dalları (Psikiyatri, Üroloji, Kadın Hastalıkları ve Doğum, Plastik ve Rekonstrüktif Cerrahi, Endokri-noloji...) muayeneleri sonunda kişi klinik takibe alın-makta, ayrıntılı bilgilendirme (tanıları, cerrahi ve ilaç tedavileri, beklentileri, bunların karşılanabilirliği, üreme durumları, görünümleri, tedavilerin yan etkileri vs.) son-rası rızaları alınmaktadır. Psikiyatri takip ve tedavi sü-reçleri değişmekle birlikte, genellikle en az 1 yıl, Üniversitemizde ise bu süre 2 yıldır. Bu süre sonrasında tüm dosya içeriği kurula sunulmakta ve mahkemeye su-nulacak rapor düzenlenmektedir. Mahkeme sonrası ge-rekli operasyonlar yapılmaktadır.
Cinsiyet değişikliğinin nüfus kaydına da yansıması için operasyon öncesi gerekli şartların tamamlanması ve sonrasında ise operasyon yapıldığının resmi sağlık kurulu raporuyla belgelendirilmesi gerekmektedir. Mahkeme bu durumlar sonrası nüfus kaydının düzel-tilmesine karar verir ve değişiklik kayda geçer. Cinsiyet değişikliği durumu bu saatten sonra kişinin hayatına resmen girecektir ve gerek sosyal, gerek hukuki olarak hayatını etkileyecektir. Kişi artık hukuken de yeni cin-siyetine göre değerlendirilecektir.20,21,23
CİNSİYET DEĞİŞİKLİĞİ SONRASI HUKUKİ DURUM
Başta cinsiyet değişikliği ameliyatlarının hukuka uygun olup olmadığı olmak üzere değişik tartışma konuları ve görüş farklılıkları ortaya çıkmaktadır. Bunlardan en önemlisi; şahsın yasa hükümlerine rağmen evliyken cin-siyet değişikliği yapmasında durumunda evliliğin akıbe-tinin ne olacağıdır. Eski Medeni Kanunundan farklı olarak yeni Medeni Kanunda ancak evli olmayan kişilerin cinsi-yet değiştirebileceğine hükmedilmiştir. Mevcut Medeni Kanunun açık hükmüne rağmen evli olan eşlerden birisi-nin cinsiyet değiştirmesi durumunda evliliğin ne olacağı konusunda farklı görüşler mevcuttur. Bir görüşe göre aynı cinsiyette olanların evliliğinin yokluk yaptırımına bağlı olması gibi, evlilik sonrası ortaya çıkan bu durumun da evliliği doğal olarak sona erdireceğidir. Diğer bir görüşe göre ise mahkeme izni olmadan yapılan cinsiyet değişik-liğinde kişi hukuken hala eski cinsiyetine sahip olmaya devam edeceğinden, evliliğin de hukuken farklı cinsten iki kişi arasında devam edeceği yönündedir.18,22-25Tartışma konusu olan diğer bir konu da evliliğin sona ermesi sonucu ortaya çıkan tazminat ve nafaka ta-lepleridir. Bu konudaki baskın görüş de boşanma sonrası
kişilik hakları saldırıya uğrayan tarafın diğer taraftan ta-lepte bulunması yönündedir. Ancak diğer bir görüş ise kişinin bunu tıbbi bir zorunluluktan dolayı yaptığı, bu sebeple kusurlu olamayacağı şeklindedir. Türk Medeni Kanunu’nun maddi ve manevi tazminat başlıklı 174. Maddesinin 1. fıkrasında; mevcut veya beklenen men-faatleri zedelenen kusursuz veya daha az kusurlu tara-fın, kusurlu taraftan maddi tazminat isteyebileceği; 2. Fıkrasında ise boşanma dolayısıyla kişilik hakları saldı-rıya uğrayan tarafın, kusurlu olan diğer taraftan, manevi tazminat talebinde bulunabileceği hükme bağlanmıştır. Cinsiyet değiştirebilmek için yukarıda bahsedilen şart-ları taşıması dolayısıyla hukuka uygun şekilde cinsiyet değişikliği talebinde bulunmak için, eşlerden birisinin evlilik birliğini sonlandırmak yönünde iradesi oldu-ğunda, bu durum tıbbi bir zorunluluk arz edeceğinden bu talepte bulunan kişinin kusurundan söz edilemez. Diğer eş, kanunun ilgili maddesi gereğince cinsiyet de-ğiştiren eşten maddi ve/veya manevi tazminat talep ede-mez. Ancak, ilgili kanunun 175. Maddesi gereği, evlilik birliğinin sona ermesi dolayısıyla yoksulluğa düşecek taraf, kusuru daha ağır olmamak kaydıyla karşı taraftan, karşı tarafın mali gücü oranında süresiz olarak yoksul-luk nafakası talep edebilir.17,18,26
Velayet hakkının kime verileceği de kanundaki diğer bir eksiklik olup, boşanmanın genel sonuçlarını düzenleyen hükümlerden yola çıkarak çözüm bulunması gereken konulardandır. Bu konudaki görüş ayrılıkları ise çocuğun biyolojik anne veya babasının cinsiyet değişik-liği halinde soy bağının ortadan kalkmaması sebebiyle, velayetin cinsiyet değiştiren tarafa verilmesinde engel olmadığı ya da çocuğun anne-baba diye hitap ettiği kişi-nin karşısına farklı cinsiyette çıkması sebebiyle çocuğun psikolojik olarak etkileneceği, bu sebeple velayetin ve-rilmemesi gerektiği şeklindedir. Cinsiyet değişikliği son-rası velayeti alamayan anne/babanın çocuklarla bu süreçten sonraki ilişkisi konusunda da tıbbi gerekçeler nedeniyle cinsiyetini değiştirmiş olan kişinin sırf bu se-beple çocuğunu görmekten mahrum olmasının hakka-niyetle bağdaşmayacağı düşünülmektedir. Madde 41. de ‘’Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler arasında eşit-liğe dayanır. Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbir-leri alır, teşkilatı kurar.’’ denmektedir.20,21,27
Cinsiyet değişikliğinin etkisi, ileriye dönük hüküm ve sonuç doğuracağından, cinsiyet değiştiren kişinin
as-kerlikten muaf olup olmadığı kazandığı cinsiyete göre tayin edilecektir. Yani, bir kadın, cinsiyet değişikliği yo-luyla erkek cinsiyetine sahip olmuşsa askerlik yükümlü-lüğü söz konusuyken; tam tersi bir durumda askerlik yükümlülüğünden bahsedilemeyecektir.18,21
Kadınlar ve erkekler için ayrı yaşlar gözetilerek dü-zenlenen emeklilik yaşı, hukuka uygun olarak cinsiyet değiştirerek başka bir cinsiyete sahip olan kişiler için de uygulama bulacaktır. Bir diğer ifadeyle, cinsiyet deği-şikliği ameliyatı geçirerek kadın cinsiyetinden erkek cin-siyetine geçen kişiler, Türk Hukukundaki sosyal güvenlik yasaları gereğince, önceki cinsiyetine göre daha geç emekli olacaklardır.18,28
Cinsiyetini değiştiren kişinin hısımlık bağları ko-runacaktır. Cinsiyet değişikliği isteğinden dolayı opere edilmeden önce kimle hangi dereceden hısım ise, opere edilip cinsiyetini değiştirdikten sonra da aynı derece de hısımdır.29Benzer şekilde, cinsiyet değişikliği kişinin miras hukukundan doğan haklarına sahip olmasında ve kullanmasında engel değildir.
Türk Medeni Kanununun aradığı bütün şartlara uyarak cinsiyetini değiştiren kişi, opere edildiğini resmi sağlık kurulu raporu ile belgeledikten sonra, mahkemeye kayıt düzeltme davası açarak nüfus sicilinde yer alan mevcut bilgilerinin yeni durumuna uyacak şekilde dü-zeltilmesini talep etmelidir. Mahkemenin kararı doğrul-tusunda kişiye, değiştirdiği cinsiyetine uygun nüfus cüzdanı verilecektir. İsteği doğrultusunda kişi, yeni cin-siyetine uygun bir isim alabilmek için mahkemeye baş-vurabileceği gibi, mevcut ismini kullanmaya da devam edebilir.18,21,29
SONUÇ
Cinsiyet değişikliği sosyal, psikolojik, hukuki boyutu ve kişinin değişiklik sonrasındaki tüm hayatını etkilemesi dolayısıyla son derece hassas bir konudur. Bu sebeple gerek tıbben gerek hukuken tüm tartışmalı konular net-liğe kavuşturularak şahısların mağduriyet oranı düşü-rülmelidir. Gerek operasyon sonrası gerek operasyon öncesi tüm süreçler ayrı ayrı süzgeçlerden geçirilmeli ve her basamak ayrı titizlikle değerlendirilmelidir. Ayrıca toplumdaki olumsuz transseksüalizm algısının değişmesi konusunda da gerekli çalışmalar ve eğitimler yapılmalı-dır. Yukarıda sayılan birçok sebeple de Almanya, İsviçre ve İtalya’da uygulandığı üzere konu ayrıntılı hükümler içeren özel bir kanunla düzenlenmelidir.
1. Öztürk MO, Uluşahin A. Ruh Sağlığı ve Bozuklukları. 11. Baskı. Ankara: Nobel Tıp Kitabevleri; 2008.
2. Bradley SJ, Zucker KJ. Gender identity disor-der: a review of the past ten years. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1997;(36):872-80. 3. Sadock BJ, Sadock VA. Kaplan and Sadock's
Concise Textbook of Clinical Psychiatry. 3rd
ed. Philadelphia: Lippincott Williams Wilkins; 2008.
4. Kocayusufpaşaoğlu N. Türk Hukukunda Transseksüeller Nüfus Kütüğündeki Cinsiyet Kaydının Düzeltilmesi İçin Dava Açabilir mi? (Fransız, Alman, İsviçre, İsveç Hukukları İle Mukayeseli), İstanbul; 1986.
5. APA. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 3rded (DSM-III).
Washing-ton, DC: American Psychiatric Association; 1980.
6. Coleman E, Bockting W, Botzer M, Cohen-Kettenis P, DeCuypere G, Feldman J, et al. Standards of care for the health of transsex-ual, transgender, and gender-nonconforming people, version 7. Int J Transgend 2012;(13):165-232.
7. Özsungur B. Cinsel kimlik gelişimi ve cinsel kimlik bozukluğunda psikososyal değişkenler: gözden geçirme. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi 2010;(17):163-74.
8. Amerikan Psikiyatri Birliği. Ruhsal Bozukluk-ların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı, Beşinci Baskı (DSM-5), Tanı Ölçütleri Başvuru
Elki-tabı. Köroğlu E, çev. ed. Hekimler Yayın Birliği, Ankara; 2013.
9. Dünya Sağlık Örgütü. ICD-10 Ruhsal ve Davranışsal Bozukluklar Sınıflandırılması. Öz-türk MO, Uluğ B, çev. ed. Çuhadaroğlu F, Kaplan İ, Özgen G, Öztürk MO, Rezaki M, Uluğ B, çev. Ankara:Türkiye Sinir ve Ruh Sağlığı Derneği Yayını; 1993.
10. Çifter İ. Psikiyatri. Ankara; 1990.
11. Goldmann HH. General Psychiatryb 2nded.
California; 1988.
12. Bockting WO, Knudson G, Goldberg JM. Counseling and mental health care for trans-gender adults and loved ones. Int J Transgend 2006;(9):35-82.
13. Öztürel A. Transseksüalizm ve Hermafro-dizmde Yasal, Tıpsal ve Adli Problemler AHFD 1981;(37):263.
14. Gelder M, Gath D, Mayou R. Oxford Textbook of Psychiatry 1989.
15. Green R, Fleming D. Transsexual surgery fol-low-up: status in the 1990s. Annu Rev Sex Res 1990;(1):163-74.
16. Pfaefflin F. Regrets after sex reassignment surgery. J Psychol Human Sex 1993;(5):69-85.
17. Will MR, Öztan B. Hukukun sebebiyet verdiği bir acı: transseksüellerin hukuki durumu. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1993;(43):227-68.
18. Başara GT. Türk Medenî Kanunu’nun 40.
Maddesi Kapsamında Cinsiyet Değişikliği ve Hukukî Sonuçları, Türkiye Barolar Birliği Der-gisi(TBB) 2012;(103):245-66.
19. Sağlam İ. Türk Medenî Kanunu Madde 40 Üzerine Bir Değerlendirme. AÜEHFD 2004;(8):455-89.
20. Tekin N. Cinsiyet Değiştirme Kavramı ve Cin-siyet Değişikliği Ameliyatının Hukukî Açıdan Değerlendirilmesi, Terazi Aylık Hukuk Dergisi 2009;(39):97-114.
21. Güven K. Cinsiyet Değişikliği ve Hukukî Sonuçları. GÜHFD 1997;(1):57-95. 22. Hatemi H. Kişiler Hukuku. İstanbul; 2013. 23. Ayan S. Evlilik Birliğinin Korunması. Ankara;
2004.
24. Dural M, Öğüz T, Gümüş MA. Türk Özel Hukuku, C. III, Aile Hukuku. İstanbul; 2014. 25. Feyzioğlu NF. Aile Hukuku. 3. Baskı. İstanbul;
1986.
26. Türk Medeni Kanunu, Madde 174, http:// www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.4721. pdf 01.06.2016.
27. Zevkliler A. Medenî Kanun ve Cinsiyet Kar-gaşası 1988;(2):258-85.
28. Atamer YM. Transseksüellerin Türk Hukukun-daki Durumu, http://www.lambdaistanbul.org/ s/etkinlik/transseksuellerin-turk-hukukundaki-durumu/ 10.06.2016.
29. Sert S. Türk Medeni Hukukunda Cinsiyet Değiştirme, Türkiye Barolar Birliği Dergisi (TBB) 2015;(118):255-70.
