Sınıf: 8 Ünite: Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Konu: Hücre Bölünmesi Ömer ERDEMİR
Afyon/Çobanlar İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri Öğretmeni
Hücre, organizmanın özelliklerini taşıyan en küçük yapı birimidir. Genel yapıları aynı olan ve benzer görevleri üstlenen hücrelerin bir araya gelmesi ile dokular oluşur.
Hayatın devamlılığı yani çoğalma(üreme) ve canlıların büyümesi için önemli olaylardan biri hücre bölünmesidir.
Yeni hücreler veya yeni canlılar, var olan
hücrelerin bölünerek yavru hücreler üretmesi ile oluşur.
Canlılarda çoğalma, büyüme, gelişme, yıpranan kısımların onarılması veya yenilenmesi gibi olaylar hücre bölünmesi ile gerçekleşir.
Hücre bölünmesi ile bir yandan yeni hücrelerin oluşması sağlanırken bir yandan da hücrenin yaşlanması önlenir.
Canlılarda mitoz ve mayoz olarak adlandırılan iki çeşit hücre bölünmesi görülür.
Mitoz Bölünme
Canlılarda büyüme, yenilenme, onarım gibi olaylar vücut hücrelerinin bölünmesi ile gerçekleşir.
Mitoz bölünme olarak adlandırılan bu bölünme aynı zamanda eşeysiz üremeyi de sağlar. Mitoz bölünmede çekirdek ve sitoplazma bir
defa bölünerek ana hücredeki kadar kromozomu olan iki yavru hücre meydana gelir.
Mitoz sırasında hücre birbirini takip eden evrelerden geçer.
Şekilde mitoz bölünme sırasında bir hücrenin hangi evrelerden geçtiğini gösterilmektedir.
Ana hücre hazırlık aşamasındadır. Kromatin iplikler vardır. 2n
kromozoma sahiptir.
Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak
kromozomları oluşturur. Kromozomlar kendini eşleyerek birer kopyasını oluşturur. Kromozom sayısı iki katına çıkar. Çekirdek zarı eriyerek kaybolur.
Sentrioller kendini eşler ve kutuplara çekilir. Kromozomlarla sentrioller arasında iğ iplikçikleri oluşur. İğ iplikçikleri üzerindeki kromozomlar ekvatora dizilir. Hücre sitoplazması boğumlanır. Çekirdek bölünür. Kromozomlar birbirinden ayrılır. Çekirdek zarı yeniden oluşur.
Hücre bölünür. Ana hücreyle aynı özelliklere sahip iki yavru hücre meydana gelir. Yavru hücreler 2n
kromozomludur. Mitoz Bölünme Evreleri
1 Ve da ha fa z la s ı iç i n w w /w p:/ ht . Fe ne hli . C o m / De rs No tla Ya pr ak Te Pl an lar Ya zılı lar
Mitoz, çekirdek bölünmesiyle başlayan ve birbirini takip eden evrelerden oluşur.
* Canlıların hücre çekirdeklerinde daima çift sayıda kromozom bulunur.
Tek sayıdaki kromozom “n” ile gösterilirse çift sayıda kromozom 2n ile gösterilir. Örneğin;
İnsanda, n = 23 2n = 23 . 2 = 46 Tavukta, n = 8 2n = 2 . 8 = 16’dır.
Mitozda çekirdek bölünmesi sırasında kromozom sayısı iki katına çıkar.
İlerleyen evrelerde kromozomlardan yarısı hücrenin bir kutbuna, yarısı da diğer kutbuna doğru çekilir.
Hücrenin farklı kutuplarına çekilen
kromozomların çevresinde yeni çekirdek zarının oluşmasından sonra sitoplazmanın da
bölünmesiyle ana hücreye benzeyen iki yavru hücre oluşur.
Yavru hücrelerin çekirdeğindeki kromozom sayıları ana hücrenin çekirdeğindeki kromozom sayısı ile aynıdır.
Canlılarda hareket, solunum, sindirim, dolaşım ve üreme gibi hayatsal faaliyetler hücre çekirdeği tarafından yönetilir ve kontrol edilir.
* Bir canlıyı diğerlerinden ayıran karakterler de çekirdekte yer alan ve kromozom adı verilen ipliksi yapılar tarafından belirlenir ve kontrol edilir. Farklı canlı türlerinin hücre çekirdeğinde bulunan
kromozom sayıları farklı olabilir. Örneğin insanların vücut hücrelerinde 46 kromozom, soğanda 16 kromozom, inekte 60 kromozom bulunur. Buna karşılık tavuk ve köpek farklı canlılar olduğu hâlde her ikisinin de 78 kromozomu vardır.
Canlıların gelişmişlik düzeyi ile kromozom sayısı arasında hiçbir ilişki yoktur. Kromozom sayısı eşit olan farklı türdeki canlılarda vardır. Örneğin insan ve moli balığında 46 kromozom bulur. Fakat İnsan ve moli balığı aynı gelişmişlik düzeyinde değildir. Aynı şekilde kromozom sayısının fazla olması canlının daha gelişmiş olduğunu göstermez. Örneğin; insanda 46 kromozom
varken tavuklarda 78 kromozom vardır. Buna rağmen insan daha gelişmiş bir varlıktır. Canlılarda büyüme, gelişme ve üreme gibi hayatsal faaliyetlerin gerçekleşmesi hücre bölünmesi ile mümkün olabilir. O hâlde, büyüme ve üremenin gerçekleşmesi için gerekli olan mitoz, canlılar için çok önemlidir.
Canlılarda büyüme, gelişme ve üreme gibi hayatsal faaliyetlerin gerçekleşmesi hücre bölünmesi ile mümkün olabilir. O hâlde, büyüme ve üremenin gerçekleşmesi için gerekli olan mitoz, canlılar için çok önemlidir.
Kesilen saçlarımız bir süre sonra uzar ve tekrar tıraş olmamız gerekir. Tırnaklarımızı belli aralıklarla kesmek zorunda kalırız. Çünkü saç, sakal ve tırnak kesildikten sonra tekrar uzar.
Bir ana hücrenin mitoz bölünmesi sonucunda kendisine benzer özellikte iki yavru hücre meydana gelir. Belli bir olgunluğa erişen yavru hücreler de bölünür ve hücre sayısı artmaya devam eder. Olgunlaşan hücrelerin mitoz bölünmesi ile organizmadaki hücre sayısının artması sonucunda büyüme gerçekleşir.
Saç ve tırnaklarda olduğu gibi organizmanın bazı bölümlerinde de hücre bölünmesi hızlı ve süreklidir.
İç organlar ve iskelet gibi bölümlerde ise bölünme yavaş olup bir süre sonra tamamen durabilir.
Mitoz ve Üreme
Canlıların nesillerini devam ettirebilmeleri için kendilerine benzer canlılar meydana getirmelerine
üreme adı verilir. Bazı canlılarda üreme mitoz ile
gerçekleşir. Mitoz ile gerçekleşen üreme çeşidine eşeysiz üreme denir.
Ekmek ve pasta gibi yiyeceklerin yapımında bira mayası adı verilen katkı maddesi kullanılır. Bira mayası tek hücreli bir mantar türüdür. Hamura karıştırılan bira mayası kısa sürede çoğalarak hamurun kabarmasını ve yumuşak bir kıvam almasını sağlar.
Bira mayası ve hidrada olduğu gibi, ana canlı üzerinde mitoz bölünme sonucunda oluşan çıkıntının yeni bir
canlıyı meydana getirmesi şeklinde oluşan üremeye
tomurcuklanma ile üreme adı verilir.
Terliksi hayvan basit bir şekilde mitoz ile ikiye bölünerek çoğalır. Ana terliksi hayvanın bölünmesi ile oluşan yavrulardan her biri yeni bir terliksi hayvanı oluşturur. Bir hücreli canlının mitoz geçirmesi ile gerçekleşen
çoğalmaya bölünerek çoğalma adı verilir.
Bir bitkiden alınan gövde, dal ya da yaprak gibi parçadan yeni bir bitki oluşması şeklindeki eşeysiz üremeye
vejetatif üreme denir. Elma, armut, erik, kiraz, incir gibi bazı tohumlu bitkiler ile söğüt, çekirdeksiz üzüm ve muz gibi tohumsuz bitkiler vejetatif üremeyle çoğaltılabilir.
Bazı bitkiler aşılama yöntemi ile çoğaltılabilir. Aşılama, bir bitkiden alınan canlı dokunun aynı ya da akraba türden başka bir bitkideki dokuyla birleştirilmesidir. Aşılama yöntemi ile çoğalma da vejetatif üreme örneğidir. Bazı canlılarda yıpranan ya da eksilen kısımlar, mitoz bölünme ile onarılabilir ya da tamamlanabilir. Bir canlının vücudunda, yıpranan veya eksilen kısımların
tamamlanması ya da yeniden oluşturulmasına yenilenme (rejenerasyon) denir. Herhangi bir nedenle kuyruğu kopan kertenkelede yeni bir kuyruk oluşur. Benzer şekilde, vücudunun bir yerinden kesilen solucanın ayrılan
her parçası tamamlanır ve iki adet solucan oluşur. Kertenkelede kopan kuyruğun yenilenmesi ve solucanın eksilen kısımlarının tamamlanması yenilenme
örnekleridir.
*
Yenilenme üreme değildir !
İnsan vücudunda da bazı bölümlerin yenilenme özelliği vardır. Örneğin bir kaza sonucunda meydana gelen küçük yaraların uygun tedavi sonucunda iyileşmesi
yenilenmedir. Kesilen saç veya tırnakların bir süre sonra tekrar uzaması, karaciğer gibi bazı iç organlarda tahrip olan bölümlerin uygun tedavi ve beslenme sonucunda iyileşmesi de yenilenme sonucunda gerçekleşir. Yukarıdaki üreme örneklerinden de anlaşılacağı gibi, hücre sayısının artmasını sağlayan mitoz, hem canlıların büyümesi ve gelişmesi hem de üreme açısından son derece önemlidir.
Mitoz bölünme ile gerçekleşen eşeysiz üreme
sonucunda oluşan yeni canlılar, ana canlı ile aynı kalıtsal özelliklere sahiptir.
Bu nedenle eşeysiz üreme(mitoz) sonucunda çeşitlilik oluşmaz.
Ömer ERDEMİR Afyon/Çobanlar İmam Hatip Ortaokulu Fen Bilimleri Öğretmeni
8. Sınıf Fen Bilimleri Dersi için hazırladığım diğer ders notlarım
http://www.fenehli.com/category/ders-notlari/8-sinif-fen-bilimleri-ders-notlari/ adresinde yer
almaktadır.
Faydalı olması dileklerimle başarılar…
