T.C.
GAZĠOSMANPAġA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
NEVġEHĠR (GÜLġEHĠR, DERĠNKUYU) YÖRESĠNDE YETĠġEN MAKROMANTARLAR ÜZERĠNDE
TAKSONOMĠK BĠR ARAġTIRMA Ġsmail ERKUġ
Yüksek Lisans Tezi Biyoloji Anabilim Dalı
Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim TÜRKEKUL 2010
T.C.
GAZĠOSMANPAġA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
BĠYOLOJĠ ANABĠLĠM DALI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
NEVġEHĠR (GÜLġEHĠR, DERĠNKUYU) YÖRESĠNDE YETĠġEN MAKROMANTARLAR ÜZERĠNDE TAKSONOMĠK BĠR ARAġTIRMA
Ġsmail ERKUġ
TOKAT 2010
Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim TÜRKEKUL danıĢmanlığında, Ġsmail ERKUġ tarafından hazırlanan bu çalıĢma 12/02/2010 tarihinde aĢağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile Biyoloji Anabilim Dalı‟nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir.
BaĢkan : Doç. Dr. Lokman ÖZTÜRK Ġmza : Üye : Doç. Dr. Ömer IġILDAK Ġmza : Üye : Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim TÜRKEKUL Ġmza :
Yukarıdaki sonucu onaylarım
Prof. Dr. Metin YILDIRIM Enstitü Müdürü
.…/…../……
TEZ BEYANI
Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların baĢka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya baĢka bir üniversitedeki baĢka bir tez çalıĢması olarak sunulmadığını beyan ederim.
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
NEVġEHĠR (GÜLSEHĠR-DERĠNKUYU) YÖRESĠNDE YETĠġEN MAKROMANTARLAR ÜZERĠNDE TAKSONOMĠK BĠR ARAġTIRMA
Ġsmail ERKUġ GaziosmanpaĢa Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı
I. DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim TÜRKEKUL II. DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Aziz TÜRKOĞLU
NevĢehir Ġli GülĢehir-Derinkuyu yöresi sınırları içerisinde 2008-2010 yıllarında gerçekleĢtirilen araĢtırma gezilerinde çeĢitli makrofunguslar belirlendi, örnek olarak seçilenleri zarar verilmeden dikkatlice söküldü ve ayrı ayrı sarıldı. Aynı zamanda renkli fotoğrafları alındı, ekolojilerine ait bilgiler ve morfolojik özellikleri not edildi. Daha sonra örnekler laboratuara getirildi ve mikroskobik incelemeleri yapıldı. ÇalıĢmalar sonucunda aĢağıdaki makrofungus türleri teĢhis edilmiĢtir: Helvella lacunosa, Paxina leucomelas, Morchella esculenta, Morchella conica, Mitrophora semilibera, Verpa conica, Agaricus arvensis, Agaricus campestris, Agaricus xanthodermus, Coprinus comatus, Lycoperdon perlatum, Panaeolus foenisecii, Amanita phalloides, Amanita verna, Boletus edulis, Boletus imploliturs, Boletus queletii, Boletus porosporus, Boletus satanas, Agrocybe dura, Bolbitius vitellinus Astraeus hygrometricus, Ganoderma lucidum, Chroogomphus rutilus, Crepidotus variabilis, Inocybe fastigiata, Collybia dryophilla, Flamulina velutipes, Armillaria mellea, Oudemansiella radicata, Pleurotus ostreatus, Coriolus versicolor, Polyporus brumalis, Coprinus atramentarius, Coprinus disseminatus, Coprinus micaceus, Coprinus picaceus, Psathyrella marcescibilis, Rhizopogon luteolus, Lactarius acerrimus, Russula emetica, Schizophyllum commune, Pisolithus arhizus, Agrocybe cylindraceae, Stropharia coronilla, Suillus luteus, Melanoleuca arcuata ve Lepista nuda.
2010, 72 sayfa
Anahtar Kelimeler: GülĢehir, Derinkuyu, Makromantarlar, NevĢehir, Taksonomi.
ABSTRACT
A TAXONOMIC INVESTIGATION OF MACROMYCETES GROWN IN THE REGION OF NEVSEHIR CITY (GULSEHIR-DERINKUYU)
Ismail ERKUS
Gaziosmanpasa University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Biology
Masters Thesis
I. DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim TÜRKEKUL II. DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Aziz TÜRKOĞLU
A variety of macrofungi was determined as a result of botanical excrusion out in the years 2008-2009 in Nevsehir City Gullsehir-Derinkuyu. Specimens were removed with care to avoid damage, and collections were individually wrapped. At the same time the colored photoraphs were taken, ecological informations and morphological features were noted. Than the specimens were taken to the laboratory and were examined microscopially. At the end of those studies the following species of macrofungi were identified: Helvella lacunosa, Paxina leucomelas, Morchella esculenta, Morchella conica, Mitrophora semilibera, Verpa conica, Agaricus arvensis, Agaricus campestris, Agaricus xanthodermus, Coprinus comatus, Lycoperdon perlatum, Panaeolus foenisecii, Amanita phalloides, Amanita verna, Boletus edulis, Boletus imploliturs, Boletus queletii, Boletus porosporus, Boletus satanas, , Agrocybe dura, Bolbitius vitellinus Astraeus hygrometricus, Ganoderma lucidum, Chroogomphus rutilus, Crepidotus variabilis, Inocybe fastigiata, Collybia dryophilla, Flamulina velutipes, Armillaria mellea, Oudemansiella radicata, Pleurotus ostreatus, Coriolus versicolor, Polyporus brumalis, Coprinus atramentarius, Coprinus disseminatus, Coprinus micaceus, Coprinus picaceus, Psathyrella marcescibilis, Rhizopogon luteolus, Lactarius acerrimus, Russula emetica, Schizophyllum commune, Pisolithus arhizus, Agrocybe cylindraceae, Stropharia coronilla, Suillus luteus, Melanoleuca arcuata ve Lepista nuda.
2010, 72 pages
Key Words: : Gulsehir, Derinkuyu, Macrofungi, Nevsehir, Taxonomy.
TEġEKKÜR
Türkiye florasında yayılıĢ gösteren makromantarların değerlendirilmesi için floristik çalıĢmaların belli bir düzeye getirilmesi kaçınılmazdır. ÇalıĢmamızın amacı NevĢehir ili GülĢehir ve Derinkuyu ilçeleri sınırları içerisinde yayılıĢ gösteren makromantar türlerini teĢhis ederek Türkiye Makrofungus florasının ortaya çıkarılmasına katkıda bulunabilmektir.
Yüksek lisans tezi danıĢmanlığımı üstlenen, bu konuda çalıĢmamı isteyen, bana samimi olarak yön veren, yetiĢmem için ve tezin hazırlanmasında her türlü yardım ve desteğini gördüğüm Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim TÜRKEKUL‟a en içten teĢekkürlerimi arz ederim. Ayrıca Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Aziz TÜRKOĞLU‟na en içten teĢekkürlerimi arz ederim.
Arazi çalıĢmalarım esnasında geleneksel misafirperverliğini esirgemeyen yöre insanına teĢekkürlerimi sunarım.
Bu çalıĢmamın Türk ve Dünya bilimine, ayrıca mantarlarla ilgilenen herkese yararlı olmasını temenni ederim.
Ġsmail ERKUġ Tokat, 2010
ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖZET ... i ABSTRACT ... ii TEġEKKÜR ... iii ĠÇĠNDEKĠLER ... iv ġEKĠLLER DĠZĠNĠ ... vii TABLO LĠSTESĠ ... ix 1. GĠRĠġ ... 1 1.1. Makrofungusların Biyolojisi ... 2
1.2. Mantarların Besin Değeri ... 4
1.3. Makrofungusların Bazı Kullanım Alanları ... 5
1.4. AraĢtırma Yöresinin Genel Coğrafik Özellikleri ... 6
2. LĠTERATÜR ÖZETLERĠ ... 8
3. MATERYAL ve METOT ... 9
4. BULGULAR ... 10
4.1. TeĢhisi Yapılan Makrofungusların Sistematiği ... 10
4.2. Türlerin Tanımı ... 13
4.2.1. Helvella lacunosa Afzel. ... 13
4.2.2. Paxina leucomelas ( Pers.) Kuntze ... 13
4.2.3. Morchella esculenta (L.) Pers ... 14
4.2.4. Morchella conica Krombh ... 15
4.2.5. Mitrophora semilibera (Dc.) Leveille ... 15
4.2.6. Verpa conica Swatz ex Pers ... 16
4.2.7. Agaricus arvensis Schaeff ... 16
4.2.8. Agaricus campestris ( L.) ... 17
4.2.9. Agaricus xanthodermus Genevier ... 18
4.2.10. Coprinus comatus (O.F.Müller) Pers ... 18
4.2.11. Lycoperdon perlatum Pers ... 19
4.2.12. Panaeolus foenisecii ( Pers.) J.Schröt ... 20
4.2.13. Amanita phalloides (Vaill Ex Fr.) ... 20
4.2.14. Amanita verna Secr ... 21
4.2.15. Boletus edulis Bull ... 22
4.2.16. Boletus imploliturs Fr ... 22
4.2.17. Boletus queletii Schulzer ... 23
4.2.18. Boletus porosporus Imler ex Watling ... 24
4.2.19. Boletus satanas Lenz ... 25
4.2.20. Agrocybe dura (J.E.Lange.) Métrod ... 25
4.2.21. Bolbitius vitellinus (Pers. : Fr .) Fr ... 26
4.2.22. Astraeus hygrometricus Pers. Morgan ... 27
4.2.23. Ganoderma lucidum ( Curtis) P. Karst ... 28
4.2.24. Chroogomphus rutilus ( Schaeff.) O.K.Mill ... 29
4.2.25. Crepidotus variabilis (Pers ) P. Kummer ... 29
4.2.26. Inocybe fastigiata (Schf.) Quel ... 30
4.2.27. Collybia dryophilla (Bull.) P. Kummer ... 31
4.2.28. Armillaria mellea (Vahl.P.) Kummer ... 31
4.2.29. Flamulina velutipes (Curtish) Singer ... 32
4.2.30. Oudemansiella radicata Sensu. Horak ... 33
4.2.31. Pleurotus ostreatus ( Jacg.) P. Kummer ... 34
4.2.32. Coriolus versicolor (L.:Fr.) Pilat ... 34
4.2.33. Polyporus brumalis Pers.) Fr ... 35
4.2.34. Coprinus atramentarius (Bull.) Fr ... 36
4.2.35. Coprinus disseminatus (Pers.) Gray ... 36
4.2.36. Coprinus micaceus Sensu. Lange ... 37
4.2.37. Coprinus picaceus (Bull.) Gray ... 38
4.2.38. Psathyrella marcescibilis (Britz.) Sing ... 38
4.2.39. Rhizopogon luteolus Sensu Auct Brit ... 39
4.2.40. Lactarius acerrimus Biritz ... 40
4.2.41. Russula emetica (Schaeff ) Pers ... 40
4.2.42. Schizophyllum commune Fr ... 41
4.2.43. Pisolithus arhizus (Scop.) Rauschert ... 42
4.2.44. Agrocyge cylindraceae ( DC: Fr.) Mre ... 43
4.2.45. Stropharia coronilla ( Bull.) Quel ... 43
4.2.46. Suillus luteus ( Bres.) Sing ... 44
4.2.47. Melanoleuca arcuata Sensu. Singer ... 45
4.2.48. Lepista nuda (Bull) Cooke ... 46
5. BULGULARIN ve DEĞERLENDĠRĠLMESĠ ... 48 6. SONUÇ ve ÖNERĠLER. ... 57 KAYNAKLAR. ... 59 EKLER. ... 67 ÖZGEÇMĠġ. ... 72 vi
ġEKĠLLER DĠZĠNĠ
ġekil Sayfa
4.1. Helvella lacunosa‟nın askokarpları ... 13
4.2. Paxina leucomelas‟ın askokarpları ... 14
4.3. Morchella esculenta’nın askokarpları ... 14
4.4. Morchella conica’nın askokarpları ... 15
4.5. Mitrophora semilibera’in askokarpları ... 15
4.6. Verpa conica’nın askokarpları ... 16
4.7. Agaricus arvensis’in basidiyokarpları ... 17
4.8. Agaricus campestris’in basidiyokarpları ... 17
4.9. Agaricus xanthodermus’un basidiyokarpları ... 18
4.10. Coprinus comatus’un basidiyokarpları ... 19
4.11. Lycoperdon perlatum’un basidiyokarpları ... 19
4.12. Panaeolus foenisecii’nin basidiyokarpları ... 20
4.13. Amanita phalloides’in basidiyokarpları ... 21
4.14. Amanita verna’nın basidiyokarpları ... 21
4.15. Boletus edulis’in basidiyokarpları ... 22
4.16. Boletus imploliturs’un basidiyokarpları ... 23
4.17. Boletus queletii’nin basidiyokarpları ... 24
4.18. Boletus porosporus’un basidiyokarpları ... 24
4.19. Boletus satanas’ın basidiyokarpları ... 25
4.20. Agrocybe dura’nın basidiyokarpları ... 26
4.21. Bolbitius vitellinus’un basidiyokarpları ... 27
4.22. Astraeus hygrometricus’un basidiyokarpları ... 27
4.23. Ganoderma lucidum’un basidiyokarpları ... 28
4.24. Chroogomphus rutilus’un basidiyokarpları ... 29
4.25. Crepidotus variabilis’in basidiyokarpları ... 30
4.26. Inocybe fastigiata’nın basidiyokarpları ... 30
4.27. Collybia dryophilla’nın basidiyokarpları ... 31
4.28. Armillaria mellea’nın basidiyokarpları ... 32
4.29. Flamulina velutipes’in basidiyokarpları ... 32
4.30. Oudemansiella radicata’nın basidiyokarpları ... 33
4.31. Pleurotus ostreatus’un basidiyokarpları ... 34
4.32. Coriolus versicolor’ın basidiyokarpları ... 35
4.33. Polyporus brumalis’in basidiyokarpları ... 35
4.34. Coprinus atramentarius’un basidiyokarpları ... 36
4.35. Coprinus disseminatus’un basidiyokarpları ... 37
4.36. Coprinus micaceus’un basidiyokarpları ... 37
4.37. Coprinus picaceus’un basidiyokarpları ... 38
4.38. Psathyrella marcescibilis’in basidiyokarpları ... 39
4.39. Rhizopogon luteolus’un basidiyokarpları ... 39
4.40. Lactarius acerrimus’un basidiyokarpları ... 40
4.41. Russula emetica’nın basidiyokarpları ... 41
4.42. Schizophyllum commune’nin basidiyokarpları ... 42
4.43. Pisolithus arhizus’un basidiyokarpları ... 42
4.44. Agrocybe cylindraceae’nin basidiyokarpları ... 43
4.45. Stropharia coronilla’nın basidiyokarpları ... 44
4.46. Suillus luteus’un basidiyokarpları ... 44
4.47. Melanoleuca arcuata’nın basidiyokarpları ... 45
4.48. Lepista nuda‟nın basidiyokarpları ... 46
4.49. Makromantarların AraĢtırma Alanının Haritası ... 47
TABLO LĠSTESĠ
Tablo 7.1. Makromantarların Tespit Edilen Bazı Özelliklerinin Literatür Bilgileriyle KarĢılaĢtırılması…. ... 49
1. GĠRĠġ
Günümüzde mantarlar yaklaĢık olarak 125.000 civarında tür ile temsil edilmektedir. AraĢtırma konumuzu oluĢturan makrofunguslar; Ascomycetes ve Basidiomycetes sınıfına ait makroskobik mantarları içermekte olup yetiĢme yeri olarak son derece çeĢitlilik göstermektedir. Ekolojik açıdan önemli olan mantarlar tabiat ve orman ekosisteminde önemli rol oynarlar. Saprofit türler bitkisel ve hayvansal yapıları çürüterek organik yapıdaki azot, fosfor, potasyum, sülfür, demir gibi değiĢik elementlerin toprağa geçmesini sağlarlar. Özellikle bazı türler ölen bitkilerin selüloz ve ligninden oluĢan kısımlarını parçalayarak orman ekosisteminde faydalı temel inorganik maddelerin oluĢumuna yardım eder.
Doğada kolayca görülebilen büyüklükte fruktifikasyon yapıları oluĢturan mantarların bazıları yüzyıllardan beri insanlar tarafından besin olarak tüketilmektedir. Doğadan toplanarak yenen türlerin yanında kültürü yapılarak tüketilenler de vardır. Kültür mantarı yetiĢtiriciliği günümüzde çok sayıda ülkede bir endüstri kolu halini almıĢtır. Son yıllara kadar Aagaricus bisporus’un yaygın olarak kültürü yapılırken günümüzde Agrocybe, Flammulina, Hypholoma, Kuehneromyces, Lentinus, Macrolepiota, Pholiota Pleurotus ve Tuber türlerinin yaygın olarak kültürü yapılmaktadır. Bir çok yabani fungus türleri bu kültür mantarları kadar ya da daha fazla lezzete sahiptir. Bazı türlerin misel kültüründen spesifik olarak portakal badem çiçek kokusu gibi hoĢ aromatik maddeler tespit edilmiĢtir. Elde edilen biyoaktif bileĢikler biyoteknoloji için potansiyel öneme sahiptir (Webster 1989).
Mantarların yenen türleri olduğu gibi oldukça zehirli olan ve ölümlere yol açan türleri de vardır. Dünyada yaklaĢık 8000 makroskobik mantar türü içinde zehirli olanların sayısı 180-200 civarındadır (Öder, 1977).
Ülkemizin zengin bir mantar florasına sahip olmasına karĢılık, bu konuda yapılan çalıĢmalar, yüksek bitkilerle mukayese edildiğinde ne kadar az olduğu görülür. Genellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında ortaya çıkan mantarların bu zenginliği, Ģüphesiz ki ekolojik Ģartların uygunluğundan kaynaklanmaktadır (Demirel, 1993). Günümüzde canlılar dünyasında ayrı bir alem olarak ele alınan ve 125.000 civarında tür
çeĢitliliği gösteren mantarlardan özellikle yenen ve zehirli makromantarlar çok eskiden beri insanların gündemindeki yerini koruya gelmiĢtir (Kaya, 1999).
Mantarlar genel olarak yenir ve yenmez olarak adlandırılır. Hem doğadan toplanabilen hem de kültürü yetiĢtirilen yenen özellikteki mantar önemli besin kaynaklarımızdan biridir. Bu türler besin değeri açısından % 90 su, %10 kuru maddeler ihtiva eder. 100 g mantarda 4 g protein, 0.26 g yağ, 3.75 g azotsuz maddeler, 0.92 g mineral madde bulunmaktadır. A vitamini içermezler, C ve D vitamini bakımından oldukça zengindirler. Bol miktarda kalsiyum, fosfor, potasyum, demir, bakır ve ayrıca Ġnositol, pridoksin ve folik asit gibi organik maddeler bulunmaktadır. Diğer taraftan zehirli mantarlar muskarin, amanitin, falloidin, fallosidin, fallidin, fallosakin, viridin, virosin gibi toksik maddeler taĢırlar. Bu toksik maddeler akciğer, mide, barsak, safra ve sinir sistemi üzerinde zarar verici etkilere sahiptir. Böylece zehirli mantarlar türüne ve dozuna bağlı olarak ölümlere de yol açabilirler. Yenmez özellikteki mantarlar ise ya çok küçük olmaları ya da yapılarının uygun olmaması nedeni ile besin olarak değerlendirilmezler (AĢkun, 1996).
Zehirli mantar sayısının, yenen mantarlara oranla az olmasına karĢılık, ülkemizin zehirli mantar florası yönünden de zengin olması nedeniyle zaman zaman üzücü zehirlenme ve ölüm olaylarına Ģahit olmaktayız. Nitekim 1970-75 yılları arasında 1315 insanda mantar zehirlenmesi olmuĢ ve 44‟ü ölümle sonuçlanmıĢtır. 1989 yılında Çukurova‟da 50 civarında vatandaĢımız mantar zehirlenmesi yüzünden hayatını yitirmiĢtir. Yine 1990 yılı Ekim ayında Ġstanbul‟da 100 kiĢi yedikleri mantardan zehirlenmiĢ ve bunlardan 40‟ı hayatını kaybetmiĢtir. Bu durum, halkımızın zehirli mantarlar konusunda yeterince aydınlatılmadığını ortaya koymaktadır. Bu nedenle çalıĢmamızın esas amaçlarından birisi ülkemizin yenen, yenmeyen ve zehirli mantar türlerinin halka tanıtılması gereği tartıĢılmaz bir konudur (Demirel, 1993).
1.1. Makrofungusların Biyolojisi
Mantarlar klorofil taĢımayan parazit veya saprofit olarak yaĢayan canlı organizmalardır (Mat, 1998). Mantarlar klorofilsiz olduğu için kendisine gerekli karbonu, bir arada yaĢadığı diğer organizmalardan veya maddelerden elde eder yani hetetroftur.
Mantarların çoğu ölü veya cansız organik maddelerden beslenir bunlara çürükçül denir. Mantarlar vejetatif yapıları silindirik tüpsü iplikçik Ģeklinde hücrelerden meydana gelmiĢ spor teĢkil eden eukaryotik organizmalardır. Bu tüpsü iplikçiklerin her birisine hif adı verilir. Hiflerin bir araya gelerek teĢkil ettikleri örtüyede misel adı verilir. Bu misellerden mantarların esas vejetatif yapısı tallus meydana gelir.
Ekseri mantarlarda hifler silindirik Ģeklinde hücrelerden meydana gelir. Hücrelerin arasındaki ara çepere septum bölme denir. Bazı hifler bölmesizdir. Hifler genellikle uç kısımlarından büyürler. Mantarların çeper yapıları yüksek formlarda umumiyetle kitindir. Bazı mantarlarda selülozdur (Altuner, 1998).
Bir çok mantarda çeper tamamen saf kitin veya selüloz değildir. Hücre çeperinin birleĢimi çevre koĢullarına, ortamın pH‟na, sıcaklığa ve hücrenin yaĢına göre değiĢir. Hücre içinde sitoplazma ile birlikte vakuoller bulunur. Vakuoller hücrenin gaz alıĢveriĢini düzenler ve sitoplazmanın artıklarını barındırır (Sesli, 1994).
Mantarların sporları rüzgarla çevreye dağılırlar ve toprakta yıllarca yaĢayabilirler. Ġklim Ģartları, yani toprağın ve havanın ısısı ve nemi, uygun olduğunda bu sporlar çimlenerek bir fruktifikasyon verirler (Mat, 1998).
Mantarların meyvesi veya fruktifikasyon organı olarak bilinen Ģapka, Basidiomycetes sınıfında basidiokarp, Askomycetes sınıfında askokarp olarak isimlendirilir. Makrofungusların bulundukları ortama meselleriyle tutunarak bitkilerdeki kökler gibi ortamdan su ve besin maddesi absorbe ederek sap ve Ģapka gibi diğer vücut kısımlarına iletirler. Yüksek bitkilerde toprak üstü kısmını oluĢturan plumula ve toprak alt kısmını oluĢturan radikula tohumla hemen hemen aynı anda meydana gelir.Fakat mantarlarda üretim birimi olan sporların çimlenmesi ile önce miseller daha sonra misellerden Ģapka meydana gelir (Altuner, 1998).
Bazı alglerle simbiyotik bir hayat kurarak likenleri meydana getirirler. Bazılarının tıbbi etkisi vardır ve bazıları da ilaç etken maddesi elde edilmesinde kullanılırlar: Örneğin ergona alkolitlerini veren Clavicepes purpurea. Bazıları antibiyotik meydana getirirler Penicillum türleri gibi. TaĢıdıkları enzimlerden dolayı alkolit fermentasyon yapanlar alkollü içki hazırlanmasında kullanılırlar: Saccharomyces türleri gibi. Bazıları ise hayvanlarda ve bitkilerde hastalık yaparlar. Örneğin Candida albicana (Mat, 1998).
Mantarın Ģapka kısmında lameller üzerinde bulunan bazidiyosporlar olgunluğa ulaĢınca doğaya yayılırlar. Uygun bir ortam bulabilen sporlar çimlenerek primer miselyumu oluĢturur. Primer miselyun hücreleri bazidiyumda oluĢan bazidiyospor sayısına göre tek veya çift çekirdek içerirler. Tek nukleus içeren primer miselyum zıt eĢeyli yine tek çekirdekli bir miselyum ile birleĢerek çift çekirdekli sekonder miselyumu oluĢturur. Çift çekirdek içeren bazidiyosporlar ise çimlendiklerinde doğrudan doğruya sekonder miselyumu oluĢur. Sekonder miselyumdan da tersiyer miselyum oluĢur ve morfolojik baĢkalaĢım göstererek fruktifikasyon organını meydana getirir.
1.2. Mantarların Besin Değeri
Mantar çok eski tarihlerden beri bir besin maddesi olarak değerlendirilmektedir. Milattan önce 470-400 yılları arasında yaĢayan Hipokrat mantarın tıbbi öneminden bahsetmiĢtir. Milattan sonra ikinci yüzyılda yaĢayan Galen ise, roma imparatorluğu döneminde çayırlardan toplanan mantarların satıĢının kanunlarla düzenlendiğini yazmıĢtır.
Mantarlar içerdikleri vitaminler ve mineraller nedeniyle yüksek besin değerine sahiptirler. Yenen bir tür olan Agaricus compestris (çayır mantarı) üzerine yapılan bir araĢtırmadan bu türün % 88-90 su, % 3.8 protein, 0.3 yağ, 4.9 karbonhidrat, 1.2 kül (kalsiyum, fosfor, demir, bakır, klor, sodyum, çinko, mangan ve brom ) eser miktarda A vitamini ve B kompleksi vitaminleri olan (Thiamin), B2 (Rhiboflavin), B3 (Panteonik asit), B5 (Nikotinik asit), vitaminlerini saptamıĢtır (Mat, 1998).
Ayrıca mantarlar vitamin C ve vitamin D yönünden zengin bir besin maddesidir. Mantarlar sebzelere oranla 5-10 kez daha fazla B3 vitamini içerir. Yağ ve karbonhidrat miktarı az protein bakımından zengindir. Mantarların yağ oranı düĢük olduğundan kolesterolsüz diyet yapanlara önerilen bir besin maddesidir. Vitaminlerce zenginliği, insanların sinir sistemleri üzerinde sakinleĢtirici ve yumuĢatıcı bir etkiye yol açtığı bilinmektedir (AnĢin, 2000).
Mantarlar aynı zamanda iyi bir folik asit kayanağıdır. Folik asit yetersizliğinden ileri gelen aneminin tedavisinde mantar içeren bir diyet etkili olmaktadır. AraĢtırmalara göre kandaki Ģeker düzeyini düĢürmektedir (Boztok, 1997).
1.3. Makrofungusların Bazı Kullanım Alanları
Fungusların önemi gün geçtikçe daha da artmaktadır. Bunda hiç Ģüphesiz hastalıkları iyileĢtirme ve tıpta olumlu sonuçların alınması etkili olmaktadır. Uzakdoğu Asya ülkelerinde yetiĢtiriciliği yaygın olan bazı mantar türleri; beslenme değeri yanında tıbbi açıdan da oldukça önem taĢırlar, hatta Çin‟de ve Japonya‟da tedavide kullanmak amacıyla üretimleri yaygındır. Ganoderma lucidum dünyanın her tarafında tanınan en ünlü tıbbi mantardır. Çin‟de 2000 yıl önce keĢfedilmiĢtir. Ġlk tıp bilginleri G.lucidum‟un değiĢik hastalıklara karĢı etkili olduğuna inanmıĢlardır. G.lacidum’un 1973‟den beri kültüre alındığı ve klinik uygulamalarda Ģurup,iğne ve tablet olarak kullanıldığı, hatta zehirli mantarlara karĢı da panzehir olarak kullanıldığı bilinmektedir (BaĢ, 2000). Auricularia auricularia’ın kanın pıhtılaĢmasını önleyici özelliği vardır. Cordyceps türleri, bazı doğu memleketlerinde genç kalmak için, bazı Ģifalı otlarla karıĢtırılarak hastalıklardan sonra bünyenin kuvvetlendirilmesi, ciddi öksürükleri tedavi ve genel bir yapıĢtırıcı olarak kullanılırlar. Calvatia, Lycoperdon ve bazı Polyporus türleri bazı topluluklarda yeni doğmuĢ bebeklerin göbek bağı kanamalarında ve burun kanamalarında, Battaraea phalloides. Bazı kabileler Fomes fomentarius (L.Fr.) Kickx‟i toz halinde öğütüp barutla karıĢtırdıktan sonra infeksiyonlu bölgelere koymuĢ ve yakmıĢlardır.
Bazı polyporus türlerinin yer altı sclerotium‟un içerdiği mylittine enzimi barsaklardaki Ģerit ve solucanlara karĢı etkilidir (BaĢ, 2000).
Fomitopsis officinalis (Fr.) Bond & Sing. Bazı topluluklarda sütten kesme zamanında süt salgılanmasını kontrol etmek için göğüse uygulanmaktadır. Küçük dozajları uyku sırasında ağır terlemeyi kontrol için, yüksek dozajları ise müshil olarak kullanılır. Kurt mantarları, kanamayı durdurucu olarak kullanımlarına ilaveten harici ve dahili olarak daha birçok rahatsızlık için kullanılırlar. Bir kısmı antiseptik özelliklere sahiptir. Sporlar su ve bal ile karıĢtırılıp içildiği zaman farenjit, tonsilit ve boğaz enfeksiyonlarını iyileĢtirmektedir. KarıĢım aynı zamanda bir balgam söktürücüdür. Sporların kulak ve göz infeksiyonlarını ve çibanları iyileĢtirici etkisi vardır. Kurt mantarının preparasyonları ayrıca oral yoldan alındığında diĢilerdeki menstrual dönem rahatsızlıklarının geçirilmesinde görev alır (Sesli, 1994).
Yararlı otlarla tedavide fungusların kullanılması etken maddelerin biyoaktivitelerinin ortaya konması için bilim adamlarının bir örneği ergot mantarından elde edilen doğal alkoloid ve sentetik türevlerinin yaygın terapotik kullanımıdır. Ergotamine damar büzücü etkisinden dolayı kontrollü kullanıldığında doğumdan sonra kanamaları kontrol için ve migren tedavisinde kullanılır. Ergocornine döllenmiĢ yumurtanın uterus duvarına yapıĢmasını önlediğinden bir doğum kontrol etkenidir. Ergonovine‟nin düz kasları uyarıcı, ergotoxine‟nin kan damarlarını geniĢletici etkisi vardır.
Fungus bileĢiklerinin insan bağıĢıklık sistemini uyararak kanserler üzerinde etkili olduğu günümüzde bilinen bir gerçektir. Antikanser mantarlarının birçoğu aynı zamanda kolesterolü azaltan bileĢiklere sahip olduğundan kardiyovasküler hastalıkların kontrolünde kullanılırlar (Sesli, 1994).
Peziza vesiculosa‟dan elde edilen vesiculo gen adlı bir bileĢik antibadilerin ütetimini artırarak kansere karĢı etkili olur. Armillariella mellea ve Omphalotus olearitus gram pozitif bakterilere ve diğer funguslara etkili antibiyotikler üretirler (Sesli, 1994).
1.4. AraĢtırma Yöresinin Genel Özellikleri
Ġç Anadolu Bölgesinin Orta Kızılırmak bölümünde kalan bir ilimiz. Ġl toprakları 38° 12 ve 39° 20 kuzey enlemleriyle 34° 11 ve 35° 06 doğu boylamları arasında yer alır. Doğudan Kayseri, kuzey ve kuzeybatıdan KırĢehir, güneyden Niğde, batıdan Aksaray, kuzeydoğudan Yozgat illeriyle çevrilidir. Trafik numarası 50 dir. Ġl, doğudan batıya doğru çukurluğu artan Kızılırmak Vadisinin ikiye ayırdığı, güney ve kuzey bölgelerine gidildikçe yükselen bir konumdadır. Ġl topraklarını orta yükseklikte dalgalı düzlüklerden oluĢan bir plato kaplamaktadır. Akarsu vadileri ile yarılmıĢ olan bu plato, il sınırları dıĢındaki Erciyes Dağı ile Melendiz-Hasan Dağlarından çıkan lav ve tüflerin yığılması ile oluĢmuĢtur. Volkanik arazinin çeĢitli biçimlerde aĢınması ile peribacaları ortaya çıkmıĢtır.
Fizikî Yapı: NevĢehir, Ġç Anadolunun güneydoğu volkanik sahası içerisinde Erciyes Hasandağı ve Melendiz Dağlarından çıkan kül ve lavların birikimiyle meydana gelmiĢ geniĢ bir platonun batı yamaçlarında kurulmuĢtur. Ġlin % 20si ovalardan, % 18i
dağlardan ve % 57si platolardan meydana gelir. Toprak hafif dalgalı bir yayla ve bozkır hâlindedir.
Ġklimi: NevĢehir ilinde kara iklimi hüküm sürer. Yazlar sıcak ve kurak, kıĢlar soğuk geçer. Senelik yağıĢ miktarı ortalama 388-353mm arasındadır. Kızılırmak vâdisinden uzaklaĢıldıkça soğuk artar. Sıcaklık -28°Cile +40 °C arasında seyreder.
Bitki örtüsü: NevĢehir ili bitki örtüsü bakımından çok zayıftır. Ovalar bozkır (step) görünümündedir. Kızılırmak Vâdisinde söğüt, kavak ve selvi ağaçları ile Oylu Dağında cılız meĢeliklere rastlanır. Çayır ve meralar % 28 ve ekili-dikili alanlar % 69‟dur. Haziran baĢından îtibâren yeĢillik kaybolur, yerini sarı bir örtüye terk eder. NevĢehir ilinde geniĢ ve verimli nitelikte ormanlar olmamasına rağmen ilin çeĢitli yörelerinde orman olarak kabul edilen bitki toplulukları görülür. Bu bitkilerin baĢında meĢe yanında ardıç türleri, alıçlar, ahlatlar, yabani erikler, cehriler gelmektedir. Hodul Dağı eteklerinde az da olsa çok yaĢlı ve soyu tükenmekte olan karaçam ağaçlarına rastlanmaktadır. Ayrıca yol kenarlarında akasya ve akça ağaçlar bulunur. Vadi boylarında görülen söğüt, kavak, ceviz gibi ağaç türleri ile geniĢ alanlara yayılmıĢ kayısı, badem, elma, armut gibi ağaç türleri de bunları tamamlamaktadır. NevĢehir‟de karasal iklim hüküm sürmekte olup, yazları sıcak ve kurak, kıĢlar sert, soğuk ve yağıĢlı geçer.
Derinkuyu: Ġlçe toprakları, kuzey ve doğusu engebeli ve dağlık bunun dıĢında kalan kısmı düz olan bir arâziden meydana gelmiĢtir. Doğu ve kuzeydoğusunda Hodul Dağı, kuzeybatısında ErdaĢ Dağı yer alır.
GülĢehir: Ġlçe toprakları 850-1250 m yüksekliğindeki dalgalı düzlüklerden meydana gelir. BaĢlıca akarsuyu Kızılırmak olup, bu akarsuyun vâdisinde GülĢehir Ovası yer alır.
2. LĠTERATÜR ÖZETLERĠ
Ülkemizin mantar florasının tespiti konusunda pek çok çalıĢma yapılmasına rağmen, yenen ve yenmeyen mantar florası tam olarak tespit edilememiĢtir. Elimizdeki mevcut olan bazı literatürlere göre: Ġlk çalıĢmalar Çekoslavakya‟lı araĢtırmacı Albert Pilat tarafından yapılmıĢtır. Bu araĢtırmacı 1931 yılında Türkiye‟ye gelip Çankırı‟da Büyük Ilgazlar ile Küçük Ilgazlar arasında kalan sahada topladığı makromantar türleri hakkında bilgi vermiĢtir Pilat (1932; 1933: 1937). Daha sonraki çalıĢmalar Lohwag (1957) tarafından Ankara, Ġstanbul, Bursa, EskiĢehir, Kilyos, ġile, Düzce ve Abant Gölü civarında, Zeybek (1969) tarafından Batı Anadolu‟da, Öder(1972; 1976; 1978; 1980; 1982; 1986) tarafından Bolu, Ġç Ege, Karadeniz Bölgesi ve Konya yöresinde, Selik (1962; 1965; 1967; 1973; 1982) tarafından Türkiye genelinde, Karamanoğlu ve Öder (1973) tarafından UĢak, Çorum ve Bursa yöresinde, Sümer (1976; 1977; 1986; 1987) tarafından Ġstanbul Belgrad Ormanı ve Batı Karadeniz Bölgesinde, Watling ve Gregory (1977) tarafından Ġstanbul, Ankara, Bolu, Ġzmit, Samsun, Ordu ve Trabzon yöresinde, Selik ve Sümer (1982) tarafından Bolu ve Ġstanbul yörelerinde, Gücin (1982; 1984; 1986; 1987; 1990) tarafından Manisa, Elazığ, Erzurum ve Pütürge (Malatya) Kozak yaylası (Ġzmir, Bergama) yöresinde, Abatay (1981; 1984; 1985; 1988; 1998) tarafından Doğu Karadeniz Bölgesi‟nde, IĢıloğlu ve WatlinG (1992) tarafından Malatya, Ġçel ve Adana, Muğla ve Anamur (Mersin) yörelerinde, IĢıloğlu ve Watling (1992) tarafından Akdeniz Bölgesinde makromantar çalıĢmaları yapmıĢtır.
Gezer (1988) tarafından EskiĢehir yöresinde, Asan ve Gücin (1990) tarafından Istıranca dağlarında, Solak (1990) tarafından Bursa yöresinde, KaĢık (1991; 1994) tarafından Konya yöresinde, Öztürk ve Demirel (1990; 1992) tarafından Ġnegöl ( Bursa) ve Van yöresinde, Demirel ve Öztürk (1992; 1993) tarafından Erzurum, Van ve Ardanuç (Artvin) yöresinde, Demirel ve IĢıloğlu (1993) tarafından Ardanuç (Artvin) yöresinde, (1994) tarafından Ardanuç (Artvin) yöresinde, Sesli (1992;1994) tarafından Maçka ve Akçaabat (Trabzon) yöresinde, Afyon (1994) tarafından Isparta yöresinde, KaĢık (2004) Kayseri yöresinde, Kaya (2004) Adıyaman yöresinde, Demirel (2004) Sinop yöresinde, KaĢık Mut (Mersin) yöresinde, Ersel (2004) Ġzmir yöresinde, Kaya (2005) GölbaĢı (Adıyaman) yöresinde Uzun (2006) Ardahan ve Iğdır yöresinde, Demirel (2007) Batman yöresinde, AktaĢ (2009) Amasya yöresinde makromantar çalıĢmaları yapmıĢtır.
3. MATERYAL ve METOT
ÇalıĢma materyalimizi oluĢturan yenen-yenmeyen mantar türleri NevĢehir ili GülĢehir- Derinkuyu ilçeleri sınırları içerisinde 2008-2009 yılları arsında yapılan arazi çalıĢmaları esnasında toplanmıĢtır. AraĢtırma sahasına ön geziler düzenleyerek doğal bitki örtüsü, yükseltisi, ulaĢımı hakkında bilgiler edinilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları genellikle mantar yetiĢmesine uygun olan ormanlık, bahçe, vadi ve çayırlık alanlarda yapılmıĢtır. Mantar toplama genellikle ekolojik Ģartların mantarların yetiĢmesine uygun olduğu ilkbahar ve sonbahar aylarında yapılmıĢtır.
Materyallerin toplanmasında özellikle genç ve olgun üreme organlarından zedelenmemiĢ olanların seçilmesine özen gösterilmiĢtir. Renkli negatiflerin alınması esnasında makromantarların morfolojik özelliklerin mümkün olduğu kadar fotoğraflarda gösterilmeye çalıĢılmıĢtır. Negatifler Canon 550 marka fotoğraf makinası ile alınmıĢtır. Makromantarlar yetiĢtiği ortamdan bir sökücü ile zedelenmeden koparılıp etiketlendikten sonra yağlı kağıtlara sarılıp kutulara konulmuĢtur.
Laboratuvara getirilen örneklerin Ģapkalarına ait dıĢ ve iç morfolojik özellikleri ortaya çıkarılmıĢtır. Spor izi elde edebilmek için, Ģapkalardan biri seçilerek sporların bulunduğu yüzey yerçekimi doğrultusunda olmak üzere beyaz bir kağıt üzerine yerleĢtirilmiĢtir. Sporların hava akımından etkilenmemesi için üzeri bir beherle kapatılarak 4-24 saat bekledikten sonra oluĢan spor izinin rengi kaydedilmiĢtir. Spor izi alınan mantarlar herbaryuma konulmuĢtur.
Sporların incelenmesi, spor baskısından bir iğne aracılığıyla alınarak saf suda 5-10 dakika bırakılmasıyla oldukça yumuĢak bir özellik kazanan üreme organlarının himenium tabakasından kazıma preparat hazırlanarak sporlar incelenmiĢtir. Spor resimleri olympus marka araĢtırma mikroskobu ile çekilmiĢtir. Renksiz olanların daha iyi gözlenebilmesi için safranin ve metilen mavisi boyaları kullanılmıĢtır. Renkli sporlar ise laktofenol ortamında incelenmiĢtir.
Arazi ve laboratuvar çalıĢmaları sonucunda elde edilen verilerin ilgili literatür bilgileriyle karĢılaĢtırılması sonucu makromantar örneklerinin tür düzeyinde teĢhisleri yapılmıĢtır.
4. BULGULAR
Arazi ve laboratuvar çalıĢmaları sonucunda elde edilen verilere ve ilgili literatürlere göre makromantar türlerinin familya ve tür teĢhis anahtarları yapılmıĢtır.
Önemli taksonomik karakterlerden olan mantar resimleri ve spor izi renkleri makromantarların tür teĢhisinde veri olarak kullanılmıĢtır. Spor izi renkleri mevcut renk kataloğu yardımıyla belirlenir. Makrofungusların spor izleri taze materyalden elde edilmek zorundadır.
Askospor veya bazidyosporların Ģekli, çeper kalınlığı, yüzeyinin düz veya pürüzlü oluĢu spor taĢıyıp taĢımaması boyutları ile çeĢitli kimyasal ayıraçlara verdiği reaksiyonlar teĢhiste veri olarak kullanılmıĢtır. Mikroskopta incelenen sporların Ģekli ve büyüklüğü tespit edildikten sonra 10x100‟luk büyütmede fotoğrafları çekilmiĢ eklerde sunulmuĢtur.
4.1. TeĢhisi Yapılan Makromantarların Sistematiği
AraĢtırma alanında belirlenen ve taksonomik çalıĢmalar sonucunda tür düzeyinde teĢhisleri yapılan makromantarlar ilgili literatür (Phıllıps, 1981, Sesli, 2006, Solak, 2007) yardımıyla sistematik sıraya konmuĢtur. Sınıflandırma çalıĢmaları sonucunda yörede tespit edilen 48 türün, Myceteae aleminin 2 Sınıfı ve 22 familyası içerisinde yer aldığı tespit edilmiĢtir.
Sınıf : 1 ASCOMYCETES Familya : 1.1 Helvellaceae
Tür : 1.1.1 Helvella lacunosa Afzel., Ġsmer 011.
Tür : 1.1.2 Paxina leucomelas ( Pers.) Kuntze., Ġsmer 050. Familya : 1.2 Morchellaceae
Tür : 1.2.1 Morchella esculenta (L.) Pers., Ġsmer 074. Tür : 1.2.2 Morchella conica Krombh., Ġsmer 048.
Tür : 1.2.3 Mitrophora semilibera (Dc.) Leveille., Ġsmer 080. Tür : 1.2.4 Verpa conica Swatz ex Pers., Ġsmer 012.
Sınıf : 2 BASIDIYOMYCETES Familya : 2.1 Agaricaceae
Tür : 2.1.1 Agaricus arvensis Schaeff., Ġsmer 111. Tür : 2.1..2 Agaricus campestris ( L.) ., Ġsmer 088.
Tür : 2.1..3 Agaricus xanthodermus Genevier., Ġsmer 072. Tür : 2.1.4 Coprinus comatus (O.F.Müller) Pers., Ġsmer 107. Tür : 2.1.5 Lycoperdon perlatum Pers., Ġsmer 051.
Tür: : 2.1.6 Panaeolus foenisecii ( Pers.) J.Schröt., Ġsmer 013. Familya : 2.2 Amanitaceae
Tür : 2.2.1 Amanita phalloides (Vaill Ex Fr.) ., Ġsmer 115. Tür : 2.2.2 Amanita verna Secr., Ġsmer 120.
Familya : 2.3 Boletaceae
Tür : 2.3.1 Boletus edulis Bull., Ġsmer 046. Tür : 2.3.2 Boletus imploliturs Fr., Ġsmer 106. Tür : 2.3.3 Boletus queletii Schulzer., Ġsmer 052.
Tür : 2.3.4 Boletus porosporus Imler ex Watling., Ġsmer 090. Tür : 2.3.5 Boletus satanas Lenz., Ġsmer 117.
Familya : 2.4 Bolbitiaceae
Tür : 2.4.1 Agrocybe dura (J.E.Lange.) Métrod., Ġsmer 070. Tür : 2.4.2 Bolbitius vitellinus (Pers. : Fr .) Fr., Ġsmer 044. Familya : 2.5 Diplocystidiaceae
Tür : 2.5.1 Astraeus hygrometricus Pers. Morgan., Ġsmer 014. Familya : 2.6 Ganodermataceae
Tür : 2.6.1 Ganoderma lucidum ( Curtis) P. Karst., Ġsmer 069. Familya : 2.7 Gomphidiaceae
Tür : 2.7.1 Chroogomphus rutilus ( Schaeff.) O.K.Mill., Ġsmer 042. Familya : 2.8 Inocybaceae
Tür : 2.8.1 Crepidotus variabilis (Pers ) P. Kummer., Ġsmer 015. Tür : 2.8.2 Inocybe fastigiata (Schf.) Quel., Ġsmer 053.
Familya :2.9 Marasmiaceae
Tür : 2.9.1 Collybia dryophilla (Bull.) P. Kummer., Ġsmer 092. Familya : 2.10 Physalacriaceae
Tür : 2.10.1 Flamulina velutipes (Curtish) Singer., Ġsmer 040. Tür : 2.10.2 Armillaria mellea (Vahl.P.) Kummer., Ġsmer 105. Tür : 2.10.3 Oudemansiella radicata Sensu. Horak., Ġsmer 067. Familya : 2.11 Pleurotaceae
Tür : 2.11.1 Pleurotus ostreatus ( Jacg.) P. Kummer., Ġsmer 054. Familya : 2.12 Polyporaceae
Tür : 2.12.1 Coriolus versicolor (L.:Fr.) Pilat., Ġsmer 016. Tür : 2.12.2 Polyporus brumalis Pers.) Fr., Ġsmer 103. Familya : 2.13 Psathyrellaceae
Tür : 2.13.1 Coprinus atramentarius (Bull.) Fr., Ġsmer 029. Tür : 2.13.2 Coprinus disseminatus (Pers.) Gray., Ġsmer 065. Tür : 2.13.3 Coprinus micaceus Sensu. Lange., Ġsmer 094. Tür : 2.13.4 Coprinus picaceus (Bull.) Gray., Ġsmer 119.
Tür: : 2.13.5 Psathyrella marcescibilis (Britz.) Sing., Ġsmer 018. Familya : 2.14 Rhizopogonaceae
Tür : 2.14.1 Rhizopogon luteolus Sensu Auct Brit., Ġsmer 055. Familya : 2.15 Russulaceae
Tür : 2.15.1 Lactarius acerrimus Biritz., Ġsmer 027. Tür : 2.15.2 Russula emetica (Schaeff ) Pers., Ġsmer 063. Familya : 2.16 Schizophyllaceae
Tür: : 2.16.1 Schizophyllum commune Fr., Ġsmer 019. Familya : 2.17 Sclerodermataceae
Tür : 2.17.1 Pisolithus arhizus (Scop.) Rauschert., Ġsmer 025. Familya : 2.18 Strophariceae
Tür: : 2.18.1 Agrocyge cylindraceae ( DC: Fr.) Mre., Ġsmer 101. Tür : 2.18.2 Stropharia coronilla ( Bull.) Quel., Ġsmer 056. Familya : 2.19 Suillaceae
Tür : 2.19.1 Suillus luteus ( Bres.) Sing., Ġsmer 096. Familya : 2.20 Tricholomataceae
Tür : 2.20.1 Melanoleuca arcuata Sensu. Singer., Ġsmer 023. Tür : 2.20.2 Lepista nuda (Bull) Cooke., Ġsmer 060.
4.2. Türlerin Tanımı
ÇalıĢmamız esnasında belirlenen makromantarların, gözlem ve deneyler sonucunda ortaya çıkarılan morfolojik özellikleri kısaca açıklanmıĢtır.
4.2.1. Helvella lacunosa Afzel.
ġapka 1.5-4 cm., yüksekliğinde eyer Ģekilli, kıvrımlı loblar mevcut, bir lob genellikle yukarıyı gösterir ve eğilmiĢ kurĢuni siyahımsı renkte alt tarafı ise soluktur. Sap 20-40x10-20 mm soluk kurĢuni renkli içi boĢ ve derince iz vardır. Sporlar 17-20x10-13 µ‟dur.
ġekil 4.1. Helvella lacunosa’nın askokarpları
4.2.2. Paxina leucomelas ( Pers.) Kuntze. Syn. Acetabula vulgaris Fuckel.
ġapka 2-4 cm., çapında, kahve fincanı Ģeklinde, iç yüzeyi koyu gri-kahverengi, dıĢ kısmı soluk gridir. Sap 5-15x10-15 mm‟dir. Asci: 400-20 µ‟dur. Sporlar eliptik olup 18-22x12-14 µ‟dur.
ġekil 4.2. Paxina leucomelas‟ın askokarpları
4.2.3. Morchella esculenta (L.) Pers.
ġapka çok değiĢken büyüklükte olup, genellikle 4-8 cm., yükseklikte ve 4-6 cm., çapındadır. ġekil bakımından kabaca yumurta gibidir; düzensiz, boyuna düzgün bir sıra oluĢturmayan, yuvarlak, biraz uzunca veya köĢeli olabilen oldukça geniĢ, derin olmayan oyukları vardır. ġapkanın dip kısmı sapa dik olarak oturur. Sap boyu 3-6 cm., eni 1-3 cm., arasında değiĢir. Kuvvetli olup silindir Ģeklindedir. Rengi kirli beyaz, sarımtırak, yaĢlanma ile kahverengini alır. HoĢ bir tada ve kokuya sahiptir. Spor Ġzi, koyu krem renklidir. Sporları 12-19x9-10 µ‟dur.
4.2.4. Morchella conica Krombh.
ġapka sivrice konik olup, 3-6 cm., boy, 2-2.5 cm., çapa sahiptir. Boyuna belirgin sıralar halinde görülen paralel sırtlıdır, bunlar enine damarlarla birbiriyle birleĢirler. Sap 1.5-2.5 cm. kadardır. Ġç kısmı et kıvamındadır, ortası boĢlukludur, bu boĢluk Ģapka içinde de devam eder. Normalde açık renkli olup, ezildiğinde veya koparıldığında kırmızımtırak olur. Spor izi sarımtırak renkte olup sporlar 16-23x11-14 µ‟dur.
ġekil 4.4. Morchella conica‟nın askokarpları
4.2.5. Mitrophora semilibera (Dc.) Leveille.
Üreme organı 2-5 cm., sapın tepesinde, koni Ģeklinde, girintili çıkıntılı, girintiler sarımsı-kahverengi, çıkıntılar koyu zeytini-kahverengi, yaĢlılarda siyaha döner (ġekil 5). Sap 7-2 cm., silindirik, içi boĢ, beyazımsı krem renkte, tabana doğru ĢiĢkindir. Sporları silindirik, krem renkli, ortalama 14-18x8-10 µ‟dur.
4.2.6. Verpa conica Swatz ex Pers.
ġekil 4.6. Verpa conica’nın askokarpları
Etli kısım 4-9 cm., boyunda, çan Ģeklinde, zeytin yağı kahverengi ve silindiriktir. Asci: 350x23 mm‟dir. Spor eliptik, 20-24x12-14 µ‟dur.
4.2.7. Agaricus arvensis Schaeff.
Syn. Psalliota arvensis (Schaeff ex ser) Kummer.
ġapka 12-13 cm., çapında, açık kahverengi, bekleyince veya ezilince renk sarımsı krema beyazı olur. ġapka yuvarlak, kenarları hafif girintilidir. Üzeri hafif isli, merkezi hafif tepelidir. Lameller serbest olup önce beyaz, sonra ten renginde pembemsi, geliĢmenin sonunda çikolata kahverengine döner (ġekil 7). Sap 9-12x1-2 cm., ölçülerinde düz olup krem rengindedir. ġapka ile birleĢtiği noktaya kadar is renginde çizikler, çatlaklar vardır. Ġçi oyuk olup velumu vardır. Etli kısım beyaz, kalın ve Ģapkaya sıkıca bağlıdır. Tipik mantar tadında , anason kokusundadır.
ġekil 4.7. Agaricus arvensis’in basidiyokarpları
4.2.8. Agaricus campestris ( L.)
Syn. Psalliota campestris (L. : Fr.) Quel.
ġapka 2-9 cm., kubbemsi, konveks, zamanla düzleĢir, beyaz, grimsi sarı, üzeri grimsi-kahverengi ve pulludur (ġekil 8). Sap 2-5x1-2 cm., beyaz, hafif sarımsı tabana doğru gittikçe incelir.
Eti beyaz, ezilince hafif pembemsi, tadı ve kokusu mantarsı ve güzeldir. Lameller pembemsi, zamanla çikolata veya koyu kahverengi, serbest, kalabalık ve geniĢtir. Kısmi zar derimsi, beyaz, sap üzerinde kısa sürede kaybolan ince bir annulus bırakır. Spor izi siyahımsı-kahverengi, sporlar eliptik, ortalama 6-7x4-5 µ‟dur.
4.2.9. Agaricus xanthodermus Genevier.
Syn. Psalliota xanthoderma (Genevier) Richon&Roze.
ġapka 2.5-12 cm., yarıküre, konveks veya düz, kenarı içe kıvrık, önceleri beyaz, grimsi kahverengi pullara sahip, merkezde sarımsı, ezilince kısa sürede krom sarısı olur. Sap 5-10 cm., beyazımsı, ezilince sarımsı, gevĢek lifli tabanı ĢiĢkindir. Eti beyaz, sap tabanında krom sarısı, tadı pek iyi değildir. Lameller serbest, sık, geniĢçe, önceleri beyaz, zamanla soluk pembe olgunlukta, çikolata rengindedir. Sapın yukarı kısmında askı Ģeklinde kalıcı bir annulus bırakır. ġilosistitler ince duvarlı ve yuvarlağımsıdır. Spor izi çikolata renginde, sporlar eliptik, ortalama 6-7x4-5 µ‟dur.
ġekil 4.9. Agaricus xanthodermus’un basidiyokarpları.
4.2.10. Coprinus comatus (O.F.Müller) Pers.
ġapka 2-11 cm., silindirik, beyaz, merkezi deri renginde veya sarımsı, kütikulası parçalanarak büyük, beyaz, tüysü yapılara ayrılır (ġekil.10).
ġekil 4.10. Coprinus comatus’un basidiyokarpları
Sap 2-12x1-3 cm., tabanı ĢiĢkin, beyaz, içi boĢ bazen tabana doğru incelir. Lameller serbest, oldukça sık, beyaz, zamanla pembe veya Ģarap renginde, olgunlukta siyahtır. Zar gevĢek bir annulus oluĢturur. Eti lezzetli, zayıf ve güzeldir. Spor izi kahverengimsi-siyah, sporlar badem Ģeklinde, porlu, ortalama, 10-15x5.5-9 µ‟dur.
4.2.11. Lycoperdon perlatum Pers. Syn. L. gemmatum Batsch.
ġapka 2.5-6 cm., çapında, 2-9 cm., yüksekliğinde, küre Ģeklinde bir gövdeye sahiptir. sap 2.5-6 cm‟dir. Ġlk geliĢiminde sarımtırak kahverengi, ergin döneminde ise zeytin kahverengindedir. Sporlar kahverengi, küre Ģeklinde 3.5-4x4.5-5 µ‟dur.
4.2.12. Panaeolus foenisecii ( Pers.) J.Schröt. Syn. Panaeolus dunensis Bon ve Courtec.
ġapka 1-2.5 cm., çapında, gençken yarı küre-konik, geliĢme ilerleyince Ģemsiye Ģekline döner, merkezinde küçük ĢiĢkinlik vardır. Yüzey nemli iken koyu kahverengi, siyahımsı-gri, kuru iken kirli bej-sarı, Ģapka merkezi kahverengidir. Etli kısım bej-gri kahverengi, çimen kokusunda ve tadı belirsizdir. Lameller gençken gri kahverengi, sapa geniĢ girinti yaparak birleĢmektedir. Sap 5-10x0.2-0.5 cm., silindirik bazen esnek yapılı, içi boĢ, yüzey düz, ipeğimsi parlaklıkta, koyu kahverengi, Ģarap kırmızısı tonda üzeri beyaz boyuna fibrilli, tabana doğru biraz kalınlaĢmaktadır. Sporları geniĢçe eliptik düz, koyudur. Spor baskısı siyah ve 11-15x7-10.5 µ‟dur.
ġekil 4.12. Panaeolus foenisceii‟nin basidiyokarpları
4.2.13. Amanita phalloides (Vaill Ex Fr.)
ġapka 4-8 cm., konveks, zamanla yassı, hafif yapıĢkandır. Sap beyaz, sarımsı, tabana doğru geniĢler ve beyaz torba Ģeklinde bir çanakçık tarafından kuĢatılır.
ġekil 4.13. Amanita phalloides’in basidiyokarpları
Lameller serbest, sık, geniĢ ve beyazdır. Kısmi zar sapın üst tarafında beyaz, askı Ģeklinde, kalıcı, zarsı bir annulus bırakır. Eti beyaz, kokusu iticidir. Spor izi beyaz, sporlar amiloit, geniĢçe eliptik ve ortalama 8.5-7 µ‟dur.
4.2.14. Amanita verna Secr.
ġapka 8-15 cm., çapında, beyaz merkezi kahverengi yüzeyi düz, kalın ve kırılgandır.
Sap 10-11x0.1-1.5 cm‟dir. Oldukça zehirlidir. Amanita virosa‟ya çok benzer. Aralarındaki fark genç Ģapka numuneleridir. Sap uzun, üzerinde annulus olmayıp pürüzsüzdür. Sporlar, eliptik olup 8-11x7-9 µ‟dur.
4.2.15. Boletus edulis Bull.
ġapka 5,5-14,5 cm., kahverengi, tarçın-güderi renginde, konveks, olgunlukta düz, yağıĢlı havalarda yapıĢkan ve parlaktır. Sap 7-14x3-4 cm., sağlam yapılı, beyazımsıdan kahverengiye kadar değiĢir, soluk beyaz ağsı bir yapıyla kaplıdır. Eti beyaz, kirli saman, Ģapka ise Ģarap rengindedir. Tadı ve kokusu güzeldir. Tüpler beyaz olgunlukta grimsi- yeĢilimsi sarıdır. Porlar küçük ve yuvarlak tüplerle aynı renkte, ezilince esmerleĢir. Spor izi yeĢilimsi kahverengi, sporlar iğsi, ortalama 15,5-5,2 µ‟dur.
ġekil 4.15. Boletus edulis‟in basidiyokarpları
4.2.16. Boletus imploliturs Fr. Syn. Boletus fragrans Vitt.
ġapka 5-20 cm., çapında, gençken yarıküre, sonra açılarak konveksleĢir. Yüzeyi tüberküllü, ince ve kısa kadifemsi tüylü, gençken grimsi donuk yeĢilimsi, sarı, olgunlaĢınca tarçın kahverengi ile kahverengi-sarı arasında değiĢir.
Etli kısım limon sarısı, havayla temas ettiğinde renk değiĢimi olmaz. Tadı güzel, fenol kokusuna benzemektedir. Hymenium porlu, önce limon sarısı sonra kırmızımsı kahverengiye döner. Tüpler 0.5-2 cm., uzunluğunda ve Ģapkadan kolayca ayrılabilir. Sap 5-15x2-5 cm., silindirik veya labut Ģeklinde, limon sarısı renk üzerinde kırmızımsı tanecikler bulunur. Spor baskısı koyu yeĢilimsi kahverengidir. Sporlar eliptik-iğ Ģeklinde, düz bal sarısı, 10-16x4.5-6 µ‟dur.
ġekil 4.16. Boletus implolitus‟un basidiyokarpları
4.2.17. Boletus queletii Schulzer.
ġapka 5-1 cm., kırmızı-kahverenginden kiremit kırmızısı rengine döner.
Sap 7-10x2.5-4,5 cm., tepeye doğru parlak sarı tabana doğru ise kırmızı veya portakal rengindedir. ġapkanın içi limon sarısıdır. Kesildiğinde saptaki kırmızı renkle beraber mavi renk alır. Sapın tabanı siyahımsı eflatun rengindedir. Sarı renkte olan sap kesildiğinde mavimsi bir renge döner.
ġekil 4.17. Boletus queletii’nin basidiyokarpları
4.2.18. Boletus porosporus Imler ex Watling. Syn. Xerocomus porosporus Imler.
ġapka yaklaĢık olarak 7.5-8 cm‟dir. Önce koyu kahverengi daha sonra yer yer sarı renk alır. ġapka üzerinde küçük derin olmayan yarıkları görülür. Sap 9-1x0,1-0,2 cm., tepe kısmı sarı bazen kan kırmızısı veya açık kahverengidir. Ezildiğinde renkler koyulaĢır.
Spor izi kahverengidir. Sporlar koyu esmer olup 13-15x4.5-5,5 µ‟dur.
4.2.19. Boletus satanas Lenz.
ġapka 6-14 cm., genç iken yarı küre, sonra düzleĢir. Yüzeyi nemli iken çok az
yapıĢkan, genç iken beyazımsı gri, açık grimsi daha sonra güderi renginde, yeĢilimsi ya da passı kahverengidir (ġekil 19). Sap 5-8x5-10 cm., bulboz, göbekli, iç kısmı dolu, baĢta sık sonradan süngerimsi, sapın yüzeyi üst ve alt kısımları örten açık sarıdan kırmızımsıya değiĢen renklerde bir örtüyle kaplıdır. Eti açık sarı, kesilince veya ezilince mavileĢir. Spor izi tütün renginde veya zeytini-kahverengidir. Sporlar iğ Ģeklinde, ortalama 10-14x4-6 µ‟dur.
ġekil 4.19. Boletus satanas’ın basidiyokarpları
4.2.20. Agrocybe dura ( Bolt.) Sing. Syn. Agrocybe molesta ( Lasch) Sing.
ġapka 3-8 cm., çapında önce yarıküre sonra konveks ve olgunlaĢınca düzgünleĢir. Yüzeyi düz nemli iken biraz kaygan, parlak, açık sarı, kuru iken krem beyazdır. Kenarı içe kıvrık ve gençken veil kalıntıları asılı bulunmaktadır.
Etli kısım beyaz, Ģapka merkezinde kalın, kenara doğru incelmektedir. Güzel kokulu, tatlımsıdır. Lameller gençken beyaz, kısa sürede gir kahverengiden koyu kahverengiye dönmekte, bazen de leylak tonlarında olabilmektedir.
Sapı 4-7 x 0.5-1.5 cm., silindirik, Ģapkaya doğru geniĢ, tabana doğru ince, gençken içi dolu, olgunlaĢınca boĢalır. ġapkaya çok yakın kısımda çabuk kaybolan annulus bulunur. Sporları eliptik, kalın duvarlı, sarımsı kahverengi, 10-14 x 6-8 mikrondur. Spor baskısı koyu tütün rengindedir.
ġekil 4.20. Agrocybe dura‟nın basidiyokarpları
4.2.21. Bolbitius vitellinus (Pers. : Fr .) Fr.
ġapka 1-4 cm., çapında, önce oval-silindirik , sonra konik ya da çan Ģeklinde, geliĢme ilerleyince düz ya da hafif umbolu Ģekle döner. Genç ve nemli iken yumurta sarısı ya da limon sarısı olup kaygandır. Gençken kenar beyaz veil artıklarına sahip daha sonra kenar keskin, hafif dalgalı ve diĢlidir. Etli kısım beyazımsı, ince, kokusuz, bazen lastik kokusuna sahiptir. Belirgin bir tadı yoktur. Lameller gençken beyaz, sonra soluk koyu sarı, kahverengi, yaĢlandığında kırmızı kahverengidir. ġapkaya doğru çıkıntı yaparak sapa bağlanır, kenar tüylüdür. Sap 5-8x0.2-0.4 cm., silindirik, tabanı ĢiĢkin, kırılgan, içi boĢ, yüzey düz, soluk sarı zeminde beyaz tonlar vardır. Spor baskısı koyu tütün
rengindedir. Sporları eliptik, düz açık kırmızı koyu sarı kahverengi, kalın çeperli, çimlenme porlu, 10.5-12.7x7-8.5 µ‟dur.
ġekil 4.21. Bolbitius vitellinus‟un basidiyokarpları
4.2.22. Astraeus hygrometricus Pers. Morgan. Syn. Geastrum hygrometricus Pers.
Üreme organı 1-1.5 cm., yuvarlak, kül renginden sarımsı kahverengi rengine kadar değiĢen, deliksiz fakat tepede bir göz yaĢı bulunur. YağıĢlı havada dıĢarı doğru açılan kuru havada içeri kıvrılan, 7-15 arasında değiĢen ıĢınsal kollara sahip, bunlar 2–2.5 cm., uzunluğunda, grimsi, yüzeyi çatlak yapılıdır ( ġekil 22). Gleba, kakao kahverengi renkte, spor kesesi 1-3 cm., koyu yeĢilimsi-siyahtır. Sporlar oval, tarçın veya kahverengi, çıkıntılı, ortalama 7-1x0.5-1 µ‟dur.
4.2.23. Ganoderma lucidum ( Curtis) P. Karst.
ġapka 2-10x0.2-2 cm., yarı daire, yelpaze veya böbrek Ģeklinde, parlak ve cilalı görünümünde, koyu kırmızımsı veya kırmızımsı siyah kenar kısmında kırmızımsı sarı olup kısmen zonludur.
Sap 2-10x0.3-3 cm., yanal cilalı görünümde kırmızımsı veya kahverengimsidir.
Tüpler 0.5-2 cm., porlar milimetrede 4-5 tane, dairesel önceleri beyazımsı, olgunlukta ise krem veya tütün kahvesi renktedir. Spor izi kahverengidir.
Sporlar çift çeperli ve kahverengi 9.5-6.5x5-5.5 µ‟dur.
4.2.24. Chroogomphus rutilus ( Schaeff.) O.K.Mill. Syn. Gomhidius viscidus Fr.
Syn. Agaricus rutilus Schaeff.
ġapka 3-6 cm., konveks, tepecikli, tuğla veya Ģarap kırmızısı, yapıĢkan, parlak ve kenarı içe kıvrıktır. Sap 6-10x1-1.5 cm., kırmızımsı sarı-güderi, Ģarap kırmızısı veya pembemsi lifler bulunur ve tabana doğru gittikçe incelir. Eti Ģarap, sap tabanında koyu krem renginde, tadı ve kokusu pek hoĢa gitmeyen bir özelliktedir.
Lameller sap üzerine dökük, donuk zeytini güderi renginden kirli morumsuya kadar değiĢir. Spor izi siyahımsı koyu kahverengi grimsi, sporlar ortalama 19-20x6-7 µ‟dur.
ġekil 4.24. Chroogomphus rutilus’un basidiyokarpları
4.2.25. Crepidotus variabilis (Pers ) P. Kummer. Syn. Claudopus variabilis ( Pers ex Fr.) Gillet.
ġapka 0.5-2 cm çapında, böbrek Ģekilli, beyaz ve tüylüdür. Sap yok. Lameller ilk baĢta beyazımsı sonra canlı sarımtırak renk alır. Spor izi çömlek pembemsidir. Sporlar eliptik olup 5-7x3-3.5 µ‟dur.
ġekil 4.25. Crepidotus variabilis‟in basidiyookarpları
4.2.26. Inocybe fastigiata (Schf.) Quel.
ġapka 3-7 cm., önce konik, daha sonra konveks ve merkezde bombeli, kenarlara doğru ipliksi yapıda çizgiler taĢır, olgun mantarlarda Ģapka kenarlarında yarıklar oluĢur. Genç iken saman sarısı, grimsi kahverengi, olgunlarda ise kırmızımsı kahverengi renklidir. Sap 4-7x0.4-1 cm., silindirik, kirli beyaz renklidir.
Lameller serbest veya sapa çok zayıf olarak bağlı, genç iken beyaz, olgunlarda soluk, kahverengimsi sarı renklidir. Eti beyaz, kokusu toprak kokusundadır. Spor izi koyu kahverengi, sporlar yumurta Ģeklinde, ortalama 9-12x4.5-7 µ‟dur.
4.2.27. Collybia dryophilla (Bull.) P. Kummer. Syn. C. Aguosa (Bull. ex. Fr . )Kummer.
Syn. Marasmius dryophilus var. Aquosus (Bull. ex. Fr.) Rea.
ġapka 2-5 cm., boyunda, konveks, geliĢimi esnasında yassılaĢır ve çoğu kez dalga Ģeklinde, değiĢken renkli, soluk ıĢıkta sarımsı kahverengidir. Sap 20-40x2-4 mm., sarımsı, kahverengi, kaideye doğru ĢiĢkindir. Eti zayıf, sap oyuktur. Kendine özgün tadı ve kokusu vardır. Spor izi beyazdır. Sporlar eliptik olup 4.5-6.5x3-3.5 µ‟dur.
ġekil 4.27. Collybia dryophilla‟nın basidiyokarpları
4.2.28. Armillaria mellea (Vahl.P.) Kummer. Syn. Clitocybe mellea (Vahl. Fr.) Richken.
ġapka 3-6 cm., konveks, zamanla sarımsı kahverengiden koyu kahverengiye kadar değiĢen bir renkte olup merkezde daha koyu lifsi pullarla kaplıdır.
Sap 4-8x0.5-1 cm., beyazımsı, solgun sarıdan, passı-kahverengiye kadar degiĢir ve hifsi yapılıdır. Önceleri beyazımsı, zamanla sarıya dönen pamuksu bir annulus mevcuttur. Eti beyaz, kokusu güçlüdür. Lameller önceleri beyaz, zamanla sarımsı, olgunlukta pembemsi kahverengi ve daha koyu beneklidir. Spor izi beyaz veya solgun krem rengindedir. Sporlar eliptik, renksiz ve ortalama 7-9x4-5 µ‟dur.
ġekil 4.28. Armillaria mellea‟nın basidiyokarpları
4.2.29. Flamulina velutipes (Curtish) Singer.
ġapka 2-8 cm., gençken konveks Ģekilli daha sonra düzleĢir ve yassılaĢır. Sarımsı kahverengi, merkezi koyu sarı, kenarları açık renkte, yapıĢkan ve düzdür.
Lameller sapa bağlı, sık, beyazımsı daha sonra kirli sarı renktedir. Sap 3-10 cm., çapında, sert, silindirik veya eğik, üst yarısı sarımsı, tabana doğru koyu kahverengi renktedir.
Etli kısım ince, sarımsı krem renginde, tadı ve kokusu hoĢtur.
Spor izi beyazdır. Sporlar eliptik Ģekilli, kenarları düz, 7.5-10 x 3.5-4 µ‟dur.
4.2.30. Oudemansiella radicata Sensu. Horak. Syn. Collybia radicata (Relh ex Fr.) Quel.
ġapka 4-6 cm., konveks, çan Ģeklinde, geniĢ tepecikli veya düz, kenarı önceleri içe kıvrık, üst yüzeyi düz veya kırıĢık, sümüksü, yapıĢkan, nemli, koyu kahverengiden grimsi, issi kahverengine veya koyu sarıya kadar değiĢir.
Sap 5-11x0.5-1cm., tabana doğru geniĢler ve uç kısmı ince kök Ģeklinde ĢiĢkin bir yapı meydana getirir. Rengi Ģapkanınkine benzer. Lameller geniĢ ve beyaz, eti incedir. Spor izi beyaz, sporlar geniĢ eliptik, renksiz, ortalama 15.5-11 µ‟dur.
4.2.31. Pleurotus ostreatus ( Jacg.) P. Kummer.
ġapka 5-4 cm., çapında önce konveks ve midye kabuğu Ģeklinde olup sonra yassılaĢır ve yelpaze Ģeklini alır. Kenarlar düzensiz olarak dalgalı ve lamellere doğru kıvrık, yer yer yarık, Ģapkalar raf Ģeklinde üst üste dizilidir. Renk değiĢkendir. Açık kahverengi, veya kahverengi olabilir. Sap 1-3 x 1-2 cm., bazı mantarlarda bulunmaz. ġapkaya biraz kenardan veya yandan bağlanır. Tabana doğru gittikçe incelir. Ġçi dolu, beyaz renkli ve sert yapılıdır. Tabanı yün gibi tüylüdür. Etli kısmı beyaz, sulu, elastik yapıda, kokusu ve tadı hoĢa giden özelliktedir. Spor baskısı leylak renklidir. Sporları 8-12 x 3-5 µ‟dur.
ġekil 4.31. Pleurotus ostreatus’nın basidiokarpları
4.2.32. Coriolus versicolor (L.:Fr.) Pilat. Syn. Trametes vercicolor (L.: Fr.) Pilat.
ġapka 2-7 cm., çok renkli, üzerinde siyahımsı-gri, gri-kahverengi veya passı-kahverengi renklerden oluĢan Ģeritler bulunur, baĢlangıçta narin, düz ve kadifemsi, üst üste raf Ģeklinde gruplar oluĢturur, olgunlukta kırılgan, kenarlar beyaz veya krem rengindedir (ġekil 32). Eti beyaz, sert, tadı ve kokusu belirgin değildir. Tüpleri 0.5-0.1 cm., beyaz, kuruduğunda sarımsıdır. Por yüzeyi genç iken beyaz veya yeĢil, olgunlukta kahverengidir. Sporlar beyazımsı, sporlar silindirik, ortalama 5-7x1.5-3 µ‟dur.
ġekil 4.32. Coriolus versicolor’ın basidiyokarpları
4.3.33. Polyporus brumalis Pers.) Fr.
ġapka 1-5 cm., konves, merkezde basık, kenarlar dalgalı, tüylü, ve aĢağı kıvrık, gri-kahverengi, passı veya tütün renginde, yüzeyi tüysüzdür (ġekil 33).
ġekil 4.33. Polyporus brumalis’in basidiyokarpları
Eti beyaz, derimsi ve esnek yapılıdır. Tüpler 0.5-0.5 cm., oldukça ince, sap üzerine kadar dökük, baĢlangıçta sarımsı, olgunlukta solgun et rengindedir. Porlar 0.4-0.6 cm., yuvarlak, beyazımsı-kremdir. Spor izi beyaz, sporlar silindirik, 4-6x1.5-3 µ‟dur.
4.2.34. Coprinus atramentarius (Bull.) Fr.
ġapka 2-7 cm, gençlerde oval veya yumurta Ģeklinde, daha sonra konik, olgunlukta çan Ģeklini alır ve kenarlarında yarıklar oluĢur, önce grimsi-beyaz, grimsi kahverengi, olgunlukta kırmızımsı kahverengidir (ġekil 34). Sap 4-10x0.1-1.5 cm, silindirik ve tabanda az ĢiĢkin, içi boĢ, lifsi yapıda ve beyaz, tabana yakın annulus bulunur. Lameller serbest, önce beyaz, daha sonra kahverengi en sonunda siyaha döner ve mürekkep lekesi gibi eriyerek dökülür. Eti beyaz, tadı güzel, kokusu belirsizdir. Spor izi siyahımsı kahverengi, sporları elips veya badem Ģeklinde, porlu, ortalama 8-10x4-7 µ‟dur.
ġekil 4.34. Coprinus atramentarius‟un basidiyokarpları
4.2.35. Coprinus disseminatus (Pers.) Gray. Syn. Psathyrella disseminata (Pers.: Fr.) Quel.
ġapka 0.5-1.5 cm., konveks veya çan Ģeklinde, soluk, kremsi veya grimsi-sarı olup merkezde kırmızımsı kahverengi, derin oluklu ve oldukça gevrektir (ġekil 35).
Sap 1.5-3x0.1-0.2 cm., beyazımsı, zayıf yapılıdır. Eti zayıf, beyaz, kokusu mantarımsıdır. Lameller beyaz, olgunlukta siyahlaĢır. Spor izi kahverengimsi, sporlar eliptik, ortalama 5.5-9x3-5 µ‟dur.
ġekil 4.35. Coprinus disseminatus‟un basidiyokarpları
4.2.36. Coprinus micaceus Sensu. Lange.
ġapka 2-6 cm., yumurta biçiminde, zamanla çan Ģeklinde veya konveks, sarımsı-kahverengi renkli, üzeri parıldayan granüllerle kaplıdır (ġekil 36).
Sap 2-8x0.3-0.4cm., lifli, gevrek, beyaz, tabana yakın kahverengi-sarı olup içerisinde boĢluk bulunur. Eti beyaz, zayıf, kokusu mantarımsıdır. Lameller beyaz veya gri, zamanla kırmızımsı, koyu kahverengi veya siyah, sık ve nispeten geniĢtir. Spor izi siyahımsı, sporlar eliptik, yüzeyleri düz, porlu, ortalama 7-11x74-6 µ‟dur.
4.2.37. Coprinus picaceus (Bull.) Gray.
ġapka 5-8 yüksekliğinde, silindirikten koniye ve çan Ģeklini alır. Sap 90-300x6-15 mm‟dir. Beyaz, hoĢ kokulu değildir. Lameller beyaz daha sonra çömlek pembemsi son olarak ta siyah rengini alır. Spor izi siyah, sporlar eliptik olup 13-17x10-12 µ‟dur.
ġekil 4.37. Coprinus picaceus‟un basidiokarpları
4.2.38. Psathyrella marcescibilis (Britz.) Sing. Syn. Psathyrella involuta (Romagn.) Mos.
ġapka 1-3 cm., çapında, önce yarıküre, sonra konik çan Ģekline döner, merkezi basık umbonanttır. Yüzey düz, nemli iken gri kahverengi ve boyuna çizgili kuru iken krem beyaza döner. Gençken Ģapka kenarında beyaz velar kalıntı bulunmaktadır. Etli kısım gri kahverengiden beyazımsı, ince, kokusuz, tatlımsıdır. Lameller sapa geniĢleyerek birleĢmektedir. Kenarı beyaz lekelidir.
ġekil 4.38. Psathyrella marcescibilis‟in basidiyokarpları
Sap 3-6x1.5-3 cm çapında, silindirik, tabana doğru biraz kalınlaĢmakta ve tabanında küçük misel topluluğu bulunmaktadır. Spor baskısı menekĢe kahverengidir. Sporları eliptik, düz, kırmızı kahverengi, 12-16x6-7,5 µ‟dur.
4.2.39. Rhizopogon luteolus Sensu. Auct. Brit.
ġapka 1.5-5 cm., çapında, oval, baĢlangıçta beyaz, kirli sarı veya kırmızımsı, daha sonra zeytini-kahverengi veya açık kahverengi, dayanıklı bir zarla çevrilidir (ġekil 39). Eti olgunlukta zeytin renginde, sporları eliptik, zeytin renginde, ortlama 7-10x72-3.5 µ‟dur.
4.2.40. Lactarius acerrimus Biritz.
ġapka 7-13 cm., genç iken oval, sonra konveks ve sonunda kenarları dalgalı, kırmızı veya sarımsı renkli, kenarları mat, üzeri ince, sarı veya kırmızı bantlı, nemli havalarda parlaktır (ġekil 40). Sap 2-5x2-3.5 cm., kahverengi, donuk sarı renklidir. Eti oldukça sert, gevrek, beyazdan kahverengimsi-sarıya kadar değiĢen renklerdedir. Lameller oldukça sütlü, gevrek, kahverengimsi-sarı renklidir. Spor izi koyu krem rengindedir. Sporlar küremsi, ortalama 11-14x9-11 µ‟dur.
ġekil 4.40. Lactarius acerrimus’un basidiyokarpları
4.2.41. Russula emetica (Schaeff ) Pers.
ġapka 3-10 cm çapında, konveks olup sonra düzleĢir. Al renkli, viĢne ve kan kırmızısı olup sarıya çalan bölgeler zamanla beyazlaĢır. Kolay kırılabilir, nazik, parlak ve
kalındır. Nemlendiğinde Ģapkanın yüzeyi soyulur ve pembe renkte olan Ģapka kırmızıya döner. YaĢlandığında Ģapkanın kenarlarında yarıklar oluĢur.
ġekil 4.41. Russula emetica’nın basidiyokarpları
Sap 4-9x0.7-2 cm., beyaz, silindirik, naziktir. Etli kısım beyaz, Ģapka kısmının altı hemen kırmızılaĢır. Tadı çok hoĢ ve meyve gibi kokar.
Lameller krem renginde daha sonra soluk çilek rengini alır. Spor izi beyazcadır. Sporlar 9-11x7.5-8.5 µ‟dur.
4.2.42. Schizophyllum commune Fr.
ġapka 1-4 cm., yelpaze, vazo veya tabak Ģeklinde çoğunlukla loblu veya birbiriyle kaynaĢmıĢ olup üst yüzeyi yoğun olarak grimsi beyaz tüycüklerle kaplıdır (ġekil 42). Eti gri, görünümü deri gibi, oldukça esnektir.
Lameller birleĢme noktasında ıĢınsal yarıklar oluĢturarak uzanırlar. Spor izi beyaz. Sporlar silindirik, ortalama 4-5x2-3 µ‟dur.
ġekil 4.42. Schizophyllum commune’nin basidiyokarpları
4.2.43. Pisolithus arhizus (Scop.) Rauschert. Syn. Pisolithus arenarius A.& S.
Syn. Pisolithus tinctorius (Mich. Ex.Pers) Coker&Couch.
ġapka 6-12 cm., çapında, 2-25 cm., yüksekliğinde, sapın bir kısmı yerde kalınca, zeytin- kahverengimsi renginde at ayağı Ģeklinde, sporları kahverengi, 7-8x11-12 µ‟dur.
