Daniel PANZAC, La Marine Ottoman: De l'apogee a la chute de l'Empire (1572-1923), CNRS Editions, Paris 2009, 537 pages. Osmanlı Denizciliği: İmparatorluğun Zirvesinden [Doruk Noktasından] Çöküşüne [Yıkılışına] (1572-1923), CNRS Editions, Paris 2009, 537 s

Daniel PANZAC, La Marine Ottoman: De l'apoOe â. la chute de

l'Empire (1572-1923), CNRS Editions, Paris 2009, 537 pages. Osmanl~~

Denizcili~i: imparatorlu~un Zirvesinden [Doruk Noktas~ndan] Çökü~üne

[Y~k~l~~~na] (1572-1923), CNRS ditions, Paris 2009, 537 s.

Daniel Panzac, edebiyat doktoru, üniversite profesörü (ag~ de l'Universit) unvanlarma sahip bir bilim adam~~ olup, Fransa'da CNRS'te uzun y~llar ara~t~rma müdürlü~ü görevini yerine getirmi~, ~u anda emekli olan bir Osmanl~~ imparatorlu~u taril~çisidir.

Y~llarca, Türk Tarihi konusunda önemli ara~t~rmalara sahip Robert Mantran'm çal~~malar~n~~ sürdürdü~ü kurum olan Fransa'n~n Aix-en-Provence'deki "Institut des Recherches et d'Etudes sur le Monde Araba et Musulmane" adh kurulu~ta çal~~malar~n~~ sürdürmü~~ ve buradan emekli olmu~tur.

Kendisi derin tecrübesiyle Osmanl~lar dönemi için çok say~da önemli eserler vererek, Türk ta-rihi ara~t~rmalar~na önemli katk~lar sa~lam~~t~r. Hatta bu eserlerden biri, Türkçe'ye çok de~erli meslekta~~m~z, genç ya~ta hayat~n~~ kaybeden Prof. Dr. Serap Y~lmaz taraf~ndan "Osmanl~~ ~mparatorlu-~u'nda Veba" ad~yla kazand~ r~lm~~ur.~~ Frans~zca olarak Türkiye'de ISIS Yay~nevi taraf~ndan yay~n-lanm~~~ "XVIII.-XIX. Yüzy~llarda Osmanl~~ imparatorlu~u'nda Nüfus ve Sa~l~k"' ve "XVIII. Yüzy~lda Osmanl~~ Imparatorlu~u'nda Ticaret ve Denizcilik"' konulu eserleri de vard~r.

Panzac'~n ayr~ca, yine Frans~zcadan henüz dilimize çevrilmemi~~ Türk tarihini yak~ndan ilgi-lendiren "Berberi Korsanlar: Bir Kahramanl~~~n (Destan'~n) Sonu (1800-1820)"4 ve "Deniz Kervan:: Akdeniz'de Avrupal~~ Gemiciler ve Osmanl~~ Tüccarlar~~ (1680-1830) gibi ba~ka çal~~malar~~ da dikkat çekmektedir.

O, olaylar ve olgulara, Osmanl~~ Devleti, denizci devletler, ada devletleri, Avrupa ülkeleri, Rus-ya ve Ortado~u ülkeleri penceresinden, bir ara~t~rmac~~ gözüyle bakm~~, olaylar ve olgularda denizin yerini ve i~levini irdelemi~tir. Yazar~n inceledi~imiz ve burada tan~t~m~n' yapaca~~m~z söz konusu eserini, bu gözle de~erlendirmek, isabetli görünmektedir.

Yazar, söz konusu olan eserini, Michel Mollat ve Türk tarihinin Osmanl~~ dönemi için önemli çal~~malar yapm~~~ ve bu alanda çe~itli eserler ve makaleler vererek k~ymetli katk~larda bulunmu~, ayn~~ zamanda Türkiye'de önemli tarihçilerin yeti~mesine de katk~~ sa~lam~~' 1999 Eylülü sonlar~nda

Bkz. Daniel Panzac, Osmanh imparatarlu~u'nda Veba (1700-1850), Çeviren: Serap Y~lmaz, Tarih Vakf~~ Yurt Yay~nlar~, Ekim 1997, XII+323 s.

2 Bkz. Daniel Panzac, Population et Saate' dans l'Empire Ottoman (XVIIIe-XIXe sikles), Les Editions ISIS, Ana-lecta ISISIANA XXI, Premire impression, ~stanbul 1996, VI+213 pages.

3 Bkz. Daniel Panzac, Commerce et Navigation dans l'Empire Ottoman au XV~IIe Jikle, Les Editions ISIS, Ana-lecta ISISIANA XXII, Premire impression, ~stanbul 1996, VIII+218 pages.

Bkz. Daniel Panzac, Les corsaires barbaresques: Safin d'une Ipopt,e (1800-1820), CNRS Editions: Mediter-rane, Paris 1999, 313 pages.

Bkz. Daniel Panzac, La Caravane maritime: Mtains europens et marchands ottomans en Mklite~rank (1680-1830), CNRS Editions, Paris 2004, 231 pages.

6 Örne~in, Türk Tarihi'nin yalunça~~ ve T.C.Tarihi uzmanlar~ndan Prof. Dr. Bayram Kodaman, Robert Mantran'~n doktora ö~rencilerinden biridir. "[Bayram Kodaman,] Fransa'da Grenoble ~ehrinde on iki ayl~k bir dil e~itiminden sonra, güneyde bulunan Aix-en-Provence'deki Aix-Marseille Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Fact~lt des Lettres et Sciences Humaines)'nde doktora program~na kaydolmu~tur. (Ekim 1968). Doktora tezini Türk tarihi sahas~nda tan~nm~~~ olan Prof. Dr. Robert Mantran dan~~manl~~~~ alt~nda yürütrnü~tür. Doktora tez çal~~mas~~ olarak, "les Ambassades de Moustapha Rechid Pacha d Paris (Mustafa Re~id Pa~a'n~n Paris Ekilikleri)"ni alm~~t~r. 28 Ekim 1971'de tezini ba~ar~~ ile tamamlam~~, 5 Kas~m 1971'de yurda dönmii~tür." [bkz. Ibrahim GÜLER, «Prof. Dr. Bayram Kodaman'~n Biyograf~si», Do~umunun 50. ve Hizmetinin 10. fihnda Prof Dr. Bayram Kodionan'a

Aix-en-Provence'ten acil bir durum nedeniyle Türkiye'ye dönmek üzere oldu_{~um s~rada vefat etmi~~} oldu~unu ö~rendi~im de~erli Osmanl~~ tarihçisi Robert Mantran'a ithaf etmi~tir.

Eser, bu ithaf durumuna dair k~sa notlar (bkz. s. 5) ile ba~lamaktad~r. Takip eden k~s~mda, Türkçe alfabe konusunda not dü~ülerek, Türkçedeki baz~~ harflerin sesleri ve telaffuzlaruun Frans ~z-cadaki ses ve yaz~~ olarak kar~~l~klar~na yer verilmi~tir (bkz. s. 6). Bunun ard~ndan Önsöz (bkz. s. 7-10) ve sonra da Giri~~ k~sm~~ (bkz. s. 11-14) gelmektedir.

Eser, belirtti~im bu kumlar ile Sonuç (bkz. s. 499-500), bir orta dengelem (blanço) (bkz. s. 501-504), kaynaklar (bkz. s. 505-521), Haritalar (bkz. s. 523-526), Foto~raflar, Foto~raflar listesi (bkz. s. 527-528) ve içindekiler (bkz. s. 529-537) k~s~mlar~~ hariç, toplam 11 ana bölümden (bkz. s. 15-497) meyda-na gelmektedir.

Kitab~n arka kapa~~ndaki tan~t~m yaz~s~nda, "Osmanl~~ Bahriyesinnin nas~l irdelendi~ini ortaya koyan temel dü~ünceler yer almaktad~r. Bunlar, yazar~n engin birikinüyle konuya ve konuyla ilgili meselelere nas~l bakt~~~n~, bunlar~~ sorgulama biçimini ve uygulad~~~~ yöntemi ortaya koymaktad~r. Bu nedenle, söz konusu dü~ünceleri burada sunmak yararh olacakt~r. Bu dü~ünceler:

»Cezayir'den Azak'a Selanik'ten Yemen'e imparatorlu~un, bütünlü~ünü ve birli~ini muhafaza etmek, Ba~kent ~stanbul'u korumak, isyanc~~ eyaletkre boyun e~dirmek, Venedik Cumhuriyeti'ne kar~~~ sava~mak, sonra Ruslar~n kar~~s~na ç~kmak, bunlar~n hepsi, üç buçuk [3,5] as~r boyunca, Os-manh Denizcili~i'nin i~leriydi.

157 l'delci a~~r ~nebahu ba~ar~s~zh~mm sonras~nda, yeniden yap~lanma, modernle~meyi zo-runlu k~l~yor, "kadr~ga"dan "gemi"ye sonra "vapur"a ve sonunda da "z~rhl~~ gemiler"e geçiliyordu.

Gittikçe Bat~'ya ba~~ml~l~k, onu Almanya'n~n plan~na ve üzücü 1918 alubetine dü~melde sonuç-landn-~yordu.

Karadeniz, Ege Denizi, K~z~l Deniz'de birle~en gemiler, kazanmaktan daha çok c~l~l~kla kaybed~l-mi~~ sava~lar~n büyük gürültüsü, tersanelerin In~iltd~~ faaliyeti, bitkaybed~l-mi~~ sonra d~ânühnii~~ anla~malar, sar~lch denizciler ve Berberilerin yard~mlar~, Bat~l~~ mühendis ve subaylar, Osmanl~~ denizcili~inir~~ ço~u kez ac~kl~~ ve renklendirilmi~~ sulu boya duvar resimleri gibi birbiri ardmca görülür.. ~ekIndedir.

Birinci bölümde (bkz. s. 15-54) yazar, lnebaht~~ Yenilgisinin (157 1-1574) Ard~ndan, [Osmanl~] Donanmas~'n~n Yeniden Ohipurulmast" konusunu ele almaktad~r. Bu çerçevede s~rayla, Osmanl~~ do-nanma(fllo)undan, Sadrazam ve Kaptan Pa~a'n~n i~levlerinden, gemilerden, gemilerin gdvdelerinin in~aundan, kürek, halat ve yelkenler ile madeni malzemelerinden ve donanunlar~ndan söz etmekte-dir. Ayr~ca, donanma adamlar~ndan, denizciler (tayfalar), kürekçiler, gemilere bindirilmi~~ askerler-den bahsetmektedir. Bunlarla birlikte ç~karc~~ tuturnlar (ilgili tepkiler), devletin sorumlular~~ ve görev-lileri, el koymalar bu bölümde irdelenen di~er konular aras~nda bulunmaktad~r. Birinci bölümün son k~sm~nda ise, 1572-1574'teld ~nebahn yenilgisinin öcünü almak için yap~lan deniz sava~lar~~ ile 1572'de [yeni (Osmanh) donan~namn] sava~a uyarlanmas~~ konusu taru~~lmaktad~r. I574'te Tunus'un yeniden fethedilmesi de bu k~s~mda i~lenmektedir.

"Tunus'un Yeniden Fethinden Girit Hücumuna (1574-1645): Adamlar ve Kurumlar" ba ~-hkh Ikinci bölüme (bkz. s. 55-94) gelince, yazar~n bu bölümde ele ald~~~~ konular aras~nda, Os-manh denizcili~inin temeli olarak Kaptan Pa~a ve imparatorluk tersanesi (Tersane-i âmire), gemi Arma~an, Yapma Haz~rlayan: Mehmet Ali Unal, Samsun 1993, s. 5; Ali BULGURLU, «Prof. Dr. Bayram Kodaman'm Biyografisi», Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Soyal Bilimler Dergisi, Prof Dr. Bayram kodaman'a Arma~an özel Say~n, Isparta 2010, s. 4.]

KITAP TANITMA

615

Üçüncü bölümde (bkz. s. 95-140) yazar, yine ayn~~ dönemde, bu kez, "Tun~ts'un Yeniden Fethin-den Girit Hüt-umuna (1574-1645): Sevk~yatlar ve Sava~lar" konusunu i~lemektedir. Sevluyatlar ve sava~-lar kapsam~nda, korsanldt ve korsansava~-lardan, Türkler, Arnavutsava~-lar, Uskoksava~-lar (Uscoques), Kazak Zapa-roglar (Zaparogues)n durumundan söz etmektedir. Ayr~ca, bu dönemdeki (Osmanl~) imparatorluk donanmasmdan, donanma= Akdeniz'deki sava~~ merkezinden, Karadeniz'de bozulmu~~ (altüst olmu~) bir Osmanl~~ idaresinden bahsetmektedir. [Bunlardan ba~ka] H~ristiyanlarm korsanli~~ndan, kara basku~larmdan (çapullar~ndan, ya~malaru~dan), ald~klar~~ (Müslüman) tutsaklardan ve Osmanl~~ esirlerinin para verilerek geri sat~n al~nmas~ndan söz etmektedir. Bunun kar~~s~nda Osmanl~~ korsan-Ilgi da yazar~n tart~~t~~~~ konular aras~nda bulunmaktad~r. Bu anlamda onun taraf~ndan Osmanl~~ kara ak~nlar~~ (bask~nlar~), Berberilerin deniz korsanli~~, ele geçirilmi~~ gemiler, Ma~rip'teki [H~ristiyan] tutsaklar, bu tutsaldann ne kadar oldu~u, H~ristiyan(tutsak)larm para verilerek geri al~nmalar~~ i~lenmektedir.

Eserin dördüncü bölümünde (bkz. s. 141-182), "1645-1701'de Osmanl~~ bahriyesindeki de~i~im ve Ege denizindeki uyg~d~t~nalar"a yer verilmektedr. Bu bölümde yazar, bu kez, 1645-1669 aras~nda 24 y~l gibi uzun bir süreyi içeren Girit Sava~~'n~~ i~lemektedir. Bu kapsamda 1644-1645'te sava~~n ba~lama-s~ndan ve sava~~n süreldili~inden, sava~~ s~ras~ndaki askeri donanmalardan, merkezi filolar ile yar-d~ma filolardan, [sava~ta] Venedik['in yerinden ve] Osmanl~~ imparatorlu~unun askerlerinden (çal~~anlar~ndan), [sava~~ gemilerinin korudu~u yük gemilerinden veya erzak, cephane ve ta~~t] konvoy(kafile)lar~ndan, sava~[m] merhalelerinden söz etmektedir. Ayr~ca, 1646-1660'taki Venedik'in Çanakkale ablukasmdan, 1661-1669'daki Girit üzerinde geri çekilme[faaliyetin]den, 1661 seferi ve sava~~n 1669'da gerçekle~en sonundan bahsetmektedir.

Bunlar~n d~~~nda, "kad~rga"dan "vazo (vaisseau)" adl~~ gemiye, Donaruna'daki de~i~im, sava~~ dersleri, sava~~ "gemisi (vaisseau)" gibi konulara de~inmektedir. Akdeniz'deki gemi(vaisseau)ler kapsam~nda Venedik Cun~huriyeti'ninkilerden, sava~~ ve 1669-1684'teld bar~~~ y~llar~ndan, Osmanl~~ imparatorlu~u'nun Akdeniz'deki gemilerinden, sava~~ y~llar~~ ve iki sava~~ aras~~ gibi hususlardan söz etmektedir. Bunlarla birlikte, Birinci Mora Sava~~~ ve 1684-1699'da [Osmanl~] bahriye[si]nin ba~ar~l~~ de~i~imi, Akdeniz'deki mücadele, geçici bir çözüm olan deniz kervan', Avrupa merkezindeki Da-nube[nehir] üzerinde gerçekle~en sava~, Karadeniz'deki mücadeleler ve yeni Osmanl~~ denizcili~i (bahriyesi) konular~n~~ da burada irdelemektedir.

Eserin "1701-1774'te Yeniden Yap~land~rdm~~~ Fakat Zay~f Bir ~dare" ba~l~kl~~ be~inci bölü-münde (bkz. s. 183-212) ise yazar tarafindan, Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun denizcili~inin yeniden olu~turulmas~, Karadeniz'de 1710-1711'de gerçekle~en Osmanl~-Rus mücadelesi, 1714-1718'deld ikinci Mora Sava~~~ ve 1736-1739'daki ikinci Rus te~ebbüsü üzerinde durulmaktad~r.

Ayn~~ bölümün "XVIII. Yüzy~l~n Ortalar~nda Osmanl~~ Donanmas~" adl~~ k~sm~nda da, üç köprü-1ü, iki köprülü ve yelkenli gemilerden olu~an büyük deniz filosu ile heybetli bir filodan, ~al~sile~mi~~ gemilerden ve denizci adamlardan, yard~ma filodan ve bar~~~ zaman~nda deniz faaliyederinden söz

Avrupa'mn merkez bölgesindeki nehir.

9 Küçük gemilerin toplanmanndan olu~mu~~ donanmaak [gemi birli~i]. (bkz. HACHETTE, Le

edilmektedir. Bölümün son k~sm~nda ise, Türk tarihinin çok ac~kl~~ ve önemli bir evresini te~kil eden 1768-1774 Osmanl~-Rus Sava~~~ incelenmektedir. Bu kapsamda Rus plan~, Çe~me Sava~~~ ve son çarp~~malar konulan tart~~~lmaktad~r.

Alt~na bölüm, "1775-1812'de Nizam-t Cedid Boyunca [Osmanl_{~] Bahriyesi [denizcili~i]} Yeni-lenmesi" adl~~ konuya ayr~lm~~t~r. (blcz. s. 213-265). Bu bölümün ilk k~sm~nda, "Nizam-t Cedid'in Uyg~t-lanraya Konulmas~", [bunun için] uygun amiller; sultan taraftarlar~, kaptan pa~alar, Fransal~~ ve Isveçli yabanc~~ yardunalar, 1780'deld Osmanl~~ filosu: Bahriye merkezlerinin durumu ele ahnmaktad~r. ~kinci k~sm~nda ise, "Modernle~tirihni~~ bir bahriye"den söz edilmektedir. Bu k~s~mda, donanma in~as~-n~n Avrupahla~unlmas~, ~stanbul Tersanesi'nin düzenlenmesi, bir öncü yenilik olarak Denizcilik Okulu, filonun elemanlar~~ (tak~m~, donan~m~); denizciler (tayfalar), görevliler (subaylar) tart~~~lmak-tad~r. Bununla birlikte, 1804-1805'deki yeni idari düzenlemeler ve heybedi bir sava~~ filosundan bahsedilmektedir. Bölümün üçüncü k~sm~nda da, "Modern bir filo: hareketli bir yap~", önemli Bahriye elemanlar~, gemilerin isimlendirilmesi, ihtiyaç duyulan adamlar incelenmektedir. Bölümün son k~sm~nda ise, yenilik veya yenile~me tec-rübelerinin uygulamaya konulmas~~ sorgulanmaktad~r. Bu çerçevede, 1787-1791'deld Osmanl~-Rus sava~~, (bu) sava~a (do~ru) gidi~, sava~~~ haz~rlayan etkenler ile güçler ve taktikler kar~~~ kar~~ya, askeri harekâtlar (operasyonlar) ile sava~~n sonucu konular~~ tart~~~lmaktad~r. Ayr~ca, 1798-1805'teld ittifak~n yön de~i~tirmesinden, 1806-1812'de Rusya ve Ingiltere'ye kar~~~ sava~a dönülmesinden bahsedilmektedir.

Yedinci bölümde, "1812-1841'lerde Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Birli~inin Tehlikede Olma-s~" konusuna yer verilmektedir. (bkz. s. 267-316). Bu konu, Türk tarihçilerinden baz_{~lar~~ taraf~ndan} inceleme kapsam~na al~nm~~~ ve yap~lan çal~~malar sonucunda baz~~ eserler de ortaya konmu~tur. Ancak bu çal~~malar~n Osmanl~~ Devleti'nin siyasi birli~inin bozulmas~, devletin da~~lmas~~ ve biti~~ sürecini bir bütün halinde içermedi~i, inceledikleri devreleri de sadece siyasi aç~dan, de~erlendirdik-leri, Osmanh Bahriyesi'nin durumu aç~s~ndan olaylar~~ irdelemedikleri görülmü~türw. Panzac'~n eseri, onlar~n b~rakt~~~~ bu bo~lu~u doldurmak yönünden önemlidir.

Eserin yedinci bölümünün birinci k~sm~nda, "1821-1830'daki Yunan Ba~~ms~zl~k Sava~rndan söz edilmektedir. Bu ilk k~s~mda, 1821-1824'te Yunan isyan~: Ege Denizinde Yunanl~lar ve Türkler irdelenmektedir. M~s~r'~n 1824-1827'de kararh takviyesi, Avrupa'n~n 1826-1830'daki arabulucu siyaseti (diplomasisi), 1827'deld Navarin sava~~~ ve sonuçlar~~ ayn~~ k~s~mda ele ahnmaktad~r.

Bölümün ikinci k~sm~nda ise, "bir zorunluluk olarak [Osmanl~] Bahriye[si]'nin yeniden in~as~" meselesi tart~~~lmaktad~r. Bu çerçevede, Osmanl~~ Bahriyesi personeli (görevlisi) alan~nda yenililder ile Bahriye'nin maliyeti, donanma (filo), donanma/m~~ in~as~, yabanc~~ yard~mc~lar, Osmanl~lar~n birinci vapuru gibi konular i~lenmektedir.

Bölümün üçüncü lusm~na gelince, bu k~s~m, "1831-1841'de M~s~r'~n ~~zgiirle~mesi: Zafer'den Ba~ar~s~zl~~a" adl~~ konuya ayr~lmaktad~r. M~s~r deniz gücü içerisinde iskenderiye Tersanesi ile M ~-s~r'~n yeni filosu bu k~s~mda incelenen konular aras~ndad~r. Ayr~ca, bu k~s~mda, M~~-s~r'~n Mehmet Ali Pa~a dönemindeki yay~lmas~, 1831-1833'teld M~s~r bunal~m~, Osmanh bir iç meselesi, Avrupa'n~n

1_{° Örne~in, Yusuf Akçura'nu~~ eseri, bu konuyla ilgili yay~nlanm~~~ önemli bir çali~mad~r. Her ne kadar}

Osmanl~~ Devleti'nin siyasi birli~inin bozulmas~~ ve da~~linas~~ süreci ve bu sürecin göstergeleri, bu Türk tarihçisi taraf~ndan ayr~nt~h bir ~ekilde ele alumu~sa da, onun eseri sadece K~r~m'~n Osmanl~~ ülkesinden kopmas~ndan Kabakç~~ Mustafa ayaklanmas~~ ve III. Selim'in tahtas~~ indirilmesine kadar olan evreyi kapsamaktad~r [bkz.Yusuf Akçura, Osmanh Devleti'nin Da~rbna Devri (XVIII ve XIX: As~rlard~r), 2. Bask~, 'TTK Bas~mevi, Ankara 1985.]. Bundan sonraki hadiseler, Akçura'n~n bu eserinde irdelenmemektedir. Bu nedenle de, Osmanl~~ Devleti'nin çökü~~ sürecinin izaln, dedi toplu olmak yönünden, eksik kalmaktad~r.

Halbuki Panz.qc'~n eseri, bu Türk tarihçisinin incelemeyi b~rakt~~~~ yerden itibaren hadiseleri, yani III. Se-lim'in tahttan indirilmesinden sonraki süreçleri de, denizcilik faaliyetleri çerçevesinde, siyasi olaylara da bir bak_~~~ sergilemek suretiyle, bize bir de~erlendirme olana~~~ vermektedir.

KITAP TANITMA 617 arabuluculu~u (arac~l~~~) da irdelenmektedir. Bunlardan ba~ka M~s~r'~n geri çekilmesi ile 1839-184 I'li y~llar aras~nda gerçekle~en hadiseler de taru~~lmakta, bu çerçevede büyük siyasi çaba ve oyunlar, Abdülmecid dönemindeki aç~k bunal~m, Avrupa'n~n Osmanl~~ Sultan~~ ve Mehmet Ali Pa~a aras~ndaki yeni arabuluculu~u incelenmektedir.

Say~n Panzac'~n eserinin sekizinci bölümü ise, "Bahriye'de De~i~im (Ba~kala~~m): 1842-1878'deld Tanzimat Dönemi Bahriye'si" konusuna ayr~lm~~~ bulunmaktad~r. (bkz. s. 317-371). Bö-lümün, "Çanak ~eklindeki Gemilerden (vaissseaux) Z~rhh Gemilere (cuirass)" ba~l~kl~~ ilk k~sm~nda, 1842-1861'de yelkenli gemilerin çökü~ü (azalt~lmas~) ve makineli vapurlann ola~anüstü yükseli~i ele almmaktad~r. Yelkenli gemilerin ayak diremesi, çarkl~lann do~u~u (ba~lamas~), pervanelilerin gö-rülmesi (sunulmas~) ayn~~ k~sm~n konularmdand~r. Ayn~~ k~s~mda, 1853-1856'dalti K~r~m sava~~~ döne-meci de irdelenmektedir. Bu çerçevede, olaylar zinciri, sava~~ ve Paris Kongresi tart~~~lmaktad~r. Bunlarla birlikte denize yay~lm~~~ bir kara sava~~ndan, bu anlamdaki Sinop Türk-Rus deniz sava~~n-dan, bu sava~~ sonunda ~ngiliz-Frans~z donanmas~n~n Karadeniz'de Rus donanmas~na kar~~~ faaliyete geçerek Rus donanmas~n~~ Sivastopol'den ç~kamayacak duruma getirmesinden söz edilmektedir. Ayr~ca dönemin yeni bir sava~~ gemisi türüne de dikkat çekilmektedir.

Sekizinci bölümün ikinci k~sm~nda ise, "1861-1876 Y~llar~ndaki Yeni Osmanl~~ Donanmas~" in-celenmektedir. Bu ba~l~k alt~nda, Tersane, gemiler: z~rhl~~ gemiler, pervaneli tahta gemiler, vapurlu ta~~y~c~lar, son yelkenliler; personel de~i~imi: say~lan, asker ahmlan (yaz~mlan), ücretler, Denizcilik Okulu; ~ngiliz etkisi; bir donanmanin mali de~eri; ihtiyaçlar: gemiler, personel, tersane; i~nkönlar (vas~ta-lar, yollar) taru~~lmaktad~r.

Bölümün üçüncü ve son k~sm~nda da, deniz kuvvetleri tatbikau irdelenmektedir. 1866-1868'deki Girit Blo~u (kitlesi, y~~~n~), K~zildeniz'in denetimi, Rusya ile 1877-1878'deld sava~~ (93 Harbi) ele almmaktad~r.

Eserin dokuzuncu bölümü, "II. Abdülhamid (Dönemi) Bahriyesi ve 1878-1897'deki Milli E~i-lim" konusuna ayr~lm~~ur. (bkz. s. 373-409). Bölümün "1878-1886'da Yeni Bir E~ilim (Yönelim)" adl~~ ilk k~sm~nda, zarara u~ram~~~ (yara alm~~) askeri bir kurum ile Genç Okul, bu ba~lamda dü~ünceler, vas~talar: torpiller" ve torpidolar" konusu taru~~lmaktad~r. Ayr~ca Türk deniz savunma kabiliyetin-den söz edilmektedir.

Bölümün "1887-1899'da Tersane'nin yeniden çevrelenmesi (yap~land~nlmas~)" adl~~ ikinci k~s-m~nda, bahriye (donanma), maliye (hazine=maddi kaynaklar) ve ~stanbul Tersanesi'nin faaliyetleri-ne yer verilmektedir. "1890'da Osmanl~~ Bahriyesi (Donanmas~)" ba~hkh üçüncü k~sm~nda ise, nanma personeli, bu kapsamda askerler ve sivil memurlar incelenmektedir. Bununla birlikte do-nanman~n idari düzeni, merkezi idare (yönetim), eyalet kurumdan ve yöneticileri irdelenmektedir. Bunlardan ba~ka [Donanma'da] e~itim, Denizcilik Okulu tart~~~lmaktad~r. Say~~ bak~mmdan geli~me-ler ve gitgide artan farkl~l~klar veya de~i~iklikgeli~me-ler de ele alman konulardand~r.

Bölümün "[Osmanl~~ Donanmast'runl dünyadakilerle kar~~la~tirtlmasi" adl~~ son k~sm~nda da, 1889-1890'da Ertu~rul Kol Gemisi'nin ac~kl~~ durumu, 1894-1895'de Fransa Donanmas~'nda "Türk yeti~-menler (stajyerler)" ve 1887'deld Türk-Yunan Sava~~'n~n yaratt~~~~ dü~~ k~r~kl~~~~ i~lenmektedir.

Onuncu Bölüme gelince (bkz. s. 411-463), burada, "Avrupa Dönii~ümsüzlü~ii (L'incontournable Europe)" taru~~lmaktad~r. Bölümün "Yeni as~r, yeni gemiler (doru~nmalar)" ba~hld~~ ilk k~sm~nda, deniz

Il Torpil, kelime anlam~~ olarak sözlükte, engellemeler, kundaldamalar, baltalamalar ~eklinde belirtilmek-tedir. Ancak bu deyim, Deniz Silahl~~ Kuvvederi'nde, su içerisinde ba~l~~ duran veya kendi a~~rh~~~ ile duran bir silah anlanundad~r. Myzn örne~i olarak da bilinmektedir.

12 Torpidolar, Deniz Silahl~~ Kuvvetleri' nde, kendi enerjisi ile belli bir menzile kadar ula~~p orada çarpt~~~~ yeri tahrip eden deniz silahland~r. Onlara "deniz füzesi" de denebilir.

sava~lar~nda önemli bir yeri olan torpidolar sava~~~ konusu ele almmaktad~r ve hafif kn~vazör, 305 mmlik on topu bulunan _{z~rhl~~ gemi (drefnot), denizalt~~} gibi yeni donanma gemisi türleri irdelenmekte-dir. "Yeni as~r ve yeni [gemi] miiteahhitleri (üreticileri)" ba~l~kl~~ ikinci k~sm~nda ise, Schneider veya güven-li~in sa~lanmas~~ kapsam~nda, kumanda ~artlar~, yap~m (in~a) ve mal teslimi konulan i~lenmektedir. Ayr~ca, Ansaldo veya farkl~~ itiraz (tart~~ma) konusu etrafinda eski gemilerin yeniden yap~land~nlma-s~, güçlendirilmesi, Istanbul'daki Tersane'de görev alan ~talyanlar ve kruvazörün bölümcesi (tefriki, aç~h~n~) incelenmektedir.

Onuncu bölümün _{"1908-19141e Istanbul'da ~ngiliz Amiraller"} konulu üçüncü lusmmda da, dö-nemdeki zor ~artlara, ~ngilizlerde donanma yenililderine de~inilmektedir. ~ngiliz amiraller, Osmanh Büyük Amiralli~i (Deniz Kuvvetleri Komutanl~~~), Cemal Pa~a ve "Osmanl~~ Donanmas~", askeri ve siyasl terfiler ve harekedilikler (carrire), i~de (faaliyette, eserde) ~ngilizler, ~ngiliz Donanmas~'ndal~i Türk yeti~menler (yeti~iciler = stajyerler de de~inilen konular aras~nda bulunmaktad~r. Bunlarla birlikte, devletler aras~nda silahlanma yar~~~~ ile bu çerçevede sava~~ gemilerinin edinihnesi, bu gemi-lere yap~lan ödemeler, gerçek kaynaklar ve Osmanl~~ Donanma Cemiyeti de tart~~~lan konulardand~r.

Bölümün "Osmanl~~ Donan~nau'run Denenmesi" adh son k~sm~nda, Osmanl~~ Devleti'nin çok a~~r yaralar ald~~~, toprak kay~planyla sonuçlanm~~~ Libya Sava~~~ (1911) ile Balkan sava~lar~, bu ba~lamda 1912'deki birinci dönem Balkan Sava~~~ ve 1913'teld ikinci dönem Balkan Sava~~~ belirtihnektedir. Bu k~s~mda Hamidiye kruvazörünün i~levlerinden de söz edilmektedir.

Eserin on birinci ve son bölümünün, "1914-1918'deki Alman Nüfuzu"na ayr~ld~~~~ görülmek-tedir (bkz. s. 465-497). Bölümün ilk k~sm~nda Panzac, Almanya ile birle~me (ittifak) meselesini tar-t~~maktad~r. Bu konu etraf~nda ~u hususlara yer vermektedir: 1914 yaz~, Almanya'n~n gücünü be-~~imsetmesi; bu anlamda ekonomik giri~imleri, askeri etkisi, Osmanl~-Alman ittifak~mn somutla~t~-r~lmas~.

Bölümün ikinci k~sm~nda ise, Birinci Dünya Sava~~'n~n süreci içinde "1914'teki Osmanl~~ Filosu (Donanmas~)"nun durumuna de~inmektedir. Bu çerçevede Alman yönetiminden, Türkiye'deki Almanlardan, Almanya'daki Türlderden bahsetmektedir. Ayr~ca, Osmanl~~ Filosu (donanmas~)yla ilgili olarak, gemilerin bile~imi (lizellilderi)nden ve simge gemi isimlerinden söz etmektedir. Bunlar-dan ba~ka, Osmanl~~ Bahriyesi'ndeki amaçlar (erekler), dü~ler ve gerçekler konusunu tart~~maktad~r. Rus has~m* ve Karadeniz konulan bu ba~lamda ele ald~~~~ hususlar aras~nda bulunmaktad~r.

Bölümün son lusmma gelince, burada yazar, _{Osmanl~~ Bahriyesi (Donanmas~)nin sava~a kar~~~}

da-yan~kl~/Olu tart~~maktad~r. 1914 Kas~m-1915 Aral~k aras~nda, zor bir y~l oldu~u vurgusunu yaparak,

bu y~l~n genel bir de~erlendirmesini yapmaktad~r. Ayr~ca Birinci Dünya Sava~~~ öncesinde ve sava~~n özellilde ilk y~llar~~ olan 1915'lerde Karadeniz ve Marmara Denizi'ndeki durumu irdelemektedir. 1915 y~l~n~n bir dengelemi (bilançosu)ni ç~karmaktad~r. Bunlar~n d~~~nda 1916-1917'de donanma faaliyetlerinin azal~~m~, bu ba~lamda Karadeniz ve Mezopotamya'daki durumu incelemektedir. 1918'de gerçek bir yenilgiyle sonuçlanacak bir gün süren (geçici) bir zaferden, Yavuz kruvazörünün sonundan, göz dikilmi~~ petrol ve ele geçirilmi~~ eyaletlerden söz etmektedir. Osmanl~~ Devleti'nin biti~i (çökü~ü) de bu ku= tart~~~lan konular~~ aras~nda bulunmaktad~r.

Böylece zirveden çökii~iine kadar Osmanl~~ Bahriyesi'ni tart~~t~~~~ 11 bölümün ard~ndan Pan-zac, eserini, yukar~da da i~aret edildi~i üzere, ar~iv belgelerini ve çe~itli yay~nlar~~ içeren kaynaklar bahsi (bkz. s. 505-521) ve harita/ar (bkz. s. 522-526), _{foto~raf ai~nt~lan listesi} (crdits photographique) (bkz. s. 527-528) ve içindekiler (bkz. s. 529-537) k~sm~yla bitirmektedir. Eserde "sözcükler dizini" (index) bulunmamaktad~r. Bu, eserin kolay yararlanilabilme yönünden en eksik tarafuu ortaya koymaktad~r.

Sonuç olarak ifade etmek gerekirse, "Osmanl~~ Bahriyesi" adl~~ eserinde Daniel Panzac, bir taraf-tan Osmanl~~ Devleti denizcili~inden, donanmas~ndan, askeri ve ticari gemilerin özelliklerinden, gemicilerden, tayfalardan, kürekçilerden, askerlerden, donanma silahlar~ndan söz ederken, di~er

KITAP TANITMA

619

taraftan da Osmanh Devleti'nin deniz by~lanndaki eyaletlerde geli~en olaylardan, denizlerde kom~u olan ülkeler ve devletlerle kurulan siyasi (diplomatik) ili~kiler ve sorunlardan bahsetmektedir. Os-manh denizcili~inin, ticaretteki yeri ve önemi konusunda da, de~erli bilgilere yer vermektedir. Çal~~mas~nda süreç olarak, Osmanl~~ Devleti'nin en güçlü dönemlerinden, zirveden en zay~f dönemi-ne, Birinci Dünya Sava~~'n~n sonunda çökü~üne kadar olan zaman dilimini ele almaktad~r. Bu süreç-te Osmanl~~ bahriyesinin nas~l bir seyir izledi~i, geli~im ve de~i~im gössüreç-terdi~i, ça~da~~~ olan devletlere göre Osmanl~~ bahriyesinin, donanmas~n~n, donanma teçhizaumn, mühimmaun~n ve elemanlar~n~n durumu hakk~nda tespitler yapmaktad~r. Söz konusu süreçte, geli~en siyasi, askeri, ekonomik, teknolojik olaylara, e~itim-ö~retim faaliyetlerine de temas etmektedir.

Panzac, eserinde, zirveden itibaren Osmanl~~ Bahriyesi'ndeki olu~umu (te~kilatlanmay~), geli-~imi, de~igeli-~imi, gerilemeyi ve çökü~ü, bir bütün ~eklinde genel bir bak~~ta toplu olarak de~erlendir-mektedir. Bu durum, Say~n Panzac'~n eserinin, en özgün taraf~n~~ olu~turmaktad~r.

Ba~vurdu~u kaynaklar~n özgünlü~ü, Ceneviz, ~stanbul, le Creusot, Londra, Paris, Roubaix, Venedik, Vincennes gibi önemli merkezlerde bulunan ar~ivlerdeki ara~t~rmalar~, uzun y~llar boyun-ca bahriye üzerinde yapt~~~~ çal~~malardan, buna yönelik olarak üretti~i eserlerden edindi~i tecrübe-lerini, tan~tu~~m eserine yans~tmas~, ayr~ca emeklilik döneminde yapt~~~~ son yay~n çah~malarmdan biri olmas~, bu eseri anlaml~~ ve de~erli k~lmaktad~r.

Bu nedenle, y~llar~n birikimini yans~tan tecrübeli uzman~n, uzun mesai harcayarak kalemin-den ç~karm~~~ oldu~u eser, burada tamulmamn ötesinde, Türk bilim ve kültür hayat~na Frans~zcadan dilimize çevrilmek suretiyle de kazand~r~lmal~d~r. Bu sayede, yurt d~~~nda çe~itli merkezlerde yer alan ar~iv belgeleri ve bat~~ kaynaklar~n~~ inceleme olana~~~ bulamam~~~ Türk ara~t~rmac~lar~n, bu yok-sunluk nedeniyle baz~~ konularda giderilmesi ihtiyac~~ hissedilen bilgi eksikliklerinin, Türk bilim dünyas~na tan~t~lmas~~ sa~lanabilecektir. Böylece, Türk ara~t~rmac~lar taraf~ndan Osmanl~~ Bahriyesi üzerine yap~lm~~~ ve yay~nlanm~~~ eserlerde eksik kalan baz~~ hususlar tespit edilmi~~ ve bu eksikliklerin tamamlanmas~~ yolunda ara~t~rmac~lar~n te~vik edilmesi sa~lanm~~~ olacakt~r. Panzac'~n bu çal~~mas~n-da, ayn~~ zamançal~~mas~n-da, Osmanl~~ Bahriyesi konusunda özgün bat~~ kaynaklar~, yine bir bauh ara~t~rmac~~ gözüyle ve onun yöntemiyle Türk ara~t~rmac~lara ve tarihçilerine sunulmu~~ bulunmaktad~r.

Bu eser, Osmanl~lar döneminde Türk deniz gücünün zirveden çökü~üne, yani T. C. Devle-ti'nin kurulu~una kadar olan evresini, donanman~n ba~ar~lann~, zafiyetlerini, teknolojik düzeyini, harp kabiliyetini, hükümetlerin donanma gücü siyasetlerini, bu siyasetin isabetlili~ini veya isabetsiz-li~ini belirlemek bak~m~ndan da çarp~c~~ bir özelli~e sahip bulunmaktad~r.

Osmanl~~ Bahriyesi, Bahriye'de yap~lan ~slahat ve yenilik konulan, ~. H. Uzunçar~~l~, A.~hsan Gencer ve ~dris Bostan gibi Türk ara~t~rmac~lar~~ taraf~ndan da çe~itli çal~~malarda de~i~ik boyutlany-la ve süreçler oboyutlany-larak farkl~~ y~lboyutlany-lar esas al~narak incelenmi~~ ve de~erlendirilmi~~ ise de, bu çal~~maboyutlany-larda Osmanl~~ Devleti'nin çökü~üne ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurulu~una (1920'ye) kadar hadiselerin getirilmedi~i ve irdelenmedi~i görülmektedir. Panzac'~n eseriyle Türk ara~urmac~lann~n eserleri aras~ndaki en bariz farkliliklardan biri budur. ~kinci farkl~l~k ise, Panzac'~n, Osmanh Bahri-yesi'yle ilgili bat~~ ar~iv kay~tlar~~ ile di~er ana kaynaklar ve ara~t~rma eserlerindeki bilgi ve görü~leri eserine yans~tmas~d~r. Ancak Türk ar~ivlerinin de~erlendirilmesi konusundaki eksiklikler de göze çarpm~yor de~ildir. Bu yönüyle bak~ld~~~nda Panzac'~n eseri Türk tarihçilerin eserlerinde eksik olarak görülen Bat~~ ülkeleri ar~iv kay~tlar~~ ve özgün kaynaklar~n~~ de~erlendirme bo~lu~unu telafi etmektedir.

Panzac'~n eserinin bir ba~ka çarp~c~~ özelli~i Osmanl~~ Bahriyesi'nin, kurulu~~ dönemi hariç, kla-sik dönem, ~slahat ve yenile~me dönemi, devletin parçalanmas~~ ve çökü~ü dönemini bir bütün olarak izleme ve de~erlendirme olana~~n~~ okuyucuya sunmas~d~r.

Eser, Osmanl~~ Bahriyesi konular~n~n zenginle~mesine katk~da bulundu~u gibi, Bahriye'nin çe-~itli özelliklerinin, uluslar aras~~ düzeyde dünyadaki donanmalar aras~ndaki yerinin belirlenmesi aç~s~ndan da okuyuculara önemli bilgiler kazand~rmaktad~r.