Bilişim sistemlerinde güvenlik, güvenirlilik mahremiyet ve bilişim suçları

Manu'rc llet4in Dersisi, Sart: L

Aral*

1992

BILI$IM

SISTEMLERT\*DE, GUVENLIK,

GOVENIRLIK,

MAHREMIYET vE

BILlglM

SUQLART

Yrd.Dog.Dr. Emin Dogan

AYDIN

Marmara [Jniversitesi

llerilim Fakiilresi

l.

cIRl$

Bililirn

sugu son yrllarda kiminologlann, hukukgulann, bili5im uzman,

larrnm ve bilgisayar kullamcrlanrun giderek daha fazla ilgisini gekmektedir. Alcak. biliqim sugu olgusunun smlrlannln belilenmesinde ve

tanlmlanmast-nda belirsizlikler bulunmakradt. Kriminolojidc bililim suguna ne gibi bir cjnem veril-melidir? Bu suglar ciddi

bt

sosyal sorun mu, olu$turmaktadr yoksa, bu soruna pek fazla 6nem verilmemeli midir?

Fenomenolojik

iizelliii

olan

diler

bir tartrqmair soru da biligim sugunun

miilkiyete karlr i$leumiq geleneksel bir sug olarak mr yoksa ycni bir kriminal olgu ola-rak mr kabul edilmesi gerektiEidir. Bu soruya verilecek cevap sugun cinlenmesi ve ce,

za politikasrun belirli

sonuglarl

igermektedi. Burada sadece, Biligim su$unun batlangrct, ftrsat yaptsl ve tantmr ile ilgili teorik konulara yer verilmektcdir.

2.

BILISIM

SUEUNUN BA$LANGICI VE FIRSAT

YAPIS

'f)

2,1. Teknik kavramlar

2.1.1.

Bililim

(lnformatics) a5alrda belirtilen alanlan igeren bilim ve

rekno-loji olarak tanrrnlanmaktadr; BilginiD ve iletilim yap$rnrn ve dzelliklerinirr: bilginin aktanlnasl. orgarize edilmesi, saklanmasr, Leka! elde edilmesi, delerlendirilnresi ve dalrtrnrr igin gerekli kuram ve ydntemler ve 6te yandan da; bilgiyi kaynaErndan aLp

kullanrcrya aktaran ve genel sistem bilimi, sibernetik otomasyon ile insann gaLqma gevrelerindeki yerinde ve zamanrnda kullanrlan teknolojileri temel olarak alan bilgi

sisternleri, gebekeleri, iqlevleri, siircgleri ve etkinlikleridir. (Aydrn, E.D., 1984 s. 256) Krsacasr, bu bilim ve teknoloji dah bir veri i$lem siirecidir. Buradaki

reri

(Aydrn, 8.D., 1984 s. l12) deyimi ile kesin ve formal bigimde, yani, sayrlar, harfler veya diler

tipografik karakterlerle (virgiil, tire vs.) ifade edilen isimler, adresler, tarihler, rutar-lar, araltuma deEiqkenleri vs. kasMilmektedi. Bilgi(Aydrn, E.D., 1984 S. 256) ise,

allcr

igin

bir

anlam olulturacak

gekilde derlenmekte

ve

sunulmak-(*) _{Frr.ut y"p,",}

,ogu t"Svik edici faktitrler kompleksi olarak kabul edilebilir.

Bu yapr olmaksrzm yasaklanan eylemlerin yapdmasr gok daha zor olur ve hatta bazr hallerde ortada sug fiisatr dahi olmaz.

Veri iElem (Aydrn, 8.D., 1984 s. 118) belirli verilerin toplanmasr, grktrilmasl

garpilmasr ve bdliinmesini ifade eder. Bu kavram iglem igin <izel yardrmcr araglardan yararlamhp yararlamlmadrtrna bakrlmaksurn kullanrlmaktadu. Bir markette yaprlan

ahmlann listesini grkarttrlrmzda bilgi iglem yapm{ oluruz. lg yerlerinde, devlet ku-rumlannda ve diler kuruluqlarda idari iglerin biiyiik bir krsmr, bordrolar, muhasebe

defterleri, faturalar, inaliyeler, banka iglemleri, istatistikler gibi verilerin saklanmasr,

galrrlmasr ve iglenmesinden ibarettir. Veriler elle veya bir makine aracrhlr ile

iglene-bilir. Bilgi iglem igin bilgisayar _{kullamldrg taktirde elekronik bilgi iglem @BI)} siiz

konusu olmaktadrr.

Bir bitgi iglem sistemi olan EBI sistemi temel verilerin <inceden belirlenen ku-rallar gergevesinde elle yaprlan/manuel veya bilgisayarh bir yordam serisindeki

delerli bilgilere gevrilmesi igin insanlar ile bilgi iElem donanrmr arasrndaki

kombi-nasyondur ($ekil 1).

$ekil

I

- Basit bir EBI sistemine tirnek

Bilgisayarrn elle yaprlan/manuel

bilgi

iglem sistemlerine olan 0stiinliifii,

siiratinde, yorulmazhtrnda ve dotrulufunda yatnaktadu.

Bir bilgisayar aEa[rda yer alan varsayrmlar gergevesinde hzla hesaplama ve

iglem yapabilir, bilgi depolayabilir, (Aydrn, E.D., 1988 s.23-24:) veri aktarabilir.

BiLGt

UnBricir,Bni

- Bilgisayar tarafrndan yap acak her gdrev alt p(oblemlelden ve her biri

sade-ce "evet" veya "hayll" olrnak iizere _{iki Fkilde} cevaplandurlacak

kiigtk

sorulardar olulan mantlkal serilere bdliinmeltedir.

- Bilgisayar tarafrndan ahnan biitiin emiler ve bilgisayara ytikleneD biitiin ve-ri.ter sadece I vefteya 0 olmak iize.e iki sembolu igeren sembolik bir dile qewilmekte-dir. (Aydn, E.D., 1988 s. 36-39)

- Bilgisayar ne yapacagl ve bunu nasll yapacalr hakkrnda 9ok kesin

agrklama-lar (emirler/'komut"agrklama-lar) almaktadr. Bu agrklama (bu komutlar toplulutuna da

prog-ram diyebiliriz) poglamla verilmektedir. (Aydm, E.D., 1984 s. 56-60)

Bu garrlar sallandrtr takrirde, bilgisayar teknolojisi teorik olarak sanayi,

tica-ret, ydnetim ve bilim alar annda bir gok amag igin kullamlabilir.

2.1.2. Bilgisayaln gcliqimi genellikle otomobilin geligimine benzer. Henry Ford ilk oomobilini yaptlll zaman bunun gelecegi olacalr samlmryordu.

Tarh!

an itnemli konulardan biri iizerinde ooomobil siirmeye elverigli yollar bulunmamasrydr.

ABD de 1952 ylmda her biri

I

milyon Dola.r delerinde (paranrn bugiinkii deleri ile

yaklatft 12 milyon Dolar) birkag bilgisayar bulunmaktaydl. (1946'daki diinyamn

ilk

sayrsal bilgisayan "ENIAC" 30 ton alulrtrnda ve 18000 vakum tipiinden

oluluyor-du) (Aydrn. E.D.. 1989 s. I

l-12)

Her bilgisayar 2oxl0 rn.lik

bi

alana _Serck

duyulu-yor ve 10O.00 kigiden sadece bir tanesi bunlann ne igiu kullamlabileceiini biliyordu.

O tarihlerde on bilgisayann mevcut biitiin EBI problemlerini g,iizebilecelini diiliinen uananlar bile vardr.

Ancak, bilgisayar alanmdaki teknolojik geliqme gok hrzh olnug ve artrk

bilgi-sayarlar pahah olmaktan

g*m$

ve drha kolay kullamlu hale gelmilrir. Bugun birkag

yiiz LLaIk p,rogramlanabilir bir hesap makinasr^alkiilaliir 1952 yrhnda

I

milyon

Do-lar'a mal olan bilgisayann yerini alabilmektedir, Bugiin

yllft

cirosu 250-500 milyon TL olan bir hnna 5-10 rnilyon TL kargrlrtrnda ihtiyaglanm

ka$

ayabilecek bir

bilgi-sayar edinebilmektedir.

Bilisim sistemleri

aftk

srnulan gizilebilecek bir teknoloji olmaktan

g*mDtr.

Biligim sistemleri guniimiizde hayatrn hemen hemen biitiin sektdrlerinde

kullan!-knakra ve bilgisayar teknolojisi sadece baqlangrg a$amasmda bulunmakta&r. Gele-cekteki loplumlar giiniimiizde oldugundal 9ok daha fazla bilgi illem yapacaklardf. Bugiin insanlar tanfindan yap an birgok i$ gelecekte bilgisayarlar tarafindan

iisdeni-lebilecektir. Omelin, bilgisayarlar bir 9ok igletme& ve sanayi dalmda Bilgisayar des-tekli iiretim ve proses kontsol sistemleri ile tinemli degiqikliklele neden olabilider. (Aydm, E.D., 1988 s.95-101)

Ki4iik

gaph i$letmelere adapte edilen kiigiik ve ucuz bilgisayarlar ile basit

ydnetim prograrn paketleri 1980 yrlndan sonra bir hayli

art\

giistermilrir. En kiigiik

ve en ucuz olan bilgisayarlar kilisel bilgisayarlardtr. Bu ad bilgisayann tek bir

kitiyi

desteklemek tizere tasanmlanmrg olmasrndan gelmektedir. Bu

tit

bilgisayarlarrn

fi-yatl 2 ila 25 milyon TL arasnda deligmekredir. Bilgisayar pazarlama _{;irkcrlcri bu}

kiigiik bilgisayarlan, evlerinde veya ig yerlerinde muhasebe fatuta ddeme ve hesap bakiyelerini vs. kontrol etrnek igin masa iistii yayrrncrll kullanan kiigiik miilterilere satmaktadrlar.

Bilgisayar dtinyasryla, telekominikasyon dtinyalairnln evlenmesi,

bilgi

illemde telekomiinikasyonun ve terminallerin kullan masr giderek artmaktadu. Bu

da veri giriq ve grkryr igin kullamlan donanrrnrn rnerkezi iElern iinitesi ve bellekle

fi-ziksel olarak aym yerde bulunma zorunlululunun olmadrgmr, bunlann

tclekomiim-kasyon ile birbirlerine ballanabilecelini ifade edcr. (Aydrn. E.D.. 1989 s. 19) Biiyiik

EBI kullamcrlan igin bu durum fiziksel vc coSafi olarak birbirlerindcn aynlmrl

bilgi

sayarlan geligmiq bilgi iletbim sistemi ile rck bir sisrem. yani bir veri gebekesi halinde

birbirlerine bailayabilmesr sonucunu getirmi)tir.

DiEcr bir olanak srnu iiresi veri akr5irrm telefbn veya teleks _{lebekeleri ilc} or-ganize edilebilmesidir. Giiniinruzde. barrkalar (Aydrn. E.D.. 1989 s. I

l)

(the Sociery

for Worldwide International Fund Transfer -

SWIFI

_{) kanalyla, sigorta qirketleri.} otomobil imalatgdan. ilag _lirketlcri. seydhat acenlcleri. petrol riirketlei ve tinansal kiralama sektijrij gibi gegitli sanayi ve ticaret scktdrled arasrnda uluslararasl diizeyde

bilgi akrlr bulunmaktadr.

Biligim teknolojisinin gelecektcki diter uygularDalan, bunlann belirli yan

et-kilcri olup olmadr!rna bakrlmaksrzrn ilging olabilir, Bunlara dmek olarak: (Aydrn. E.D., 1988 s.

95-l0l)

- Qeqitli mal ve hizmetlerin (glda ve yalnm mallanndan sinema ve fien bilet-lerire kadar) ev tenninalleri aracrhlr ile satrn ahDmasr.

- Senet ve gek _{kullanmadan kagrlslz clcklronik tidcme iglemleri,} - Yangur ve husrzlla karqr denetirn.

- Videoteks, uydu TV, elektonik posra gibi yeni iletigim sistemleri,

- Otomobillerde ganzlnan, gdstergeler, gi.ivenlik ve sewis fonksiyonlan gibi

hemen hemen biitiin fonksiyor ann harekete gegirilmesinde kullamlan mikobilgisa-yarla _{gitsledlebilir. Biryok yeni otomobilde mikrobilgisayarlar, anlannda lastik} ha-vasr, emniyet kemerleri, hrz srnularnasr vs.nin de bulunduEu sistefi eri denetlemekte/

denedeyeceklerdir. Bu listeye alkollii kiqilerin otomobil kullanmasrnr engelleyen elektlonik alkol testi d€ bulunmaktadf.

2.2.

Bilitim

SuSunun Ortaya

_erkrtr

2.2.1. BiliEim alanrndaki gehmeler toplumu ve bireyi birEok ydnde etkile-mektedir. Her teknoloji devriminde olduEu gibi, _{geligmenin SetirdiEi yararlarm}

yanrsra

b

talom olumsuz etkiler de siiz konusu olmaktadr. OmeEiD, kimya bilitni

qelitli alanlarda kaydedilen gelilmeye btiyiik katlolarda bulunmu! ancak bu arada in-san ve gevre igin z:udh iiriinlcr ortaya g*mrltrr. Molorlu araglar yEam tarzrmlzr.

i!

yatamrnlzr, boq zunarumrzr delerlendime qeklimizi deEiltirnli$, ancak bu arada tra,

tik kazalarr, alkollii arag kullanma sorunlanm ve gevre

kirlililili

beraberinde getir-rni$tir.

Elektronilin vc biliqim sistemlcrinin insanrn durumunu

gelitli

_$ekillerde

dcliltireceli

kabul edilmektedir.

Ornelin

bilgisayarlar uzrnanla|ima egilimini

giiglendinri$ ve bunun sonucunda bilgiin bir gok

(

olaEan bir hale gclmi$tir. Bu

du-rurn bazr kigiler iqin bir anlamsulk ve yabancrlaqma duygusu yaratmaktadu. Biliym

sistemleri qe;itli resnri fonksiyonlarr ve etkinliklcri geligtirrnig, ancak aynr zamanda

dmegin bilgisayar gtivenlili ve kigiscl gizlilik gibi konularla ilgili ycni sorunlann or-laya g*rnasrna nedcn olmuritur. Biiyiik miktarda bilgi birikimi ve bilgi illem bunlann zarar gijrme olanalrnr da arltumrllLr. Hlzll olomasyonun olumsuz

ctkile

araslrda

Ilililim

sugundan da siiz edilmesi gerekmektedir.

2.2,2. Biliqim ile ilgili suglar altmrth yrllann sonuna kadar bilinmeycn bir ol-guydu. Bilgisayarlalmanur ya;arnrmrzda bir parautez agacalr kabul edilmekte ve

or

kadar bilgisayann olotnatik bilgi illem ile ilgili olarak mcvcut biitiin sorunlann

iistc-sindcrr BclcccEi diiliiniilrDcktcydi. Ancak, bilgisayafln yayrLna siireci bijtiiD

tahrnin-lcri alt iist eui. CcliSnrcyle birlikte, dilcr olumsuz sonuqlann yanrslra biliginr ile

ilgili

suglar da ortaya g*rr. Bilinen ilk biliqim sugu l8 Ekim 1966 ta.ihli Mirrfleagrlis

Tri-bune da yayrnlanan "Bilgisayar uzmafi banka hcsabrnda lahrifat yapmakla suglanF

yor" baqhkl makale ile kamuoyuna yansrdr. Bu vaka Donn B. Pifker'in dikkatinigek-li. Parker bu sorunla ilgilennrcye balladl ve biliqim sugu ile ilgili dilcr vr*alan da or-taya grkardr (P:lrker, D.B. 1968). 1970 yrlrnda Stanford Ara;lrrna Ensliliisii'nde

"Bil-gisayann Kdlilye Kullamlmasr" adr altrnda bir projc ballaru. Gidcrck soD yrllarda bi-liqim suglan; bilgisayar programcrlan, sistem programcrlan, sisteDl analisilcri.

opc-raldrlcri. teknisyenleri. bilgisayar tireticileri. bilgisayar kullanrcrlan, hukukeuliu ve

sug araltrnnacllan n. losacasl tiim bili$im uzmanlannn ve kullaucrlannrn ilgisini gckmcye ballam\tu.

2.3.

Bililim

sistemlerinin

kriminojenik

(sug yaratrcr)

faktitrleri

(firsat

yaplsl,.

2.3.1. Sug amagh uygulamalar bilgilerin iglendili her

tiirlii

sistcmdc olabilir

ve olmaktadrr. Elle yaprlan/manuel iElem sistemlerinde de zimmete gegirme.

sahte-karlk. dolandncrlk ve hrsrzLk olaylan kaydedilmiqtir. Ancak, sug yaratrcr faktdrler

sorunun

Bililim

sistemine getfuilmesinin belli nedenleri vardu. Bunlar diinyada, biiyiik bir hrzla

yay

malda birlikte, halkrn biiyiik bir kesimi tarafindan henuz

bilin-memektedir. Bu da kigilerin sunduklan sonuglara dayandklarurr ifade eder.

Sistem-lerde yalnzca kar amagh uygulamalara veya diter bilgisayar suglanna karqr bazr

ted-birler bulundutuna inanllmaktadr. Ballangrgta, manuel yordamlann saylsrtu

azalt-mak ve dnceden dagrt

m{

olan dosyalan ve dokthnanlan kolayl*la denetlenebilen bilgisayar tesisine yogunlEturnak suretiyle sW olulturan uygulamalarn azalt abile-c€gi samlrnaktaydr. Ancak, bidnci aFmada toplanan bilgiledn yogunla{tnlmasryla

saElanan daha biiyiik orandaki fiziksel koruma

Bilitim

sistemlerinin ve lerminal itlemlerinin geligtirilmesi a$ama$nda kr$men kaybolmultur.

2.3.2. Biliqim sistemlerinin yaygrnhir ve gal\masr haklonda daha yakmdan

inceleme yaprldrlmda bunlann ge$itli sug yarahcl fak&irle! igeren bL fIrsat yap$r ya-rattrklan

anlaylm{tr.

Bu faktdrleriD belirlenmesi sugun dnlenmesi igin ahnacak

makro tedbirlerin hareket noktaslnl olultunnahdtr;

- Bilgi yotunlaqtum4

- Kontrol mekaDizmasrndaki eksiklikler.

- Anonimlik.

Hukuksal aQrdaD dnernli olan bugiinkii biligim sistemlerinin bazr dzellikleri

rchber sdzciik kullanarak liste _{!u lckildc}

_{$killcndirilebili:}

- Ytiksek bilgi itlem hlzr.

- Bilgilcrin kitlescl olarak saklanabilmesi, - Bilgi iletitimi, daErtrlnrS bilgilerin iglenmesi, - Esneklik. - Evrensellik. - EnteSrasyon, - BaErml

ft

- Formalizasyon, - Hassaslk.

-

Yaz

nn ve donanm birligi.

2.3.2.1. Bilgisayarlar bilgilerin _eok

biiyiik

oranda

yogunla$ttnlabilm€si-ne

imkal

saglar. Biiyiik sislemlerde bir giin igerisirde onbinlerce hatta ytizbirlcrce

iglemin yaprlmasr olalandrqr bir olay delildir. Aym zarnanda beher giin ve kigi baqrna yaprlan iqlem sayrsmda da artrq olmaktadr.

Bililim

sistemler de giderek daha kar-ma5ft hale gelmektedir ($ekil 2). BL Onketin biitiin bilgisayar sisteminin tek bir ki$i tarafindan incelenmesi hemen hemen imkansrzdu.

Bilgisayar baglangrgta sug olugturan uygulamalara

ka$l

daha

iyi

koruma saglam$tr. Ancak aym zamanda 9ok biiyi.ik miktarlarda bilginin tek noktada

masna izin vermigtir. Manuel sistemlerde birkag ton kalrt iizerinde saklanabilen

bil-giler bilgisayarh sistemlerde tek bir manyetik bant tDerindeki eleknonik karakterlere

srkrgtrnlabilmektedir. Biiyiik bilgisayar kullanrcrlanndan bazilan, iime!in bankalar, gubelerinde yaygm terminal sistemleri kurmuglardrr. Ticari bankalarm her birinde

yi.izlerce terminal ba!lantrsr bulunmaktadr.

@@@@

t6ltgall@BlEry

rl

I

.. ,lyEfil:oBDl,,: rK $rRtTrER

\lz-

\g

VERIK{MJKLERI PR,oGRAN4K(MJKLERI

$ekil 2 - Biligim sisteminde bilgi toplanmasrna <imek

Biliqim sistemleri sanayi ve ticaret alanrnda biiyiik gapta stok kontrol, muha-sebe, da[rtrm vs. konularrnda yardrmct olmak iizere kullanrlmaktadtr. Bu amagla

bcilgesel depolardaki tenninaller telefon ;ebekesi aracrh$r ile merkezi bir bilgisayara

ballanmrEtu.

Dep

tenninallerinden stoklarrn yenilenmesi igin siparig verilmektedir. Bilgisayardan iiretilen, sattn alma listeleri, yaprlacak ahmlarda oldulu kadar,

sah$ istatistikleri, stok pozisyonlan vs. igin de esas ahnmaktadu. Fatura iglemleri de

bilgisayarla yaprlmaktadu. odemelerin, giderek btiyiik bir krsmr otomatik banka

gi-ro'su ile yaprlmaktadu.

Bilgi iglem devlet iglerinde de yaygrn olarak kullanrlmaktadrr. Biiytik gaplt bilgi iqlem kullamcrlan arasrnda Sosyal Sigortalar Kurumu (safhk sigortasr ve

emek-Iilik

sigortasr), PTT ldaresi, Elektrik ldaresi, Hava Yollan, Vergi Daireleri,

Mtilki

115

Idareler, Saymanhklar ve yerel ydnetimler (personel ve maas muhasebesi, sosyal

yardrmlar vs.).

Biiyiik

miktarda bilgi toplanmasr ve gok sayrda

giinliik

_{blem yaprlmasr} kontrollarda

gii(lilklere

ve bilgi itlemde fazla miktarda yanl$ yaptlmastna yol a(maktadlr. Bu durum bir frrsat yaprsr olugturmakta ve biliqim sistemlerini kasrtlr

harcketlere kar$r savunmasrz buakmaktadu.

ABD'de Senat<ir Abe Rebicoff rarafindan bilgisayarlalm kdriiyc kullanrlmasr ile ilgili olarak hazulanan bir rapror bir ankete vetilen cevaplan sunmakradr. Ankele katrlan 205 kiqiden

l3f

i bilgisayarlardaki yiiksek hara diizeyinin yaprlmasr gerekli

olan qok lniktardaki i!lemden kaynaklandrgr diiltincesindedir _{G.esmi lElemler} Korni-tcsi. Birlcqik Devletler Senatosu, 1976).

2.3.2.2. Bilgisayar reknolojisi uzmanla5rna ve

il

bijliimii eEilimini arftrrmak_

tadr.

Bililim

sistemleri sonucunda veri kalitesi ile ilgili eski sorurnluluk daha biiyiik

sayrda _{EaLlan ve dcpartmanlara dalrtrlmakladrr.}

_Bilitim

_{teknolojisindeki uzman,}

laqrna. geli;me ile iglemler arasmda daha kcsin bir ayrrm ile planlama ve uygulama

alamala rda daha kesin

bi

il

bdliimiindcr olutmakladr. Bilgiyi i$leyenler sonugta qrkacak bilginin kalitesinden sorumlu degildirler. Veri sisrcmine _{8iren bilgiler,} muhascbe fillerinde/kartlarndan vcya tcmel bilgilcri igeren diler dokii,nsnlardan !a_

ma[re

ayn olarak, "manyetik ortamlarda noktalar" qeklindc kcndi varhklarrrrr srirdiinncktedir. (Aydrn. E.D.. 1988 s.,10-.16) Bu dururn bilgiler iizerinde sug olu$tu_

racak eylemle n daha kolayLkla yapllabilmesiri saElamaktadr.

Ayrl

zamanda. bi_

li:;irrr sistcmlerirde aEur bir kontlol yaprsr _{bulunmamakladr. Eski manuel sistemde}

Siircvi konhol etmek olan getitli personcl _{bulunmaktaydt, Manucl deller tuhna siste,}

mi biiyiik miktarlarda belge igerir ve her kalrt ge!itli memur ve ydncliciler arasmda

yava!

harcketlerle dola$u. Tonlarca belgenin elektronik karakterler halinde

srkr;trrldr{r bilir;im sistemlerindc kontroi gdrcvi yapan pe$onel vc ydnetici sayrsr azahr.

Bilgisayarlaqrnamn baqanh gckildc biiyiimesi manuel yordamlar ile ilgili

ola-rak benimscnen konrol yiintemlerinin gencllikle eliminc

edildilini

ve EBI'me

ge-gilte bunlann yerine pek bagka

bi

qcy konulnadrf,rm ifade eder. Kullanllmakta olan

kontrol yijntemlerinin etkili olmadr[r gdriilmektedir (Mair, Wood

&

Davis. l97g). Bir biliqim sistemini tasarlamak ve kullanrma sokmak konvansiyonel sistemlere giire

gok daha zordur ve daha fada zaman almaktadu. Manuel sistemlerde baglmsz olarak

yap an muhasebe rurin iglemleri biligim sistemlerinde tek bir EBI yordamrna

indiril-meldedir. Hatuda tutulmasr gereken diler 9ok itnemli bir fark muhasebe irlemlerinin

bilgi iqlemin yaprldrlr departmanda yap masrdrr. Veri medyalanna depolanan

dos-yalann igerili kagrda dbkiiliinc€ye kadar okunamaz. lqlemin kontrol edilrnesi ve

temin geqitli boltimlerini uygulanmasr sorumlululu genellikle bir gok kigi tarafindan paylagrlmaktadu. Igletim sistemleri (Aydm, E.D., 1988 s. 50) ve

diler

denetleyici

yazirm (kontrol sistemi) hemen hemen tamamen bilgisayar satrcrlarr veya uzman iEletmeler tarafindan sa!lanrnaktadr. Dolayrsryla bu sistemler kullanrcrlarrn konho-lu drqrnda bulunmaktadrr. Burada ciddi olan nokta igletme sistemlerinde hatalarrn farkrna vanhnadan meydana gelebilecelidir. Giivenilir bir kontrol bulunmamaktadr.

Bazr geliqmiq biligim sistemleri gergek zamanda (Aydrn, E.D., 1989 s. 30-31) gahqrr

(toplu iglerne (Aydrn, E.D., 1989 s. 20-21) karEr olarak). Bu da bilgilerin derhal ve

siirekli olarak iqlendi!i anlamrna gelmektedir($ekil3).

T)PLU ll4l'l

ON.UNE I

GER1EKAMAN I$TTA

ARAB,{p$l$. I$Fllt\,$ tAloRl,rft :.

$ekil 3 - lElemlerin toplu ve gergek zamanda yaprlmasr

Gergek zaman sisternleri genellikle gok yi;nlti iElem _{yaparlar. Qok} yaygn olatr

bir

uygulanrada GERQEK

ZAMAN

olarak tanrmlanan bir terrninal aracrhlr ile doirudan, bir bilgisayar sisterni bellelinde sakh belirli program ve bilgi kaynaklanna

erigme olanalrna sahiptir. Cevaplar daima gtincelleqtirilmiq bilgiler halinde kaynakta

hazrdu. Sisteme gdnderilen soru bigimindeki verile do!rudan igleme ahnr.

Bir bagka anlatmla kullamcr sorular sorar ve bilgisayar da bunlann cevaplan-nr amnda al-u. Burada kullamcr ile sistem arasrnda bir diyalog xiz konusu oldulundan

buna ETKII

F$lM

sistem adr verilmektedir. Bilgisayarda sakh program ve bilgi

naklanna birden fazla kullamcr veri ve komutlar gcindererek erigebilir. Bu komutlar

yardrmryla baglatrlan programlar verileri srasryla igleme alu ve sonug cevaplar halin-de kullanrcrlar4ulagtrnlrr. Gergek zamanh sistemler banka iqlerinde, otel ve seyahat rezervasyonlannd4 stok yrinetiminde vb. kullanrlu.

Bir bagka uygulama tiirii olan, SAKLAMA ve GERI ALMA olarak tammla-nan etkilegimli bir sistemde kullanrcr gcinderdili komutlar yardrmryla bilgisayar

sis-leminde daha <ince saklanmq olan bilgilere erigerek bunlan geri alabilir. Veri

banka-lan, kitaplftlar ve salhk kuruluglan bu sistemden yararlanrrlar. Yani, bilgiler birbir-Ieriyle ilgisi olmayan programlarda aym anda iqlenir ($ekil 4). Bu da kontrolu daha

dagi.iglegtirir.

$ekil 4 - Karqrlkh olarak birbirleriyle ilgisi ohnayan programlarla bilgilerin

gok ycinlii iElenmesi

Biligim sistemine adapte edilebilecek etkin kontrol yiintemlerinin

olma-masr kasrlh hareketlerin yaptlmasl riskini

arttlrmaktadr

($ekil 5).

2.3.2.3. Bir baEka kriminojenik unsur bilgisayarlann kullanrlmasr ile

ilgili

anonimitedir. Manuel sistemlerde g<irevlilerin makbuz imzalamasr gerekmektedir.

Qok terminalli bilgisayar esash sislemlerde ise, yetkililerin kontrollanna ralmen

ano-nimite korunmaktadr. Gerek kurban (ma!dur) gerekse kazanrlan obje anonimdir.

Suglu kimin mahnr aldrtrm bilmemektedir ve kurban (matdur) ile temas

kurmamak-tadu. Suglu agnmdan kullanrlan sadece rakkamlardr ve asil kurban (matdur) belirli 118

bir kiqi deEil, bilgisayardr. Elde edilen nesnenin anonim olmasrnrn biiylik bir

psiko-lojik

iinlemleri

alr.

Bugiin, veri medyalan iizerine kaydedilmiE sinyaller Eeklinde

biiyiik miktarlarda nakit tjdeme emirleri iizerinde yaprlacak girigimlere kargr tizel bir

tedbir ahnmadan nakledilmektedir.

$ekil 5 - Verilerin konrol yaprsrnrn zayrfltlr

2.3.3. Biligimle ilgili suglann iElenmesi sistemin nasrl fonksiyon gdrdi.i[ii

ko-nusunda bilgiye ve genellikle bilgi iglem konusunda ileri dtizeyde elitime gerek du-yar. Bilgi fakatrii bir yanda sisteme miidahale edebilecek bilgiye sahip olan kigilerin u" tuyrau olmasr bakrmrndan koruyucu bir etkiye sahiptir. Diter yanda ise, bilgi

iki

agrdan bir sug olulturma faktiirti olarak kabul edilebilir. Biligim hakkrndaki bilgisini sug olugturan amaglar igin kullanmaya niyetli olan bir hqi kendi yetenekleri ile

diler

gdrevlilerin yetenekleri arasrndaki bogluktan dolayr yakalanma riskinin az oldu[unu

UitmekteOir. Dolayrsryl4 Biligim suglanm igleyen kigilerin birgolunun Biliqim

siste-minde gahgan kigiler olmasr bir rastlantl degildir. Bu yetenekleri olmayan ve biligim sugu iglemeyi planlayan kigiler dahi, Biligim sisteminde gahgan personel ile damgrkh

olarak hareket etmek zorundadular.

Gelecekteki elilimler ile

ilgili

olarak biligim bilgisinin geniE gapta yayrmasr

beklenebilir. Biligimin ilk gtinlerinde gok nadir bilinen bilgiler bugiin iilkemizde

bin-lerce kigi tarafindan bilinmektedir. Bazr tahminlere grire (Gn. sendrow 1980), gele-cek 25 yrl igerisinde biliqim yetenekleri bugiinkti okuma yazma yeteneli kadar yaygur

bir hale gelecektir. Ancak bu btiyiik bir sonug getirecektir. Kigisel bilgisayarlann ve

ev bilgisayarlanmn yayrlmasr aym yrinde etki gcislerebilir. 3.

BtLt$tM

SUQU: TERMINOLOJIST VE TANTMT

3.1. Hukuki ve kriminolojik kavram biligim sugu ile ne kastedildili ve bu ifadenin hangi yasaklanmrg eylemleri kapsadr!r konusunda belirsizlik mevcuttur. Ancak bir kavramr tanrmlamaya gahgmadan cince, tanrmrn tiirti ve kullanrmr

haklq-nda agrkhk getirilmelidir. Hizmet edeceli amaca g<ire ranrmr belirlemek igin gegitli deligkenler kullanrlmaktadu. Burada kullanrlan biligim sugu Lammlan iki ayn

diizey-de irdelenebilir:

- Biligim sistemlerine karqr iElenen suglar

- BiliEinr sistemleri ile iglenen suglar/sug failleri

3.1.1. Hukuki

bir

kavram olarak biligim suglarr Aqagrdaki haller biliqirn sugu olarak kabul edihnektedir:

- Izinsiz olarak bilgisayara dayah kigisel dosyanrn agrLnasr veya tutulmasr

(srnrr dokunuhnazhla karqr iglenen suglar),

- Bilgi hrsrzhlrna karqr korurna ile

ilgili

kanunlann ihlal edihnesi,

- Kiqisel bilgiler verihnesi.

- Bilgi tecavi.izi.i. Yani, EBI kaytlanna yasadrgr yollarla erigilmesi veya bu

kayrtlann yasal olmayan gekilde deligtirilmesi, silinmesi veya bu tiir kayrtlann

giril-mesi veyahut bilgi tecavi.izii igin hazuhk yaprhnasr.

BiliEirn sisternleri alanrndaki m'azzam geliEmenin _{yol agtrlr biitiin}

cezalandr-rrlabilir ttirdeki biliSirn sistemlerinin krit0 kullanrmlannrn (rizellikle iilkernizdeki)

mevcut kanunlar altrnda cezalandrrhp cezalandrnlmadrgr gtiphelidir.

Mevcut durumun pratikte gegitli sonuglarr bulunmaktadrr. Bunlardan en

<inemlileri arasrnda biligim sistemlerinin geEitli _{qekillerdeki kdtti kullanrmrna karEr}

yeterli yasal korumanrn mevcut olmamasrdu.

BiliEim sistemlerinin k<itiiye kullanrlmasr ile

ilgili

muhtemel biitiin yollan

kapsayan hukuki bir tarumlamamn yaprlabilmesi zordur.

ABD'deki gc$itli eyaletlerde bilgisayarla

ilgili

sugla

iig ana

ballft

alrrnda toplayan yitnetrnelikler bulunmaktadf: Fikir haklanna karlr tecaviizler (programlar dahil verilcri ifade etrnektedir). bilgisayar donannrrna ve gereQlerine karEr iQlener suglar ve bilgisayar kullanrcrlafina kary i$lenen suglar.

Bilitim

sistemleriyle

Ilgili

Suglar Kanunu diger eyaletlerin yairsra Florida. Colorado, Rhode Island. N{ichi

gan, New Mcxico ve Arizona gibi eyalctlcrde yiiriirliikte bulunmaktadu. Bu y6nc!

meliklci ditcr eyaletlerde bnr!rlmaktadrr (Kanunlann Uygulanmasrna Yardrm

lda-resi, Birlcqik Devletler Adalet BakaDLEr, 1979).

3.1,2. Hcr halukarda kanuncn sug eylemleri olarak kabul edilip

edilnrcnrclerr-nc balolmakzrn bilgisayarlafin mevcut kdtiiye kullanrm gekillcrini temsil eden

ger-gek tablodan kimiDolojik

b;

onarn

olul

lakudlr. Sugun talunlarnasr sadece ceza

ka-nunlarnrn diizenlernesi altmda bulunan eylemleri kapsarnakndrr.

Biliyim sugu gibi kollektifbir krirninolojik kavrarnrn herhangi bir uygulanra

fonksiyonuna hizrnct cdip edemcycccii sorusuna cevap vcnnek iizere a;alrda

br-li;imle

ilgili

suglarrn

r

ahiyeti ile

ilgili

bir tanrmlama verihniltir.

3.2. Kavramlar re tanlmlar

Biliqim suqunun tamrnr iic

ilgili

goriiqlerde farkhhklar bulunmaklndr. Bazr

teblillerdc bili|iim sugu bir tiir ekonomik sug olank tannnlanmaktadrr. Hcrbcn

Edcl-hcrz . (1977) bu konuda "Computer while,coll:[ crirne" (bcyaz yakah-bilgisayar

sug-lan) deyirnini kullanrnalladr. Yazara g6rc.

bilillm

sistcmlcri reknolojisindeki hrzh

gelitme. !iiparitlcrin ycrine gctirihncsi. para kayrllarltnn lululmasr. bor9lardlrma,

gcinderme. laluraianla. muhasebc. transfer. uzlallrnra. dcpolama, ilcrel iidenrclcri, krediler, telcil vs. ilc ilgili maDuel iqlcrrlcrde dcliqiklik gerirrnigtir. Manucl i$lcnrlc-rin yci$lcnrlc-rini olonlalik bilgi i{lcm

alnrilr.

Dolayrsryla bilgisayarlar bu yordamlan vc

"beyaz yakaL su9lam1n" gevresini dcvralml!1rr.

Edclhcrtze gdrc, ekononrik suglarda "i;lenrin" suq niyerini gizlernck igin dai-ma araq olarak kullaDllan "kaEtl ' _ii7-crinde hile yapr|nasr sdz konusudur. Bilgi

iglern-dc bilgilcr elcktronik senttnller halirde manyctrk ortamda saklalrdrErndxn bu ttir

hilc-lerin yaprlabilnrcsi frsatlnr arlumakladr. Bii bilgisayarrn biiyiik miktarlardaki nakit pffayr transfcr etrnesi birkag saliyeden lazla stinlcz ve programda bu konu ile

ilgili

csas komutlar hcrhangi bir kahcr iz brakmadan "silinebilir". Bilgisayar kullanrmryla suglu yakalarma riski fazla olmadan biiyiik miktarlarda parayr zimmetine gegirebilir.

Edelhertz bir bankanrn nakit bdliimti sorumlusunun iig yrl iqerisinde

milyon-larca Dolafi aktifolmayan hesaplardan kendi hesabrna nasrl gegirebilecelini grister-mektedir. lqlenen sug New York polisi tarafindan haftada 30.000 Dolar'a varan bahis-ler diizenleyen bir bahisqinin yrlda I I .000 Dolar maagla bir bankada qahghlr tesadii-fen ortaya _{9ftrnca anla!rlmrltu.}

August Bequai (1978) Bilgisayar suguyla ilgili bir tamm bulunmadrlrm 6ne

siimektedir. Onun tanrnma gdre

'biltim

sueu", "beyaz yakah sugu" adr verilen daha biiynk bir sug eyleminin bir

ttliimi.inii

olulturmaktadr (BiliEim Suglarr, 1973). Bu

tannn beyaz yakah sugu olarak srnrflandu amayacak ve her halukarda biligim suqlan toplu kavramna atfedilecek belidi yasadrgr kavramlan kapdamarnaktadf. Bu durum biliqim sistemlerine ka$r itlenen gelitli _{liddet suglan} igin gegerlidi.r.

Rainer A, H. von zur Miihlen "Computerkiminalitael" deyimini ifade et-mckledir. Bilgisayann

Oilitim

sisteminin) kendisi suglu olamayacagndan "

_Biliiim

suglululu" hakh olarak eleqtirilmektedir. Ancak, von zur Mulrlen bu deyimi. bu

olgu-yu losa ve dz lanrmlamasrndan dolay genel olarak kabul edildiEini ifade etmektedi!. Von zur Miihlen, "Computerkriminalitaet" deyimi ile bilgisayarlara (biligim

sistemlerine) ydncltilen veya bilgisayarlann arag olarak kullamldrklan her ti.iil0 sug eylemini kastetmektedk (1975). Bu terim sugun gelidi hukuki tanrmlaflm da kapsa-maktadrr. Bu suglardaki ortak elemanlar arag ve hedcftir. Von zur Mi.ihlen "su9 ey-Iemleri" olarak cezalandf amayacak ancak malriyetleri ve karakterleri dolayNlyla su9 sayllmasr gcreken eylernleri ifade etmektcdir.

Sielrer de von zur Mijhlen ile aym Almanca lerimi. yani "Computerkrirninali-taet"i kullanmaktadr. Ancak von zur Miihlen'in tanlmmr gergcgi yalrsrtmaktan uzak bulmaktadr. Von zur Miihlen'in tanrmr bol (iginde bilgi bulurunayan) bir manyetik

bandm galmmasr gibi bililim sistemleri ile rasllantsal yasaklanmrl eylernleri de kap-samaktadrr. Sieber aynca bu terimin tanrmrna btitiiD bililim sisternlerinc dzgii

sug-laln dahil edilmemesi ger.'ktiEini diiqiinnekiedir. Siebeiin diiEiincesinc gdre. "Com-puterkiminalitaet" terimi ahurda sadcce

bil\irn

sistemleri ile ilgili mulkiyet suglarr

srmtlandfrlmahd[. Sieber aynca bu terimi alalrda bclirtilen qckildc dalra kesin ola-rak tanunlamaktadrr. 'Computerkriminalitaet" bilgisayar verilerinin kasrth olaola-rak &gi$tirildigi (bil8isayarda hile yaprlnasr). taluip edilmesi (Bilgisayar sabotajr). ye&i

drgr kullanrlmasr veya yararlanrhnasr (Bilgisayar casuslugu) ve bilgi i;lem donanrrnr ile bilikte kullamldr& (zarnan huszhfr) miilkiyet suglanm kapsar (Sieber 1980).

Sie-beiin tannnmln von zur Miihlcn'in lanlmrna nazaran daha iyi formiile edildiEi ve

srmrlarmrn belirlendiii kabul edilmekteyse de Sieber'de biliqim suguuu sadece

miilkiyete karEr iqlenen suglar ile smflandrmaktad[.

Donn B. Parker'a giire, "beyaz yakah sugu"nun biliqim suguna belirli yiinler-den benzerlili bulunmaktadr. Ancak biligim sistemlerinin giderek daha fazla kullanr-lmasr ve biliqim alanrndaki hrzh teknolojik geligmeler biligim sugunun fenomenoloji-sinde bir deliqiklik meydana gelmesiyle sonuglanm$ ve bu _Fkilde beyaz yakah sugu ile biligim sugu arasrndaki farkhlaqma giderek anan _Fkilde dolrulanmqtu.

Bililim

sugu gerek klasik gerek ekonomik suglarla

ili*ili

suglann gelitli hukuki

larrnr kapsayabilir. Parker bu konuda iig terim kullanmalfadr:

$l

jgi4qgiggqlq!4lg

k<itiive kullanrlmasr. Bilisim sucu ve bilisim sistemleri

ile ileili

suclat. Bu terimler

Parker tarafindan aqatrda _{belirtilen lekilde tanlmlanmaktadt:}

" _{Bili$im sistemlerinin (bilgisayann) kiitiiye} kullanrlmasl' bir veya birkag

failin biligim sistemleri kanalyla yaptr!r veya tekar yapabileceli ve bir veya birkag maEdurun zarara uEradrlr veya ulrayacalr kasrtlr eylemlerdi! (Parker D. B., 1980).

"Biligim suqu" bililirn sistemlerinin yasadi$r kullannnlartnt lanunlamak igin kullanrlan onak bir terimdir. Ancak, sugun iqlelmcsinde biliEim sistelnlerinin

dolru-dan kullammmr kastetmektedir (Parker, D. B., 1980).

"Bilitim

sistemleri ile

ilgilisu("

ba;anyla uygulanabilmesi igin bilgisayar teknolojisi ile

ilgili

bilgilerir getekli olduEu hcrhangi bir yasadrqr eylemi geniq an-larnda ifadc eder (P:uker D. 8., 1980).

Parkcr'a gbre, 'biliqirn sistemleriyle

ilgili

sug" terimi sanayi ve licaret

alan-larna kargr i;lenen suglar. beyaz yakah suglan veya ekonomik suglarla kmttlanamaz. Bu tcrim aynr zamanda

kitik

iqlcrnlerin do$ululunu ve e&iDliliIri korltrol eder

bil-Sisayar kullanrlarak

bililim

sislemlerine ve verilerine kar;r yaprlan liddct slglannr

vcya insanlarln hayatrnr tchlikeye atan suglarr da kapsayabilir.

Avusturalya'daki Caulficld Teknoloji Enstit0sti biinyesindcki

Bili;im

Sis

temleririn

Kdtiiye Kullanrlmasr

Arallrma

Biirosu.

biliriinl

sistcnlleriyle

ilgili

hrsrzlk,

zirnmele gegirrne. sahtekarhk vs.;

- Giren ve/veya grkan bilgilerin yetkisizce kullanllmas\

- Terminaller vasrtasryla biliqim sistcminc ye&i olmadan _Sirilmesi. - Uygulama programlarnm yetki drqr uygulanmast veya kullanrllnast. - EBI sisterninc karqr illcncn suglat. donanttnm. dosyalarnr veya g*an bilSile-rin gahnmasr.

- Bilgisayar sistcm donanrmrna

kaill

sabotaj.

- Verilcrin yelki dr]l durdlrulmast gibi olaylan tannnlayan

"bililim

sistemi-nir

kdtiiyc kullanrlmasi terirnini kullanmaktadrr (Fitzgerald 1980).

Yukanda yer alan tamrnlamalara dayanarak biligim suglarr ile ilgili ortak ve genel kabul gitrmii$ bir tanrmlatna bulunmadrlr s<iylenebilir.

Bililirn

sistemlcrinin kiitiiye kullamlmasl biliqim sugu, biligim sislemleriyle ilgili suglar gibi geqitli lerim-ler kullanrlmaktadu. Bu tcrimlerim-lerden her birinin ge$itli eksikleri vardrr. Kriminoloji

agrsrndan

"bil\im

su9u" terimi bu tanmn esas aldrir en dnemli iki detigkeni yani su-gu ve bililim sistemini tanmlamakta ve su{un bir bilisim sistemi ile iligkili oldulunu

ifade etrnektedir,

Burada biliqim sugu genil kapsamh bir kriminolojik terim olarak kultanr-lmaktadrr. Bu kollektif isirn sahtekarlk, husrzhk, zimmetc geginne, bililim sistemi tecaviizii, hasar. lantaj ve yqama ve saELEa karqr suglar gibi ortak payda5r biligim

sis-temi olan suglarrn geqitli hukuki snuflandlrmalanm kapsamaktadrr. Dolayrsryla

bi-lilim

sugu terimi bili5im sistemleriyle ilSili olmak kaydryla her tiir sug ripini

kapsaya-bilir.

Bazr yazarlar urafindan "bilgisayarla

ilgili

sug" terimilin e5 anlamhsr olan "biliqim sugu" kullanrLnaktadr. Ancak.

'bililim

sugu" sadccc

vc

lerle ilgili olmayrp bilgisayann ge;itli krsrrnlanyla ilgili bclirli sug eylemlerine uygun

delildi.

Bu olgunun daha kesin tallunlanabilrlesi igin ve biliqim sugunun yeni bir

kri-minolojik unsur olup olnadrir sorusuna ccvap bulabilmek atnacryla herteyden cince

bilisim

sugunun fenornenolojisinin b6liimUnii olu;turan ve aynr zalnanda firsal ) aplslnr )aralan faklorler rnct'lcnrnclidir.

3.J. Baa Ana Hatlar:

- Kamu dosyalarndaki bilgilerc cr[rne ve ge el olarak bilgi hiirriyeti

soruu-larr.

- Halkrn ve uzmanlarrn dErctimi ve

e!itimi.

- Bclirli

alrhk

verrne ve devlet dcstcli sorunlannda ara;trrma ve gcliErirme.

-

Bililim

leknolojisilin gelecckrcki gelil;mcsi ile

ilgili

rua$trnnalar. ileriye ddniik lahrninler.

-

Bili;im

sistemlerirrin sosyal crkisitrin incelenrnesi.

- Bili5im alanrnda ozel "ulusal projelcrin" uygulanraya konulnasr. Biligirn

sistcrDlcriniD daha yaygrn qckilde kullanrlnlasrrtll desteklcnmesi.

-

Bili5im iiriln vc hizmetlcriniD edinilnrcsi. tjzellikle. uzrnan bir kurulug aragrhlryla koordineli dcvlcr alunlan ile

ilgili

sorunlar.

- Bilgisayar/iletiqiru tesislerinin gelilririlmesi. Bilgisayarlar ile ileti;im ara_

9an arasnldlki elkileliminin incelenmcsi. uz-rnanlalnlrS bilgi lebekesinin yarattLniur. - Sislem tasanmr y6ntcr lcri. genelleStirilmig yaz nn paketleri ve giivcnlik ile

ilgili

standardizasyon sorunlan.

- _Qeqitli ulusal yazrLrn vc donannn illctuelcrinin dcslekletunesi, bilgisayai

pazall

.rJ<i ulusal gabalanu koordine cdilnesi,

yerli

iifctirni igin gaba sarlcdiltnesi.

- Bilgisayar alanrndaki uananhEt

tenril

eden damgmanLk kuruluglannrn

meydana getirilmesi.

- Merkezilegtirmc, merkezden uzakla$trma. geli5menin b<ilgesellegtiilnesi,

diler hususlann yamsua. giivenlik ve organizasyon agrsrndan kamu

bihim

sistemle-rinin geliqiminin vc igletilmesinin bcilgelere yaylmasr. Kamu biligim ile ilgili farkh organizasyon modelleri.

- Bilgilerin i$lenmesi _{ve kullanrmrmn koordine edilmesi, rizellikle, sosyal}

planlama ve istatistik agrsrndan "bilgi bankalan/havuzlan"mn ya.rat masr ve

lopla-t24

nan bilgilerin kullanrlmasr.

- Orne!in biligim sistemlerinin biitgelendirilmesi ile

ilgili

olarak metodoloji

alamnda koordinasyon sa!lanrnasr.

- Fiyatlandrma politikalan ve bilgisayar ve iletigim hizrnetlerinin i.icretleri.

1.

BlLl$IM

SUqLARTNTN FENOMENOJIK

UNSURLARI/I'AKT0-RLERI

4.1. Yeni Fenomenoloj ik U nsurlan/Faktiirleri

Aqalrda yer alan altr unsurun biligim sugunun esaslm oluEturdulu kabul

edile-bilir:

- Sugun iglendigi alan/yer. - Modi operandi ,

- Netice.

- (Zanan) Ani sug/rniiternati sug,

- (Mekan) Mesafe sugu,

- Fail ($ekil 6).

,1.1.1. _{Sugun iglendigi} yan/_ver birgok bilir;irn sugu tiirtinUn gevresi

bakrm-rndan bunlarla ekononrik suglann

diler

ttirlerinin gevresi arasrnda bir bcnzerlik

bu-lunuraktadr. Ekonomik sugun iglendi!i yan/yer genellikle masa. dokiirnanlar, yazr nralzerncsi. rnuhternelcn bir hesap makinesi ve kazartrlacak nesne yani paradr. An-cak. manuel sistemlerdc llrsal yaplsl bilgisayar sistenrlerinin fusat yaprsuta gore

dcgiEiklik gosterrncktcdir. Eski rlanuel sistcrnlerdc sug eylernlerinin ortaya qrkarr-hnasr gi.ig olsa bilc, tbnksiyonu tcsbit etrnesirrin yanrsra koruyucu etkisi de olan bir kontrol ve dcnctlcrne sistcrrri bulunuraktaydr. Ayrrca. tutulan defterlerdeki tahrifar

larur ortaya grkarrhnasr da gok daha kolaydr. lqlenrlcr genellikle en az iki kir;i

tarafi-ndan yaprldrfrnda sosyal kontrol daha iyi fonksiyon gdnnektcydi. Doki,imanlar ve deticr tutrna iglemi genellikle gegitli yerlere dafrtrhnrqtr. Dolayrsryla

bir

set'erde

bi.iytik miktarlar 0zerinde oynarnak daha giigtii. Btiyiik meblallar ile yolsuzluk yap-mak igin tail belgeler i.izerinde siirekli tahrifat yapmak zorundaydr ve dolayrsryla bu

da yakalanma riskini arttrrnaktaydr. Dahili kontrol ile ilgili temel esas bir iElernin ve-ya iElenr ttiriiniin baqrndan sonuna kadar tck bir kiqi tarafindan yaprhnamasr ve bir

de-partmall veya personel tarafindan yaprlan iqin rniimktinse bir bagkasr tarafindan ba!rmsrz olarak denetlennresidir.

Bilgisayar teknolojisine gegir;le birlikte suglu igin yeni bir gevre yaratrLnrqtu.

EBI'ye gegiqin onernli nedenlerinden biri faaliyetlerin otomasyonu ile iqlem

giiven-li!inin

genig olgiide artturhnasrdrr (teknik iglemler fonksiyonu. mallann, hastane ya-taklannrn vs. mevcudiyeti, fatura ve cldeneklerin tahsilk edilmesi veya odenrnesi).

Ancah modem Biliqim sistemleririn. omelin; sug eylemlerine karEr hassashk

agrs-rndan belirli zayrf noktalarr bulunmaktadr.

Btiyiik miktarlarda bilgi tek bir noktada toplanmaktadr. Bilginin biiytik brr

krsmr birkag veri tabanrnda/bankasrnda yolunlaEmaktadr. Tek bir hizmet biirosu

bir-gok girket igin bilgi toplayabilir ve igleyebilir. Veritabanlan, veri ortamlan manyetik bantlar, diskler ve disketler v.b. den olugmaktadr. Billigim sistemleri kritik i.iretim

streglerinin kontrol edihnesinde kullanrldrtr gibi; sa!hk hizmetlerinde hastalann, hayatr ve safhlr agrsrndan b0yiik tinem tagryan biiyiik miktarlardaki bilgiler de bilgi-sayarlaqtmlmrqtu (Polli 1980).

$ekil 6 - BiliEim sugularrnn fenomenolojik unsurlarr

Bilgilerin tek noktada biiytik oranda yofunla5tmlmasr ve go$afi agr&n geEir

li yerlere da!rlmrE bilgisayar kullanrcrlarurdan ahnan veya bunlara aktanlan bilgiler sug uygulamalarr igin yeni gevreler oluEtunnaktadn. Bu yeni gevreler biliqim

merkez-leri, terrninaller, iletirgim araglan (telefon. faks, teleks), disk, disket. manyetik bant, kaset vs. qeklinde bilgi taqryrcrlardr.

Teknolojinin ileri diizeyde geligmig olmasma ralmen EBI kullanrmr

bilgile-:lwlT/ff@ :RTN KIT DLiC'

rin ula{hdl veya dosyalandrtr ve kullamldrlr noktalarda g€$itli i$lemler yaprlmasrnt gerektirmektedir. Aynca, bilgisayarda yaprlan iglemlerin

bi

ara kademesi bulunmak-tadr. O da gelidi kontrollar ve kayrt ve bunu takip eden bilgi illemio gelitli gekille ni

igermektedir,

Bilgiler

illendili

gelitli noktalar arasrnda bir ula5trnna sdz konusu-dur. Bilgisayarda da

p$tli

kategorilerdeki personel, yani merkeze veya merkezden yaprlan aktarmalardan sorumlu olan, bilgileri illetunedendnce veya iglendikten soma alan vc veren. bilgi sailayan kigiler ile a4ivlenrniq bilgilerden sorumlu olan

bilgisa-yar operatiirleri, prograrncrlar ve dilerleri bu bilgiler ile dolrudan veya dolayh oldak

temas etrnektedirler.

Bililim sistcmlerinin yogun bir yaprst vatdu. Biitiin halalar vc eksikliklcr

sap-tanrncaya kadar bir sistemin uzunca biJ site kullamlmasr gerekrektedir. Sistemin

gc-liltirilmcsi ve deEittirihnesi ile ilgili siiLrckli talepler ncdeniyle de yeni kusurlar ortaya

grkmnktadr. Yani donammlar ve yeni programlar dcvreye sokulmakla ve gerek yor_ damlar gereksc programlar srk srk de!iqtirilmcktedir. Biitiin zayrf noktalann sap-tandrlr ve

biliidili

bir istilsar durumunun elde cdilmcsi zordur.

"BilBisayar hatalari'na ilging bir ilrnek ABD Scnatosu Resmi l;ler Komitesi

huzlrrunda dclil sunan ABD Adalet Bakauhlr ternsilcisi Richaid L. Thorhbulgh

ta-rafindan bildirilmigtir.

Sallk.

Efitim ve Rcfalr Bakanhlr ye&ililerinin verdili

bilgi-yc gdre. Sosyal Gi.iverrlik ldaresihin bilgisayara gcgrnesinden sonrr*i 27 ay zarfrnda

isimsiz 620 rnilyon Dolar tularmda haksz dderEkler ddenmigtir (ABD Scnatosu

Res-rni lqler Komitcsi, 1977).

Bilgisayar ve ilctiqim gebckclerindc higkimscnin doErudan gatzlem yapabil-mc ihtirnali bulurrDayan bclirli suq eylerlleri yapdabilir.

4.1.2. Modi operandi

(Bililim

suelulugunun maddi unsuru) hareket. Ye-ni nlodi operandi bilgisayar gevresine uygulanan olomatik yordarnlafil kullanrlmasr-na baEhdr. Bililim sistemleri olmadan hesaplann yuvarlalhnasr adr vcrilen iglclnle biiyiik mcblallarda sahlckarhk yaprlmasr rDiiukiin ollnaz. Yuvarlalrna sahlekarltir

a5alrda belinilen rutin illcrnlcre dayanr. Baukal:u mcvduat igin bclirli bir faiz oranr tesbit ettiklcrinde ondalft hanesi _{Senelliklc ikidcn tizla} olmaktadrr. Bu meblallnr he-sap sahibine alacak kaydcdilemedilindcn faiz hesabrnt yapan program fazla ondal*

haneler tarafindan temsil edilen meblag miiteakp hesaba cklenmektcdir. Bu aktarma

son hesaba kadar bu qekil& devam eder. Modus operandi fazla ondalft hanelerin

tem-sil ettigi kurullann bir sonraki hesaba aktar masr ve dolayrsryla suglunun emrinde

olan bir birikirn hesabrna aktanlmasms dayanr. Bir bilgisayar bir ay igerisinde bunun

gibi birkag milyon iqlem yaptrgrndan, ioplamlann daha <inceki ile aynr olmasr do-lay$ryla yakalanma riski olrnaksrzrn oldukga biiyiik miktarlar toplanabilir. Buna

lam" leknigi adr veri}nektedir. Degilik

bililim

sugu _lekillerine air modi operandi'yi

gdsterecek yenr bir dzel dil yarablmrsur.

Bilgi aldatmacasr. Fuva atl, salam tekniEi, siiper darbe. kapan kapaklan, lo-.1ik bombalan. ascnkonize saldm, lelgilik, veri srzduma. yankesicilik, taklit, tel

sal-ma, simijlasyon. modellerne gibi ifadclcr biliqim sugu iglenmesi ile

ilgili

teknik ve

taklik

y6ntcmleri gogunlulunu belirtmektedir. Bunlardan bazrlarr a!aErda ele

allnlnlltr.

Bilgi aldatmacasr verilerde yctkisiz qekilde kasrth olar:tk hile yaprlmasr veya

deliqtirilmesini iladc cdcr. Veriler bunlan qitielenmesi, dosyalannlasr, ulaqtrnhnasr,

kontrolu, ve bilgisayara girilmck iizerc d6nii$tijriilmesi amacryla verilerc eriqimle

im-kanr olan personcl taralindan dc!iglirilebilir. Bu iglem bclgclcrin taluifedilnesi. veri ortarnlantun (manyetik bant. disk veya disket) iiircl olarak hazrrlatuirrg materyel ile deli;tirilrnesi. kartlara ck karckter kaydr ya da bazr kayrtlann iptali veya manuel

kon!

roldan kagrrrrlrnasr siiretiylc yaprlabilir.

Trur€ atr bu tcknitiD tarihteki Truva Atr efsanesinc benz.cycn ydDleri

buluD-maktadrr. Bilgisayar prograrnlan ilc

ilgili

olarak. sisrem kitapL!mdaki gegerli bir

progralnur planlanan sugun iqlcnmesile yarayacak degiiitirilmi:i bir kourut srrasr

igcr-di!ini

ilade edcr. Nonnalde program amaglanan gekilde qalrSr. Ancak program

fail

tarafilldan Qalrrldrgr zamar (bir bilgisayar programrn vcya alt progmmnx lr.rrekete

Bcairen eylcrn) program $ckil dcgittirir. YaDi. birkag mihrosaniyc igirde programdan C*anltin dcgi{tiriln)i! taliDrallan araya 8rrcr.

''Truva _{ati nxr klasik iirne!i gc|itli yayrnlarda agklanmr$tr. Bu ohy birkag} yrl ajnce bir Amerikan Universitcsinde nrcydana gelmiltir. Sisrcm rniihcndislcrindcn

biri illetinr sislcllrinde hata ararken raslanu eseri olarak daha ijncc hig giinnedili brr komut dizisi saptnnulor. Miihendis bu diziyi diklatle incclcdiktcn sonra sisteme

balL olan birgok tenrrirralden biriuin sistern operatiirii konsolu haline

gclirilcbiie-celini vc bu terminali kullanan kiqinin bilgisayardaki biliin bilgilere ula$rak bu

bil-giler iizerirde

sr

rslz lckildc oynayabilecetini saplarn\ru (Parkcr D. B.. 1976).

Superzapping Supcrzapping bir urasrcr anahtar ile klyaslanabilccck bir

kul-Ianma programrdrr. Superzap programlan ge$itli illetme hatalanrun ortaya grkmasl halinde acil durunllada kullanllu. Bilgisayar durdurulur ya da normal kurtarma veya yeniden gall$tu.Ina illemleri ile giderilcmeyen bir duruma girer. Sisteme konulmu$ olan biitiin giivenlik engellerini ve koruma onlemlerini aqabihnek igin bilgisayarm

iEletmesinde meydana gelen belirli kusurlan siiratle diizelknek amacryla superzap sistemi kullanrlu. Ancak aym program su9 iglemek amacryla da kullan abilir.

zap programl suglu tarafrndan kullamldrlr zaman ieNikeli bir alet haline gelebilir.

Su-perzap prograrnmr usuliine uygun olarak kullanan bir New Jersey bankasr bilgisayar

merkezi batkam herhangi bir kontrol sdz konusu olrnaksEto belirli meblaglann balka

hesaplara kolaylkla aktafllabildilini kegfetmiqtir. Superzap programrft kullanarak veri dosyalannda herhangi bir iz brakmakrzrn 128.000 Dolar!

hakz

olarak

alm{tr

(ABD Adalet BakanLlr Kanun lcra Dairesi, 1979).

Bu druekler bilgisayar sugunun fenomenolojisi

ile

ilgili

yeni elemanlarr gitsiermektedir, Bilgisayar teknolojisi bilgileri bir araya loplarnasr, muazzam iglem

lrra ve programlardaki deEilikliklerin saptanmasmdaki giigli.ikler nedeniyle yerri su9 ydntemleririn kullantlmasma imkan satlamaktadr.

4.1.3, Netice. Klasik hedef para ve diter geylerdir. Parayr ve diEer nesneloi haksrz olarak edinmek igin bunlarrn fiziksel olar:rk sahibinden yasadrlr iilem yapan

ki$nin zilyetile aktamlmasl gerekir. Biiyuk banka soygunlarr daima titizlikle planla, nan soygundaD sonra baDknotlarla dolu loftalan ta$yan kitiler ta.afindan

yaprhnak-tadu. Cenellikle ktiqiik meblaElar ile ilgili olarak kullan an yol gek sahlckarll!rdr. Bilgisayar galrnda bu hedef gekil deiigtirmiqtir. Par4 buna sahip olan ki$iDin ddeme

kabiliyeti ilc ilgili bilgiden bagka bi4ey olnadr$ igin banknotlar bir ba;ka bilgi gckli ilc. yani eleklronik sinyaller ile deligtiilebilir. Bilgisayarlar. veri taqryrcrlan ve veri ilctiqimi ilc para yerire elektronik sinyalls qeklinde verilet naklcdilir. Buular tularlar ile

ilgili

bilgilcrin merkezi olatak modcrn medyalara kaydedihnesive krsa bir siirc

igerisinde colrati olara birbirlerindcn uzak yerlerc aklar masr surctiyle biiyiik mik-tarlar hali dc rcpliulabilir. Elektronik sinyallcrin banknotlann ycrini ahnasr sug

ey-lemlcine kartr ahnacak korurna tcdbirlcrini itnemli itlgiide azahnrllu. Elckrronik siryallcr halindeki paraya kaer olan davranl nakit paraya karrir olan davranlltan te, mcl olarak farkhdrr. Banknot kullanan kiqi bunlarr dikkatle sayiu. Kasada saklanan

para alann sistcoline baEh etkili kilitler ile korunur. Nakit paranm tagrmnasrnda <izel

tedbirler ahn[. DEcr yanda. elektroDik sinyaller _$eklindcki para hemen henlen biiyiik bir kayrtsrzlrkla i5lern giirrnektedir. bilgisayara gcqi{in konllol ve giivenlik ile

ilgili

tiim sorunlartr iistcsinden gelecegi zannedilmiqtir. Ancak, esas bclgeler iizerindcki kontroldahi biiyiik oranda

^zalmrltr. Mair ve ark, (1978) manucl sistemlerle

klyas-landrlrnda EBI sisternlerindeki

kontrolu

l0:l

oranlnda azaldrlm bcliflrnekledirlcr. Frsat yaprsr yasalara uyma aleyhiDe deIitmi! bulunmaktadr. _{Banknot $€klindeki} pa-raya karlr olan geleneksel davranrq elektronik sinyaller halindcki para siiz konusu

ol-duf,unda deiigime uf,.amr!tu. Bilgisayar sistemlednde muazzam miktarlarda bilgi

ioplanmaslnnr ve illem yaprlmasrmn diler bir sonucu da bunlann klasik suglara naza-lan

bilitim

suglanna gok daha ag* durumda bulunmalandf.

Her biligim ile

ilgili

sugtaki ortalama zarar geleneksel ekonomik suglardaki ararlardsn daha fazladu. ABD'de bilgisayar aracrlllr ile zlmmete gegirme ve

karLk olaylanmn her olayda ortalama 617.000.- Dolar zarara yol agngt buna mukabil

geleneksel ekonomik suQlann oltalamas[un l04.mO.- Dolar olduEu hesaplanm{tr

(Parker 1976). Bunun agrklamasr aityledir.

Bilgi

ve iglemlerin yolunlagmasrnrn yamsta, bilgisayar sistemlerinin mahiyeti ve gekli 100 Dolar ile I milyon Dolar'm

ya-kalanma risklerinin aynl olnasl sonucunu dogurmaktadf.

4.1.4. (Zaman) Ani su(/maitemati sug,

bili:im

sugunu gelcncksel yasad$r eylemlerden ayran yeni unsurlardary'fakt6llerden biri de siiredir. Deneyimler sugun iqlenmesinde zamanm dnemli bir risk faktitrii olduEunu gdstermektedir. Bir suqlu brr dizi sug planladrir taktirde bunlann her biri igin gereken zamanr hesaplayacaktf. Do-laysryla geleneksel suCta zaman suga niyetlenen bazr kigileri engelleyen bir unsur olabilir. Suqun iqlendi[i stte iqerisinde bunun tesbit edihnesi, alarm sisteminin

dcvre-ye girmesi tchlikesi biiyiiktiir.

Klasik suglarda zarnan dakika ve saat ile dlgiiliir.

Bilitin

suglannda ise zaman faktitniniin yeni bir boyutu bulunmaktadr. Bilgi illem saniyc ve saniyenin b(iliiml€ri gibi zaman kavramlanm kullanmaktadr. Bazr biliqim suglannda 0.003 san.. yani 3 milisaniye (bir saniyenin binde iigii) yet€rli olnaktadr. Milisaniye, nrikosaniye, na-nosaniye gibi yeni zarnan boyutlar! hakkmda fikir sahibi olabilmek igiu aga!rda yer alan kryaslruna yaprlt. Bir nanosaniye ile simiye arasrndaki zaman iligkisi

I

saniye ile

30 yrl arasrndaki

iligi

gibidir.

Brli;im suguna iizgii diler bir zaman kavramr da suq eyleminin siiresidir, U9 genellikle uzun zarnan alr (uzurr sug dizisi). 15 bili;irn sugu vakas ile ilgili bir raporda

su9 eylcmleri 1.3 ila 6 yrl. ortalama olarak 3 yrl sunniiltiir (Allen 1977). Dolayrsryla

zaman faktdrii yakalanma riskini bi.iyiik oranda azaltmr!t[.

4.1.5. (Mekar) Mesafe sueu, Klasik sug _lekillerinde suglu genelliklc sugun

iglendili yerde bulunrnaktadr. Bir sahlekarhlrn laili kurbalr/mafduru ile herhangi bir _Fkildc tcmas halinde bulunmahdr. Ekonomik suglarda da fail sahlckarlft

yaprla-cak belge ile temas etrnckten kagrnamaz. Dolayrsryla klasik sug eylerninin uzaktan iglenmesi istisnaen miimkiin deEildir.

Yeni ileti;im sisternleri ile clkilesitn haliude bulunan bilgisayarl:u bu alnnda da yeni imkanlar yaratmrglardrr. Bilgisayar teknolojisi ile iletigim arasrnda giderek

daha yakrndan kurulan baglanh sayesinde bilgisayarlar arasrnda ya da bilgisayar ile kullanrcn arasrndaki cotrafi uzaklklar kalkmrgtu. Dolayruyla. biliqim sistemi

igeri-sinde bir sugun srnrsz bir uzakhktan illenmesi mitnkiindiir. lstanbul'a yerleiitirilmit

olan bir bilgisayar kanahyla dmeEin 1000 kilometre irteden sug illenebilir. Halen bazr uluslararasr _lebekelq i$letilmekte oldugundan (drnegin bankalar) sug eylemi

ihti

malinin ulusal srnulan da agttgr stiylenebilir. Bu da aizellikle usul hukuku agrsrndan yeni sorunlan ortaya gkanl ve yeni ulusal ve uluslaruasl alarda yeni diizenlemeleri

gerektirir.

4.1.6. Fail tnsanlar neden sug iqler? Hepsinin suga

etilimi

mi var yoksa. bu

durum sadece belirli zihinsel veya fiziksel niteliklere sahip olanlar igin mi gegerli? Olayrn etyolojisi iki soru etrafinda toplanrnaktadu. Bu sorulara cevap verebihnek igin

makro faktdrlerin yanrsra farkh slg

tiirle

nin fenomenolojisi ilc su9 faillerini incele-mek gerekir.

Biliqim

suglan alanrnda

failin

tipolojisi

ve davranrglarr

ile

ilgili

bazr

arEtrrmalar yaprlmrltu. Biliqirn suglnrr Eimdiye kadar bilgisayar merkezleri ve kul-lanrcdan iizerinde yoEunlalmrltr. F.W. Dcnnis (1979) bilgisayar

iligkili

sahle-karlirn

yaprlrnasr igirl suglunun bilBisayar sistemi hakkrnda bilgi sahibi olmast

ge-rcktigini bclirtnektedir. ABD'de bilgisayan kdttiye kullanabilecek yani sug niyeti ile veriler iizerinde illcm yapabilecek egitim diiz-eyine sahipyaklaqrk iki milyon insan

ol-dulu €hmin edilmektcdii (Tiirkiye'de yaklaErl 10.000 kigi bilgisayar eiitirninden gegmi5tir). Dennis agrklamaslnl ?0O vakanrn analizine dayandrrmaktadrr.

Hemen hemen biitiin Biliqim suqlulaflnrn hethangi bir sug kaydr olrnayan iri-barh kililer oldugu bilitunektedir. Birgok olayda bunlaln

bililim

suglan ilk suglarr olarak kayda gegmiltir. Bu suq bazen diler insanlarla diurrqrll olarak

illenmilti.

Par-ker, Stanford Ara$trma Enstitiisii'ndc kaydcdilcn 669 bilgisayar iligkili sugun yii2de

50'sinin ba$kalan ilc darugrkh olarak irilcndiliDi saptanlltrr (biligim sugu. 1979). Suglular gencllikle yiiksek gelir di.izcyindc olan

kililcr

olmakla birlikte suga iten

ne-dcDlcr esas itibariyle ekonomik mahiyettedir. Bunun ncdcni faillerin gencllikle

gelir-lcrinir saEladrlmdar daha yiiksck bir slalrdartta ya;amalafldu.

Yasadr;r uygularnalar bakunrndan cjnemli olan bir balka unsur bulunmak-tadr. Bilgisayar bunu kullanmi* iizere cEitiLltil insallar igitr ertellcktiicl bir nleydan okuma aracr olulturmaktadu. Bir biliqirn sistcminin ycnilmcsi dmclin dlrenciler igin

bir

oyun olarak kabul edilmektcdir. Burlar yctkisi olmayan kiSilerin bilgilere ula$masrnln veya bunlarr kullattmastnrn yasak olduEunu bilmcktedirlcr. Ancak,

dgrenciler bilBinin kendisini delil sisleni yernnekle ilSilendiklerini iddia

ellncktcdir-ler. Ancak bu yolla

kitik

dururnlarda bilgisayan yetkileri drqrnda kullanabilecekleri belirli bir deneyim kazanmaktadular. Osenciler halihazrrda bilgisayar sistemine

8i-rebilmek ve yakalanmadan bilgiler iizerindc oynantak

igil

yordamlar denerniglerdir.

Biliqim sugunda yer alan zeka oyunu sug eylemini kolaylEtuabilir ve ahlaki direnci zayrflatabilir,

San Francisco'da 55 kiqinin katrldrlr bir seminerde Donn B. Parker

bilgisa-yann kittiiye kullan masr ile bir anket sunmultur, Arkete

kat

an programc ar ve veri

tabatu ydneticileri bilgisayann gegidi kittiiJe kullan ma

_leki[ed

ile

ilgili

12 soruya 131

cevap vermitlerdi. "Patronunuz igin yazdrgmrz bir programr izinsiz olarak kullan-masr igin bir bEkasrna verdiniz mi?" 'Yazrh bir anlalma olmaksran diier programc, rlar ile program detig toku$u yaptrmz mr?"

Bu gibi eylemlere karsr olan davran4lan deterlendilebilmek igin dairt

altema-tifcevap bulunmaktaydr: "OK", "ahlak dr;r", "qerefsizlik", "yasadqr". Sorularda yer

alan uygulanralar yasadrgr olarak kabul edilmekle birlikte oniki sorudan alhsrna kah-lanlann %25-30'u tarafindan "OK" cevabr verihniqtir. Verilen cevaplar katrlanlarn E l5 ila 18'inin prograrnlan veya bilgisayar zamamm yukanda sorulduEu gibi dogru

olmayan amaglar igin kullanmr;lardr. 193 biliqim suqu vakasr iizerinde yaprlan bil rn-celemede 482 kigi yer almrq, bunlardan %94'ii bilgisayar

elitimi

gdrnrii$, %6'sr ise

bilgisayar eEitimi gdrmemittir (Parker D. B., 1976).

Bili;im sugu bilgisayar alamrda gaLpn birgok ki$i larafn)dan roplum diizeni-ne aykrr bir davrantl olarak tanrmlanmakk ancak yasalann ihlal edilmesi olarak

tanr-mlanmamakladr. Bu durum krsmen belirli kasltll hareketlere ve biligim sistemlerinin kdtiiye kullanrlmasrna kartr katl cezai rniieyyidelerin bulunmanasrna balh olabilir.

Potansiycl suglular biliEim uznranlan grubutra dalril olan. yani. bilgisayar

tek-nolojisinive bilgi illcrni kcndilerini kontrol edenlerden. patronlanndan ve denetqilcr-den gok daha iyi bilcn vc yiiksck diizeyde entellckriiel eylem yapabilme kabiliyerindc

olan ki$ilerdir. Bu da biliqin sugunun ele alnmasl ve snrrlandrdtnasr agrsmdan

hu-kuk sistemine ve uygulanralanna yeni bir durum getirmektcdir.

Y A RA R LAT.. AN/YA R A

RLI

K AYT* AKLA R

Allen, B.; The biggest _{eomputcr Jruuds: lzssons Jor} CPAS,The jounutl

of

Accountuncy, 1977.

Anprican Bar Associution (ABA), Crintinal lustica Section,Task Force on

ConVu-tcrCri

te.: Ameicon Bat Association Report oh Cootputer Crime.Was-hington, D.C.: ABA,Jme, 1981.

Anvrican htstitute ofCertifcd P|blic Acco nrafls.: Amcrican Instilute ofCerfirtcd

Publia Accountants (AICPA) Repo,i on the Studf of EDp-Reht d Ftaud

in the Banking and Insrtance Industries. New fork: AICPA, 1981.

ADV und Recht.; Einfuhrung in diz Recfusinfornulih und das Recht der

I

nformarion svemrbetung. H rsg. W. Steiwiiller. Berlin: J. Sc hweitze r I 976,

Attandi, S.; An

Int^duction

to Cornputc6 in Info.matioa Sciance.2. ed. Metuc-hen: Tlv Scarecrou, Press 1972.

Aydn, E.D.; Bilgim, Genel Sbtemter ye _{Sibernetik Terhnlert Sihliigit, Mistat} A.S.,lstanbul, 1984.

Aydn, E.D.; Bilgisayar Nedir?, Mikro-Tip A.5., Istahbul, 1988.

€[r

nuraw-sqqoq

illrol

MaN

aMPID)

n'ua v

7

pa

ael

w

sa)uaDs

uottDtlutnuuoc

:ul

[Solou\rel

_Puo ozu"ps

_'^vI

u! {JoeqJ uols!.eo

:\J'ltDt' oc

'€16l ssard

_sallv

:alDtttuow

tsttqrll9

'g puD

D?ututa1'I pg

(tl6I

'IZ-SZ au

_I

zxu

aluo) plotpuDtslsdl:lv

altlo

stulpa ord)

uottDrtpl ltSaTlo

atoA

all:41v1

_Puo Oaltos tsratnduoJ 'sg6l llural/l-sqqoB:

tlro|,AaN'lP,'

plDc'hl'bllv

7

pz

'aJuaraluo) stuptut.!t1[ dt!Jtuo4 suor)alfaA

:^vI

Puo saturlcs

ua]Dr!unwuoJ

'116I 'uottutqsDA4 'suorSord pJepaf u! ret -ndwot _{Io fpnts l{DtS} 'atDuas sdtt)ts pd!]un 'suotprado utotuu-t}.tt)r) tp

Ja

ttutuo)

' _{116l'uotiun$trA1l} suDrSord PraPal

tt.u

cas u!

J4nduoJ'apDS

sa:.,,rs

_ltttun

'suolltrJilO tu)tutt.td.\t)9 1u, ))lltluruoJ

'916J'uottunlsD/g sas qD

tr|td

-tuo)'{4snph

ap^!.td puD surorSord pJepet u! fSolouvt"t r?tttdtlor

_It!d

prtopossD sualqord'xtDtDS fitDts

_P?lItn

suoltDt)do tuatu.tr.rot uo taullutuoJ 996l ssa.td _J

_fhl

nqf,:ajpuquD)'Pa'z'uoqoJrunuuo)

uotut,H

uo:

₎

i.ttrt|J

l't

oN (896J _{) 8'lo,\'lDt.Dtot}

sltrt.Trutrtll

:ul

sruetuuo.tlau'l {rDulld!aslpJatuI u! e.uaPnrdslJnl' :

w'lP,APttr)

'686J

_I).DN

sADtJossV _{19A PLD D|DO}

,ltutrJ .r,rtttJtu.rJ

t4

r,lru,rJ lDuotttlN

.trlluv

\L/1 f,l!JttJDS ot

tueutltutuo)

-',861,tDhl

rost.tpv.ttDl

ra

(ltuoJ to! ratudJ lDuottDN :sdlSuv soT'a

4JJrartdtuoJlo

Poords

erlJ

-'886J 'DtDO

an)

iaUdtuo) to! -t)uta) puotrtrN : salSuy soT pa _{1nt 7}

ouy3 nlnduo3

o1 uoptnyulu

l

-'8861 _{'Dtt O} DtuuJ rdrnthuol .rrtl n1tr,t3

putltr,ll

:sapuy srt7

Jrf.tn

Sgot t1tt.u

nyoday

ao'1

awuj

n1nduo,1

aq1-'9g6l'olDe

atutr).tdt

fiuo)

rol.tat

2J _lDlroty> 111 : sa

lltry

so1

stltltg

latnd.ao)'{Irntas

rqnd&o3

_'au1ta ntndtuo3 : in

₇

Q:lng

tuoolq '7161 'o1s6 tt8o1.rol

-ptsra^tun

' _{sut"tsfs uoqou,tolu] Puo suolspa1 PBaT: I'Plo,r.ttrl|} puD'

t'|utg

'9161

DH -aJuuald :sgilJ poot4a13u1

ao1

a41 _Vuo tetndwoJ

tnol

: _S tutDi

_N

_I'.$oP318

'9761 'stloog uo13utv7'L1Z

d'awyJ

rrtndtuoJ :

_V'tnbag

'9961 ssalcl sautsJall,un qsuSue aqJ. uoPuol 'tuauoSouoN puD

tttaurzq{J

_s'raaq

'6I

(ral'S16I)

_Ij

loA'uottD.ttstultupv IUDq

:uI

sraf

-suotl

pun

_l

xluorgelg uo uolsslttutoJ _louo11o11 ary

nt

opta8v uV _{: Q}

'rdlng

'0661

pliA

\uutaDe ul{DtrutsDg rutr^g 'pquDlsl'asog

tD(I

-

_tuD.loJye|:

_Q

_1'ulplv

.

I66I

'pqtosl

'tlrltcuttotrtutpte pzO utp(V

'lult1ta\ qtlx

a^ _!u4t2g

_fBIg

: O

g

ulpiv

nEl

'Aat@t

^o7 ?psauulttv

:ul

.pJo^,rol _{dets $aN eqJ :tt!4du4rn}

_t

_{:..I,.Ja8ut^a(fl}

.

I

.oN,( El6I ),

tot, puno

I

DtndruoJ

aA buoH aVJ:t4

'OMO))

s'a.o,d;ts

uotoltto[ul

_lo

stc?.kv pEaT uo

,ouDd o [.] godcU

'su.tsts

uatna.rcIul

pnp4nduoX

_lo

slcedsy

pBrT

'-'616['lorlttow

aJt

otaa

aJlts'f

punuuc

',pu4rt J4ndwoJ,,'azsn1

_lo

dag

gp'uoltottsrapv aatD6rssv

tuau

rolu7,tnt7

'9861

'tlJrDN'btluog

slou! _{LsaotrDufiuD\3} s,rotJate's,r sttpnv

_{,,:N struD['tta\ox}

'9961 ssdr

-8otd :D,clsoN

'60l

aqt u! spoqtaW

_4tauraqb

'u!sn

lo

srlnryrssod aqt

u6) ato,td

t

_{dopolaw qr!\sa!t!tau.req!r! o{luD^ostods trsoukottzo^ O}

:'A'ddDut

'€91 '€961

r.re'(

₇

_Tn

_{N),aD1 ut rtSol}

_to

sasn ulapolll :ul.A.S.S.n

eqt u! etuepnJdslnf ot stltJauraqtJ

_to

suoltocllddy

trntn!

:

_O

'.otutray

'

_alrrarJ

_almptat u otlStsuoJ 'DJtpt!fi8

auottuau

Jop ol rad outttlsl

:azualoll aptJ$atut.tt

Dts[\t[

elouqttDulatuI olj[oraolnfg.oqu0 a D4tDulJoluI

'(I

puDg

npa\

pufi

_AOI)

'0161 Drtlat$UJS

_t

:utFag

tqoev u4 Sunr?qrola^ueto1

eqtsluorrleE

_l'{DH

'g16l

'puttj'8u!t

p.^tnw4sf,so1op ood dgqadsta4 :

g'uo.uDteg

'0861'na{trl

-o3'(3o1ou1ca1lo ap,uslll ppt-flnt )'uoltrre^ard puo sastot

_d1g:7

y'p1ota3zu7

'6161'nalr

DJ 'asnqo rarnduot ,4 {pnts

_V:

_t

_X'plDra8ztl

'O

png

'trpaY putt _AO?)

tl6l

Dna,lntps

7 :a11tag uotutrtoy

_V

uaualqold pun

uavllJllqew

'tUJa _Wr,

_{/l1e :q}

_{Tlorutotu1 uaqcqlryn[Jap ueqo8fnotSunrltsro4 : H}

_']apa,!

'86t

'fl€'oN'(rt6l)

E'pA'ry)au

u'

Su n Dqt o ta au a T o

q

: u 1 rymut olu ₁ u eq c46.u n f

np

u eu alqotdpu nt

t

:' H' r a pat

!

't€a'€/z'oN

'(€16I ) Z

lo\'tqtaY

tu! 8ualdqD.la^uarb1

:q'uottolnto!

ueqtslrslrnf

uap uo SunmqsnVwowrotulsrq.al Jnz

_ryo^q4ts

:'N

'3!ag uo^ '' _{H 'rapa!C}

'gt6l

'JAL1.t :

₎

O'uofiunlsol4 yooqpuog uoltotl.nDxg

_dog

(Jglll)

_lDunoJ

uotpunu,iz

suoltuusul _{lDttumnl lDrapa!}

'll6J

uounFD/A ' au4rc

nyoc

aQqa

to

uo11o3!tso^4

arlJ:

_H 'zrtm ape

'Z16I 'pun.I '

gev

tuo Herq q,o rroY : O'8ulddo1

'6161

bquadas

'92 d

_{nroa quncas'pI!}

_{4D r4nduoJ.qJ}

:

_lI'!

'stuua1

'lg6|'VNde

:71'aBplI

_{ltDd oulJJ}

nlnduo3

tol

aldnulrd

uorDlJossv _ruauaSouoyl Snsnaat4

olog'-'Lg6l 'VW]O :11 'aBpU

_ltDd

tcv

auqrJ ratndwo)

ppon

uoltoltossy Neua8nrow Sursseratd DrDe (VNdO)uolrolrossv gauaSoltDt _[ 8u$satoid oru1

'fu1-ZJZg _O ttoddDr d VOA tDtsltos8ulblslo!

s,am^se!

:uloqltots

'gueuoiltto)

u,rwnH qr!,i sw4sf S xatduoJ uO : H 'unloqaueJ' V'uosspluo1

s€I

th

J4nduoa uo

f,

olouqt4

r4nduoJ

Sut',uot!.

qn.to!

Io

tttdul:

n'A^otWS

:2267 _{Sutuqstolq1ao4uDs nJ}

_Wr

s.zaro$ :ulotJyx>lg 'ua11ao4t'rtc wour ?uq

tlij

aT

taolu*

ato 1p7t1 :1 'uatllpunlgd dg4adstad

oful'lolsuetaoDtl

: d 'Pdtas

lIl

uDA

_ZU'(t

rmd) ISZ'@0161) gS loA'?uwp1ttqtn| ryuaag:1'ua4

-p,in1 ariu1 t11ury ssUWopeqotoP ,lryouarnD

^o 3t'luoPueo^uo uO : d

' PdDS

'0861 'rln

_t

'ploh

{t!t

xas'uoltDuroIu! pa1|od paz.uapdwoc Puo {qlDquanfuoJ : J

D'npd

'

_I16[

J

uaa

aN

:uoryo1's4tturoqq

o, uolJ)"porrul

uv

:

i4'iq\sv

ssoY

'I

_{lz t}

oN'(tl6l)z'loA

'IrlJaA tut Su

pqJoraopQ

:ul 'AO'J _Pun

,qta

saP alroeqYnnnlts : _{7 'ra8utsD}

'986l'

:')'O

'uot\ufllsD/t aplno

tuaueSoutn

v-sprtuo,

Puo

sentJ'seu!t)

:statnduoJ

aalnuuo1 uolur^aJd

budttl-ll!

Puo

ivt8alul

uo

ltcunol

s',u'Ptsard

'Ig6l

"oJ

3ulr

-en

_d

uo$at

:VA'uosay

'd4tntag

alndtuoJ.4.Flnt

sl"gouow

ig

O 'raltDd

0861'Z

' o _{N' l}

_l

_{to A'}

_W

Jtro _t,11t4 / Jafi dlu o

C'

rt oPd n q troasat es n qo n1n dwo 3 " 8 O' Dl'D

d

'8961 _'VSn

_'r4nduoz

{q

e'alrJ:

g'O 'rd:lJDd

'896[ _'SuturnpDw S. tttdtuoJ to! uoYDDos

-sV

aWp

s:.tolD

u

tutuoS'Sutssatord uorlotuJott4 t4 stltlre _Io saPX :B'O 'raqDd

' _{g96 1'} uotSu!1so

_1t'atut3

pa Dlat

-nvdruoJ

uo atuat

-aluo, _lt uot,DN aa\t a1QJ4 s\JDuaU 'P@l lDuolr0urevt a+t ro uoltxttoJd

io1lo4unwuoc-tayd-o1

:sao{ olop optoqsuott

_lo

Q'rnJas eqJ :

_f

₃

iuto^oN '0861'gI

_lo|'tatj

_lDuottouraul

_lo

l,ru1,\of PloluDls'(4nbu!

?"ua!ro'{t!,

.

ii ijrltii"*"4

y :.lat _{touoltDurrtu!} PuD saolf o1op

nptoqsuml

: 7

f

iuro'ro1'1 '6161 '.tottp v dQ? 24t'uotssalod Suupno

alr.toleSua

mlJ 'y.aN

'uogotuto!4 a|ototltoc

_lo

aolflouogousuog aqt uo

suqttytsav

:

_f

e'!;ulo^oN

'7gT _1or1 a8olourtutty J4!

^'IlJlD's4

-VrtpstJol sap

,nesr\.N

- _ran r.loutulJx-t4ndwo)

nz

uo^ i _{H V} lautDa

'ualMw

's!1t/d _Putt

Sull,ps

Jol

ap!

lDqJsrtt.asqlqB

taDnot4ulJlte|ndwol

np

uolaottcp

.uos uo^ Stnsso,fJg raq41l4catlo4s

op

ou.rqorA tnz uo^

:H'V

Jau'DA'uall!!W

'tt

'z

oN'(z16l)

Z

'lo|'su

taqrDra^uato1

Wn

Su tlo,uraA

aplpuallp :ul

'SualaqrDt

-el'u4oe

ue|.quortlela

raP

leaunv!asnv

e&lssaousSunssolJaA i N luuDuqnl

'696I

'p

mlt1 Dcapllqlg

olorr!d

:ourJoJ'owp

reu ltpanratn.

!

ePou

t

aut

_l.row

'oryauJeqtsnlC:'W 'ouosqT

'tg'z

oN'0961)

g

'loA'loulfiof

srqautnf :q'twrls(S

to^lu so atuarcs _Puo

6ttl

:'7 "

o?utaaol

'(f

_r