O ı - t e ı . ^ î r i > / f c i d a a r a z i m e s e l e s i n e
P
r
o
f
.
T
F
I
R
A
T
Olla A,-) ada miilılcli'' •\r\iy \e ycrleıtîr;•^"lılır cdeii devle!leriıı ır-ml -ajay larilıim-uit lıireok ı n e ı d ı a \<- \o.-ikalai' nımcıllın'. Uıııı'fi<laıı T a ]> a r i . i l . n ii I I', s i r . \\ e s i
-d tl i II Mil Ccıııiiillcr-dril/'ı. C ü \- e y n î " "1)1 Ci/ı</ııki/.ş(/\sı\ ] Rt'irıılil^sdjd. Mi'l-lua.sadeyn. Ba!trül'-snır. AhJuUalııuııue. U-^'^'ydulhıhnamı-. Ruhimh'ini. M:ıl:inılıtıni \.<. o'l'i. Orta Asya de\ Ictlcı iniıı saray lıayaiıııa ^ t' lıiikiijiıdai laı ıiiiıı tei( iinıeilıallej inc ıkiii' 'e\kalâde alâkalı nıaliınıalı lıavî ınejılıahuı i'k salla zikretmemiz lâzımdır.
Orla Asya tarihine aiı e-erler \ iicude
,L:e-^"'^"11 muasır âlimlerin eoQii iaı meıılıakııa
îHÜıacual elmi^leıdir. Fak.'l. m ' / z k â r
ıııeıılui-bıra dayanarak. nesredilnii.< \e
neşredilmek-'levanı eden lailiin ihni telkikler. ası!
ınese-'•^yi tnv.sif etmek lıususımda. k a z a n lamaıncıı
'iHUal'Fak oldukları halde. ı m i e - i r k u \ v e l l e r i
ve lıalısı ge(;en vakaların s e l . e . d e r i n i tahlil et-"lediklerinden. ııok-amhr. Malûm oldııjl'u ver
gile. Iıeılıanul lıiı remi\eli;ı si\asi idaıe şek-ımun iktisadı ve irlinıai leşkilâtlle tayin e-f'ilir. Ilall.uki. mezkûr m e n l . a l a r d a lı.A le hiı talılile asla teşebltiıs edilmedi. lx e s i d e d -' 1 i n . C. ü \ e >• n i . \ ' a s s a f . A 1. d u r
-1' e z z a k ve diğerleri kendi hükümdar saray-lai'nnn mahdut eerçevesindeu kurtulmağa, e-serlerinde halk kütlesinin ietimaî varlığını, "liimkün merteLe, inikas c'tinuek maksadile. bu kütlenin ieine jiirrne-je. ea!ı-rmadılar. Ihı-RÜnkÜ larih ilmi. su veya bu devlel ve millel-lerin ikUsadî ve ietimaî teşkilâtını, iııikâs ef-'ıren vesikalara büyük bir ehemmiyet \ermek-'e \e miKisır müverrihlerden, biıinei dereee-de. hu menbalardan istilade elmelerini ı s r a ı
-la talep etmektedir, iste aşağıda arzedeeeği-mız, ve Orla Asyannı ietimaî - iktisadî müna-cebellerinin telkiki iein mülıiın birer malzeme "'^"1- ne vesika da hu ne\ i.lendir.
I l
şr.vı;A\î
H A M . \ VAKIFNAMESI I Faisea. (jleii: 22/., 17 em.)Bu vesika Souiyv/ So'sial Cihııhıın'yclleri ISır/iği llinıler Ahıdeınisi Sarkiyal Enslitiis'd-m'ln kazmalar kısmında ] ! 670 numarayla ka ydı olıij) H)7 yaprağı havidir. Yazmanın so-i H u ı d a bir veya i k i . dördüncü yajjraktaıı son ra da bir ya|)rağm noksan olması ııuılıie-meidir. Kâgıl eski \e siliktir, flatdıı sekline P'/re İlimim asıl nüsha veya doğrudan doğru ya o n d a n i s l i ı ı s a l ı edilıııi.ş bir sureti olduğu-iia hükmedilelıilir. Bireok sahiCeleriıı kena rında, şu ibareyi ha\î. yuvarlak Jjir mühür basılmıştır:
J j V I a.c j i î l d.m J i l e y i I '\laaleser. larilisiz olan bıı miilırüıı han-</' sene\e ait (ibhığuıuı lesj>il edemedik.
.Mezkûr \akılıiâmenin Ş e y b a ıı î I ! a II " a aiı olmayjjı. Suîlaıı T i nı u r I b ıı i .Ş e y b a ıı î H a ıı ' nı zı>'. eesk H ıı r ıı n -d ok \\ a n J'^ J-o / oymaÇına nıe?)sııp. M i h r ,S II 1 1 a n f l a n ı m ' nı oldüğımıı. bilhassa kaydelmemiz lâzü'uhr.
lîu vesikada, alelıtlak dibacelerden sonra larihî malûmat verilmişliı k i . kısaca şudur:
« E b ü I F e \ h I\I e Iı nı e l .Ş e )• b a -n i I I a -n Se-nierka-ni şeb-n-niiı i l x l a i Ll mahaller.inde I Ha ıiye) ksmi verdiği binnedrese kurnuıştur M I . lîıııımıla bilen dör düncü yaııraklan sonra, yrkarıda söylediği miz ı;ibi. bir yajırak noksandır, fakat mtitea-kıj) ıııelindeiı. ieiııde «mezkûr medresenin in
şası Ş e v b a 11 î H a ıı * m lıayatidda mediğinden ve Ş e y b a n î H a n " nı H. 936 da Iran Iıııdıiduiıda öldürüldüğünden» bahse dildiği aıılaşılmakladıi'.
kaybolan yajıraktan soma metinde
oU j i i , - j>5
-^f-
^j'^^j}
ismi ( 1 ) B u g ü u bu medrese •<-< jJ.» (Mecl-rrsı^i m n ) i: mile maruftur.148 Prof. F i T R A T
kaydedilmiştir. Bu T i m u r S u l t a n , Ş e y b a n î H a n ' m oğludur.
Mezkûr vakıfnamede kaydedildiğine göre, Ş e y b a u î H a n ' ın vefatmdan sonra, T i m u r S u l t a n mevzuubahs medrese nin inşasmı itmam etmeğe koyulmuş, fakat ya pı bitmeden evvel Kulak çölünün Hutlan mın-takasında ölmüştü.
T i m u r S u l t a n ' m ölümünden son ra dul kalan eşi M i h r S u 11 a n H a n ı m binayı tamamlayıp süslediği gibi, yapmm ce nup tarafmda başka bir medrese yaptırdı, ve bu iki medrese ile beraber birçok dükkân, av lu J'«>- ve arazi vakfetti ki, vakıfnamede şu suretle ifade edilmiştir:
(y\s j (>-j^-9^l!
«Ve sonra hali hayatta, bedeni sıhhatta ve aklı başmda iken ve her şekilde bütün me lekelerine tasarruf ederken mezkûr hudutlarla muttasıf bu iki medresei şerifeye, ölümünden sonra kullanmak üzere, kendi malından ve meşru mülkünden bütün hububat tarlalarını, akaratmı, kasabalarını, malikânelerini, ve de ğirmenlerini ki, bütün bunlar bu vakfiyede yazılmıştır, vakfedip bağışlamıştır».
Vesikada, vakfa dahil olan emlâkin mu fassal kaydinden evvel, bulundukları yere da ir kısa bir izahat verilmiştir:
J-*^ <lkUljb »J^.; ^^i»)
«Bazıları payitaht şehri olan Semerkant, bazıları Semerkant nahiyesinin Şavdar-ı Uli-yâ tümeninde, bazıları Semerkant havalisinde, bazıları Keş ve bazıları Semerkant vilâyetin de bulunuyor».
Bütün vakıfları ayrı ayrı saymayı fuzulî
bulduk ise de, medreselere ait gayrimenkul-lerin muhtasar bir cetvelin' neşretmek fayda sız olmıyacaktır zannederiz:
Semerkant şehrinde: 27 dükkân, 4 avlu ve bir kapalı çarşı '^ş .
Semerkant havalisinde: Büyük bir bahçe, ve 200 tanab (2) kadar arazi; bir bahçe ve arsa; 2 kâğıt imalâthanesi: muhtelif yerlerde beş, altı parça arsa.
Keş vilâyetinde: Sayısız araziyi ve keza-lik «takcay»^UC.; (3) arsalarını, bir değir meni, bir tepe-*'" j- ^ ve daha bir değirmeni havî bütün Haşnuy -Skasabası; bütün Endi Ahmedi Mugulan
Ji'y>j>
J^l-^'l kasabası; Haşid Sipakian jİJİ~- -i-i^ veya di ğer ismile Haşidak Payan 0-^;.;.^- tiyülü-nün bütün arazisi; bütün Hisarak
kasabası; 2 mera lilJj' ve bir yayla J ^ . Manklik Hoca -»^-Iji- <il-lSo^ kasabası; Manku-car j'r^C:. mevkiinin 42 payından 17,5 pay ve Siyah Ab J^ .
Nesef vilâyetinde: Gubdin kasabası J- J. »e ve Deşti Gubdin.
Semerkandin yeni kanallarında: bütün Kuksam ^lıf^r(^(:5^r) sahası.
Saydığımız vakıfların büyük bir kısmı M i h r S u l t a n H a n T m ' a aitti; kalan lar ise diğer arazi sahiplerinden satın ahnıp vakfa kalbedilmişti.
Vakıfnamenin sonunda vakıfdarm şartlan ve kezalik vakıfların nakid \e tabiî servet ola rak senevî varidatı mufassalan gösterilmiştir. Buna dayanarak X V I . asu zarfmda mezkûr gayrimenkul âttan gelen varidatı tahmin et mek mümkündür.
ihtiva ettiği bütün bu malûmattan başka, mezkûr kaynak, bizi bazı orta Asya emlâk sa hiplerinin isimlerinden haberdar ediyor. Me selâ vakıfnamede, vakfedilen araziyi her ta raftan ihata eden mülkler tavsif edilirken, filân mülkün sahibi filân olduğu, veya filâ-nm arazisini filâna sattığı, veya mülkün dev let mah olduğu v.s. kaydedilmiştir. Mezkûr vakıfnamede zikredilen büyük Orta Asya ara zi sahiplerinin isimlerini neşredelim:
(1) Merhum E m i r A b d u l A H T a r h a n ' m ( o A b d ü l A l i T a r -h a n ki. S u l t a n A -h m e t M i r z a
<X) Bir tanap tahminen 4230 rot dır ( Y . K ) .
o
Rr
A As y
An
A A R A Zi
M E S E I . E 5 / 149 T i m u r î zanıaıınuia lîuiıaıa hâkimi ohıpŞ e y b a n î y i bir müddel yanında istihdam etmişti), oğlu E m i r B a k i .M u lı a m -m e t T a r h a n ; (2J E m i r K a n 1) a r A l i T a r -Iı a n i b n i E m i r B a s l a m T a r h a n (3) M i r M a h d u nı lâkaplı E m i r S e y y i t i b r a h i m ü 1 H ü s e y n I ü 1 K i r m a n ı ; (4) H a c a k a E m i r D e r v i ş . Vakıfnamde hususî bir tetkike muhtaç birçok yer isimleri de vardır. Meselâ:
OT
fcr^frU e c s f " ^ ü^y:h. ' Cr^-^.y^' f C
Bu isimler arasında • -t"'
arıklan kazan arazi sahiplerinin adlant^ı mu hafaza edenleri de vardır.
Mezkûr vakıfname sayesinde emlâk nevi leri için kullanılan tiyül J j r •> mamleke ' ^ ' ^ milk Cİ.ÜL. , sakinat ^ U X - ,
di-hebaş J-\<y_:> v.s. ıstılahlarm manalarmı anlamak mümkündür.
Umumiyetle mezkûr vakıfnamenin, Orta Asyada arazi münasebetleri tarihi için pek "lühim bir vesika olup mufassal bir tahli le mühtaç olduğunu zannederiz.
2) EMİR HAYDAR-E\ SEYYİT AH-^^ÎET HOCAYA VERDİĞİ MEKTUPLAR:
(Farsça: Ölçü: 18,5 X 12 cm.). ' Bu ikinci vesika, hususî kütüphanemizde bulunup, X I X uncu asrın başına aittir. Emir Meyyit lâkabını da taşıyan E m i r H a y d a r î^ulıarada hüküm süren M o n g 1 1
hanedanına mensup olup. inkılâp esnasmda dubaradan kaçan Emir Alamın dedesinin de-^esidir. E m i r H a y d a r H. 1241 sene dinde ölmüştür.
S e y y i t A t a î ' nin hocalarından ^ ^ y y i t A h m e t H o c a Sarayda iti-niad ve nüfuz kazanarak, Çarcuy. Nesef. Kar-»"'ne, Nurata ve Huzar vilâyetlerine tayin olunup tedricen sadr, faidî ve nakip gibi
yüksek makamlara nâiJ oluyor; birçok se ferlere ordu kumandanı sıfatiyle iştirak eder di.
E m i r H a y d a r ' iU S e y y i t A ]ı -m e d ' e gönderdiği -mektujjlarda kullandığı çok şefkatli sözlere istinaden, S e y y i t A il m e d ' iu onun yeğeni olduğunu farzede-biliriz.
S e y y i t A h m e t 20 senelik liizmeli I H. 1215 ten 1235 e kadarj zarfında lıüküm-dannııı bütün yarlık ve ihsaiınamelerini buna mahsus 410 yapraklı bir deftere ^•^'^i kay dederdi k i , 962 muhtelif \esikayi havidir.
Bu yazmanın ilk sahifesinde aşağıdaki mührün izi kalmıştır:
<jf^j o ' j ^
Mühür 1230 tarihini laşıyor, Seyyit Ah-medin nakip tayin edilmesi Jıakkmdaki fer man da ayni sene yazılmıştır.
Bu 962 vesikanın tarihî kıymeti tabiî çok mütenevvi oluj), bazıları mekluplaşan şahıs ların sırf hususî Jıayatlarma aittir. Fakat bir çokları da Buhara Emirliğinin tarihi için fev kalâde ehemmiyetli malûmatı haizdir.
Nesef ve Huzar vilâyetlerini idare etmek üzere verilen bütün yarlıklarda su ibare mev cuttur:
«Mezkûr hâkim, mezkûr vilâyetten, adat üzere, haraç alıp onu kendi \e ordunun ihti lacı için sarf, ve bu sonuncıuıuıı i y i bakılma sına dikkat, etmelidir.»
Bu ibareye, haraçtan ve ordunun beslen mesinden bahseden ve bu devirde ordunun teç-hizatlanması için kullanılan teşkilât ve usul lerini tas\ir eden, diğer vesikalarda da tesa düf edilir.
Sadr, nakip \e emirleşker makamları nı te\zi eden yarlıklar da bu memurların hak ^e vazifelerini tavsif etmek itibarile şa-) anı dikkattir.
Hicrî 1216 senesinde yazılmış 8, 9. 10 ve I I numaralı mektuplar türkmenlerin o sene Uluğ-Tepe, Halaç ve Gunas mmtakasında
si-150 Prof. /•• / T R J
lâhh bir isyan yaplıklarını gosleriyor. isyan da en aktif rol oynayan kabileler Kızıl - Ayak
JiJ . Uk ^'j^ ve Acı 'dır. Asîler, gitgide kuvvetlenen ve genişleyen iluilâlin ba şında, Eınirin ordnsnnu peıisan etmişlerse de. neticede kendileri mağlûp olmuşlarlardır.
Mezkûr mektuplarm bazı kısnnlarnım nos rini faidalı bulduk:
8 No. lu mektuptan: J C ^ } ^ o j U l j oj^—• -^U» ^t.i ;j, ^ v i L . , . ! « A J ^İ,f ; l -C^îj j W ;jfttS" V J*" '-^ (S»-*-*^ j l S - j j l J U ) j - i S ' j ^ j i S (1) j j j j ı i .(Sic) N Y M (»CAC ^ > \ J l J l ^ \ » j , : ^
«Şahane merhametten iltifat görenler : Hâkimiyet ve iktidar penahı, necabel ve izzet sahibi, kıymetli, yüksek devlet adamı faidi
(4) Rusça transkrlpsyonuııda bu kelime Buharî oarak yazılmıştır. ( X . K . ) . il! e İl »} el ) M i u / // o c a vc sadi S e y y i l A h İli e I II o c (I re. B e I: o ^ I u h i }' /) (t d h <ı h ve II u r a n h i y m i r z a re 11 II İl a r î h i y I) a d Iı ıı lı re M e lı-m e I E nı i n h i y ve M o I I tı (> ü ' M e Iı 1)1 e 1. h i y ve /V /' y d :. l l> i y C u m (t b i y . bil ini: /•/, l'acihi Taıılâ, ruhu bedene vermeden tince, iyi/iğin vc /cö/üliiğiin. xwidelia ve .şchaıeiiıı, hayrın ve •şerrin derece.Hİni, İdidir elmlşlir. Tanrının e-zelde muhıtdder kıldığı lierşeyi kul yapar. Ve böylece ordunun çokluğu reya azlığına bakıl maz, çünkü Kuranı KerinJe şöyle denilmek tedir: «ve kaç defa ufak kuvvetler Allahın iz-nile büyük kuvvetleri mağlûp etti (Kur. Ker. II, 250). Siz de öyle bir y, re £• itliniz ki, ora da yalnız hizmet etmek ve canını feda etmek ten başka hir iş yoktur. Fakat ilkönce iyilere şefkat göstermeniz, kötüleri lenbih etmeniz lâ zımdır. Eğer Vluğ-Tepc, Ilalaç ve Gıınas mu kavemet gösterirlersc, o zaman, siz, Tanrının yurdıniile, elinizden geleni yaparsınız; sizler dc çoksunuz. Mülk Cenabı Hakkın bir vergisi-dir. onun nzasile bir.şey yaparsınız. Yalnız hem ordunuzu, hem, kendinizi hizmet için ha zır görünüz. Baki Allahın selâmı sizin üzeri nize ohun ]2]6».
9 No. lu mektuptan:
( j j l 3 J U J-ıy) • K ' ^ İ
> - . » ! j J ^ i I j ^ 1 4.„i," ^ l . . ^ e^^=^
<< Biliniz ki, isyana ba.dayan Kızıl Ayak, Uk re Acılardır. Bu üç oymak eskiden beri âsîdir. Bu üç oymak sofi olsun, saf ol sun, gene, Allahın nimetile, cezadan kurtula rnazlar. Diğer oymaklara ise hücum etmemek daha iyidir».
10 No. lu mektuptan:
oRT A A 5 YA D A ARAZ1 M ES E LE Sl
1 5 1Biriniz ki. size Curcuy'dan Kir-ki'ye hareket etmeği emir verdik. Şüphesiz ki, hem /ürkmen uksukalları. hem iyi insanlar sizi selâmlamağa gelecek, le kaçamayıp elle rine düşen âsîlerini de si:e teslim edecekler dir. Kirkıye sefer yaptıktan sonra, nehri he-^len orada geçip buraya geliniz.
11 No. lu mektuptan: Jlc j l j j o < 6 ^ İ ^ ^
'y^y^^J o^S ^ıjf- "-s^^' ü j - ^ * \ ^
- 1 • • '
....Biliniz ki. Meclisi Âliye gönderdi ğini- rapor gelmiştir. Fakat, siz askerî sefe rinizi bitirmediniz; şimdi türkmenlerin vazi yetini iyileştirip, vilâyeti, eskiden olduğu gibi sakin kılınız. Ancak bu işi gene yarı yolda ^Takmayınız.
12, 15, 26, 27, 37, 38, 51, 359. 491, 530, 536, 571. 932, 933 ve 941 No. lı mektuplar Buhara ve Kokand emirlikleri arasmdaki as kerî hareketlerden bahseder.
62, 63 ve 255 numaralı niektuplar Bu hara Mangıtlarile Sehrisebz (5) Kınagasları arasmdaki harpten baiıistir.
X I X uncu asırda, Kokantta. Fergana e-O m a r H a n ' in sarayında toplan mış şairler arasında türkçe ve farsça eserleri me büyük bir şöhret kazanmış C ü n e y d u 1 • ' a h H â z i k hususî bir mevki işgal et mektedir.
C ü n e y d u 11 a h H a z i k H. 1259 senesinde E m i r N a s r u 1 1 a h " ın bny-ruğuyle öldürüldü.
70 ve 265 No. lı mektuplar bu meşhur Orta Asya şairinin lercümeihali için mal zeme teşkil etmektedir.
390 No. h mektup E m i r H a y d a r ile Hiva Hanı arasındaki muharebeden ba histir.
103, 215, 269. 273. 554. 557, 566, 567. 568, 583, 584, 589, 615, 625 ve 873 No.iı
mek-(5) Şehrizebz = Yeşilşehir, Kes.
tuplar vergilerden ve «bay-baçe»^f ,«kara-çirik» cll,n>-o_,j «cul» J-u. gibi fevkalâde tahsillerden, bunların miktarından ve tahsil usullerinden bahseder.
Bu vesikalardan anlaşılıyor ki. Buhara İlanları, malûm muayyen vergilerden ve as kerî lîizıneîte bulunan kimseleiden. («nüke-riye» den ) başka, oymaklara karşı yapılan as kerî seferler esnasında, para ve insan alır dı. Bu paraya «cul», ordu hizmetine alınan insanlara ise kara-çirik derler. Hiç şüphe yok ki. bu ağır \-ergtler hoşnutsuzluk ve isyana sebep olmuşlardı. Bir mektubu aynen, bazı larının da en mühim kısımlarını, dercediyo-ruz : 103 No. h mektup: C.^y> Z^'}^ j ^ ^ , O j U ' j O J L -ıS^
J»
«l^
) Jö j l / I ..V^j S J J ^ b - ^ i j U U csV*Şahane merhametten iltifat görenler Iıâkimmiyet ve iktidar penuhu necabet re iz zet sahibi, kıym-etli faidî S e y y i d Ah met H oca ve A' iy a z biy D ad h a h biliniz ki, biz, Saray oymağından 200. .Man-gıtlardan 600, Kurmelerden 300. Uymaklar dan 400, Araplardan 150. şehir etrafındaki
İ İ 5 2
ahaliden 200, Kunkrallardan 100 ve Hardan-lerden 60 ki§i seferber etmenize emir verdik. Siz bu karaçiriklere hizmete hazır bulunacak larını bildirmelisiniz. Biz kendi tarafımız dan necabet ve iktidar penahı Mahmut Hoca U r u k 'u gönderdik. Şayet Şeh-risebzden haber gelir ve siz vaziyetin icap et tiğine göre, karaçiriklerin bir kısmiyle Şehri-sebz etrafındaki tepelere akın yaparsanız, ka-raçirikler çok dikkatli davransınlar. Siz de vazifelerinizde soğukkanlılık, dikkat ve ce-sati muhafaza edip, yüksek emre asla muha lefet etmeyiniz. Baki Allah.ın selâmı sizin üze rinize olsun. 1218.
269 No. lu mektuptan:
« Biliniz ki, Kiyikçi cemaatında ka-raçirik almalısınız. Fakat Kiyikçi cemaatını bu yüzden gayrimemnun kılmamalıdır».
273 No. h mektuptan
... i ; U
ö^c^j^i-.... Sefere çıkacağımızı biliniz. Cul, nüker ve karaçirik vergilerinin cetvelini ya parak saray adamlarından Mo ila B a -ratBakavul ile gönderdik. Cul ve ka-çirikleri çabucak toplayarak S a lim A ka ti k ve 1 V a z A k a l i k' in oğlu H a • kim Çan'a teslim ediniz ki, bunları bize getirerek hesap versinler. Hizmete alman nüker ve karaçirikleri de Hakim T uk -s a b e idare edip buraya getir-sin"».
554 No.lı mektuptan:
J't/^^ j ^ •} j \
Vrof. FITRAT
Karmine ahalisi karaçiriklerin yanlış toplanıldığma şikâyet ediyoi. Ahali ve oymaklara mensup ailelerin tam miktarını Öğrenmeniz lâzımdır ki, buna istinaden aha li ve oymaklar, ailelerinin mihtarile müte nasip, 500 karaçirik vermeğe mecbur tutul
sun...
625 No. h mektuptan:
r ^ ^ - i J o . . .
^"f- j C.--A. ) A - » »JjL^i y J * 9 - İJ^i»
•^f J -^^ C^J 31 j ^^l» ts- o^^^i*
. I f ı 5 İ ^ 31 j >U» o l f 31 ^ > ^31 j > a ^ ^ . j j j 31 j ^i:*31
^
Cx\
^
3^1 31 i - ^ ] ,x^ J.
Biliniz ki, Karmine ahalisinin çu lu 150 lile, Pencşambe havalisi ahalisinin çu lu 150 tile, Katak-Kurgan ahalisininki 320 t., Pencşambe celâyirlerininki 125 t., Uc
Uruk-larınki 4O0., Yangi-Kurgan ahalisininki 30 t., Kırgızlannki 150 t., Kunkratlarmki 50 t.. Sarayın çulu 50t., Olçininki 30 t., Kireytle-rinki 15 t., CitleKireytle-rinki 40 t.. Mitan-i Karmine-nin çulu 10 tile, Mingin çulu 8 t.. Durmanın-ki 6 t., BarkutunDurmanın-ki 100 tile ve VzlannDurmanın-ki . 2 tile olarak hesap edilmiştir. Herkes kendi cul ve karaçiriklerini toplayıp Cam'a gelecek tir.
119, 121, 132, 324 ve 4^6 No. lı mek tuplar kale duvarlannm alıali tarafmdan ta mir edilmek mükellefiyetinden bahistir. Her şehrin bu mükellefiyeti, duvarlarda çalıştı rılmak üzere muayyen bir miktar işçi veren
ORTA ASTADA AR AZl M ESE LE Sİ 1 5 3
o mıntakanın köylülerine pek zor geliyordu. Gayet tabiîdir k i , ahali, bu münasebetle, hem iş hem para istiyen vilâyet memurları tara-fmdan soyuluyordu.
Aşağıdaki mektuplar buniaruı dalavere lerini pek güzel göstermektedir.
324 No. lı mektubu arzedelim:
( j i ^ ^ _ , ( . j L > . j y o - i » j ^ . »-^-^
» J J I - Jul JCI O ^ « J l j \ f ^
Şalıane merhametten iltifat gören ha kimiyet, necabet ve iktidar penahı, yük sek hükümetin itimadına nail olmuş sadr biy, gözbebeğimiz faidî S ey y id Ahmet Hoca, bilsin ki. Kurgan Gurcap surlarının her tarafı harap olup gedikler açılmış tır. Gözbebeğimiz, bir adamına, Hane-Abad, Kurgaşim, Yangi-Kant ve Cacirden, sadr beye ise Husardan işçi toplatmak, her ikisi çabu cak bu işçileri bir vekil ile göndererek Kur gan Gurcabm düşmüş ve kırılmış yerlerini iyi tamir ettirmelidir.. Müslüman işçilerinden çok para alındığını işitiyoruz. Bunu iyice tet kik etmek lâzımdır, şöyle ki hiçkimse ahali den para almasın. Yüksek emre göre hareket ediniz. Allahm selâmı sizin üzerinize olsun. Ramazan 1225.
239 ve 527 No. lı mektuplar
Nave-Gu-zar mülkleri ve onlardan alman haracm mik
tarı hakkmda malûmat vermektedir.
Nave-Gu-zar mülkleri yüksek yerlerde bulunup su, oralara, yükseklerde akan çaylardan, tahta
oluklardan geçirilmek suretile gönderilir.. 30, 43, 46, 187, 532, ve 740 No. iı mek tuplar çiftçinin hususî vaziyetinden, emlâki nin halinden ve mülk sahiplerile münasei)et-lerinden bahseder.
Çiftçi oOıjfc - karende veya tabiri di ğerle f^lı> - muzara' onu işletmek nıaksa-diyle, arazi alan bir kimsedir. Devlet mülkleri j I U - H C İ T hususî mülkler^^_)-=»d.lUve vaki) mülkleri, bütün bunlar, karende vasıtasile iş letilirdi. Hususî, veya vakıf, veya devlet mül kü olan köylerdeki toprak evler ve avlular ayni vaziyette i d i . Köylü arazisine hiç tasar ruf edemezdi, şöyle k i mülk sahibi kendisi ne her an: «evini arsamdan kaldır ve ara banı çek» diyebilirdi.
Buhara emirliğinde az arazi bulundu ğundan, mülk sahipleri ve derebeyler, esaret kanununa ilitiyaç görmeden, aç ve evsiz kalmaktan korkan köylüleri istismar eder, onlara köle muamelesini yaparlardı (6).
532 ve 740 No. lı mektuplar su hakkı na dairdir. 891 No. lı mektup nehir köprüle rinin tamirinden ve bu mecburiyetin tatbik usulünden bahseder.
148 ve 825 No. lı mektuplar hükümda-rm, haraç toplamak hakkmı, valilere veya başka şahıslara, ödenmek üzere, verdiğinden bahistir.
Bu mektuplarm çoğunda Buhara emirli ğinin muhtelif yerlerinde yaşamış birçok oy-maklarm isimlerine rastlanır. Bu malûmat etnografya itibarile fevkalâde kıymetlidir. Mektuplarda meselâ şu isimleri gördük: Ka-rakalpak^'LL'o^r* Kinagas K a r a - K a l p a k ^ ^ ^
JUİ» »jî ve Kara-Mangıt Kara-Kalpak jlJij_,i^:u-i:^o_,'Mektuplarai.n biri Karmine vilâyetindeki (kısmen veya kamilen) Kara-kalpakların buraya kazakların yurdundan J l j s göç ettiklerinden bahseder k i , fevka lâde mühimdir. Mektubu aynen naklediyoruz (Nr 523):
(6) Bundan, her köylünün cv ve toprağa sahip
olduğu neticesini çıkarmamalıdır. Hiç şüphe yok kl, birçok köylü topraksız ve evsizdi. Bunlar başka usullerle, ve meselâ, .bunak, l i i - denilen İstik raz vasıtasile, hizmete bağlanıp, İstismar edilirdi.
1 5 4 Proj. r i T H A T
J İ J 9 O.V^ ^ ^Si^^ j j ^ - j J:^^
^iâ) » j U / i l î iyi' ^ 1 j I
.... Biliniz ki. Meclisi Âli'ye gönderdi ğiniz mektup gelmiştir. Aman bay Tuksabe-nin kardeşlerinden şikâyet eden adamın, oğul luk haklarını beyan etmediğinden, haksız ol duğunu buyuruyorsunuz. Kadın arzusuna ka vuştu, artık bundan .sonra hiç kimse, sebep siz, işine karışmasın. Kazakislanda, bir ka zağın diğer bir kazak aleyhine, veya bir ka zağın bir karakalpak aleyhine ve yahut ta bir karakalpağın bir kazak aleyhine açmış oldu ğu davalara, kazakların yurdunda zuhur eden bu eski davalara, kadılar bakmasın, Dava, bu raya geldiklerinden sonra açılırsa, kadılar onu tetkik edip halletsinler. Diğer meseleleri bize gönderdiğiniz adam arzedecektir. Alla-hın selâmı sizin üzerinize olsun. 1222.
50, 320 ve 487 No. lı mektuplar, Özbek haniarma, her vilâyetin ziraat mmtakalarm-dan, o vilâyetin nükerlerinin iaşelerini te min edecek, aynî ve nakdî vergileri toplama larına emir verildiğinden bahseder. Herhan gi bir vilâyetten bir senelik iaşe ve harç lık alan bir nüker, hâkimin hususî mü saadesi olmadan, o sene içinde, başka bir vi lâyete gidemez. Eğer her şeye rağmen, bağlı olduğu vilâyetten ayrılmak isterse, oradan al dığı senelik aynî ve nakdî paymı iade etme ğe mecburdur.
Zannederim k i , Özbeklerin, Timurîler devletinde hâkimiyeti ele aldıktan sonra ( X V I . asır), göçebeliği çabucak terkederek
oturaklaşmalarına sebep, en ziyade, bu şart lar olmuştu.
56, 141, 488, 500 ve 637 No. lı mektup lar devlet mülklerinin -6^1; padişahın tasdi-kile lıususî ellere geçmelerinden li-l^- bahse der. İptida «milki hukm» |»'v^e.lU ismini alan bu mülkler sonraları «ınilki h u r r » _ ; ^ ^ i ^ yani lıer nevi vergilerden muaf mülk, ıstıla hı altında şöhret kazanmışlardı. Mezkûr mek tuplarda bu münasebetle deniliyor k i :
488 No. h mektuptan;
ülî^^s- o l j * A.il~.5C^; 4..v-l.>- A^ll»- . . .
ojCi^ j y j s T .
j\ K-^S'^ j}^*
Karmine vilâyetindeki Riksalei Ha-zarei Harkan çeşmesi hususî bir mülk oldu ğundan, Kıblegâh, Cennefnekân, Kabri nur olanın (yani babamın) fermam bunu beyan etmektedir. Sizin memurlarınız mezkûr Abçe ile Riksaleye haraç için rnvda/ıale ettiler. Me murlarınızı men ediniz. Mezkûr yerin arazi sini mülk bilerek haraç için müdahale et mesinler.500 No. h mektuptan:
<ı.^»jj d ü * ıj^j ^Ui» j l : ^ * S J ^ ' ^ j
Abdurrahman Hocanın varisleri, yüksek makama, Çahar-Rahe kasabasındaki 80 tanap «mülki hükm» ün merhum padişah zama nında, onun emri/e ölçülmüş olduğunu arzet-tiler..
129, 470, 688, 689, 690, 691 v.s. numa ralı mektuplar «tanhah» » 0 ^ " -bir nevi tı-yül- ıstılahından bahseder.
o R
T ,1 ,1S y A D A A
RA
ZI
M ES
E L E .9 / 155 J.'İ5. 270. 168. 483 vc 498 No. lıinek-fuplar «lıaı-acı lanabane» ve «haracı mal» ^ergiloriac \e ])u ıstılahların izahına dairdir, Ihııılardun i;!;-; No. iı mektuhn neşrediyorıız:
31 J _ ^ i A."u:i, y\ A , ' I Ü .
• Bi/ini: ki, yüksek makama gönderdi ğıniz istida gelmiştir. Mündcricatı bize İta-kikalı aejuıştır. Bahçeden le büyük bahçe-den beher taııah için bir lilc alınız. Tattab için bir tile vermeğe razı olmazlarsa, (malı-sulan) üçte birini alınız..
229 ve 312 No. h mektuplar aynî ve »akdi nükeriye vergisinin miktarına dairdir.
456 \e 682 No. lı mektuplar köylülerin mülk saliibine ait olan mahsulün me.fru pa yını \ermekten çekindiklerinden İjahseder.
803 No. h mektup padişahın hususî mülkler satın aldığına dairdir.
148, 151, 267, 271, 276, 286 ve 577 No.lı mektuplar mülk arazisi sahiplerinin haraç tan muaf kılındığından bahseder.
Bu kadarla iktifa etmek mecburiyetin deyiz. Fakat hemen söyliyelim ki, müdekkik ve müverrihler için, hakikate müstenit, zen gin bir malzeme hazinesini teşkil eden tari hî kıymeti haiz vesikalar bahsettiklerimizden çok fazladır.
3) EMİR N.ASRULLAH'IN HAKİM B İ K r Y E GÖNDERDİĞİ iMEKTUPLAR:
(Farsça. Ölçü 15X24.5 cm.. Hususî kü tüphanemizde).
E m i r N a s r u 1 1 a h , yukarıda bah si geçen Em i r H a y d a r ' ın oğlu olup, Mangıt emirlerindendi. Babasının ölümünden ve hemen bunu müteakip ^cardeşlerile yaptı ğı kısa bir mücadeleden sonra Buharaya ge lerek babasının tahtına geçti. H a k i m K u ş b i k î veya M u h Ü. m m e t H a k i m l ' i y K u l K u ş b i k î , E m i r H a y d a r devrinde sarayın büyük ricalinden bi riydi.
E m i r H a y d a r ' ın vefatından son ra E m i r N a s r u 1 1 a h ' m taraftan olup. Buhara emirliğini ele almasına yardım
etti. E m i r N a s r u 1 1 a h , H a k i m atalığın bu hizmetine mukabil kendisini Kul Kuşbikî lâkabıie taltif etti.
Tetkik ettiğimiz yazma E m i r N a s-r u 1 1 a h tas-rafından, Kinagaslas-rla yapılan mulıarehe sırasında Şeluisebzte bulunduğu zaman Buharaya, Hakim Kuşbikî'ye, gönder diği mektupların külliyatıdır. Bu mektuplar, Hakim Kuşbikî henüz hayatta iken, tahmini mize göre kâtiplerinden biri tarafından, ted vin edilmişti.
Divanın başında kısa bir mukaddime vardır ki, burada E m i r H a y d a r ' m ölümünden sonra emirlik tahtına M i r H ü-ş e y i n T ü r e ' nin çıktığı kaydedilmiü-ştir. H a k i m K u ş b i k î kendisine muhalefet etmiştir. 70 gün sonra M ı r H ü s e y i n T ü r e ölmüş ve Ö m e r T ü r e tahta çıkmıştı. H a k i m K u ş b i k î N a s r u 1-1 a h T ü r e ' yi Karşiden Buharanın mu hasarasına davet etmiş ve Buhara tahtına oturtmuştu.
Mezkûr tarihî malûmattan sonra tarih sırasına göre tasnif edilmiş mektuplar geli yor. Yazmanın başında ve sonunda birer, iki şer yaprak noksandır. Divanda mevcut bütün mektuplar H. 1243 ile 1251 seneleri arasın da, yani 8 sene zarfında yazılmıştır. Bugün yazma 489 mektubu havi 147 yapraktan mü rekkeptir.
Bu yazma kıymet ve ehemmiyet itibari-le yukarıda tetkik ettiğimiz iki vesikadan, ya ni Şeybani harım vakıfnamesi vc Emir Hay darın mektuplarından aşağıdır.
Yazmada bulunan mektupların ekserisi hususî meselelere aittir; tarihî kıymeti haiz olanlar da Buhara ile Kinagaslar arasında ki muharebeye dairdir ve ancak bir mektup
(No. 232) hakikaten çok ehemmiyetli olup, E m i r N a s r u I I a lı ' m Karşi vilâyeti idaresine gönderilen H a k i m K u s b i -k î ' ye sunduğu ve -kendisine geniş bir ser besti bahşeden fermandır.
Aynen naklediyoruz:
31
h
S:r^»
^
j > j ^ i .156 Prof. Fİ
f\CcX^ j
XllLl^ j U J j L . = - j t 5 j j j( <^ij h j - } » / j -> ^ j T j j ^ ^ 9 X^ iJÎ ^ \ J j j » ^ ; » t v ^ 1 ^ UyJl j U » »\ 3^ j^c- -Xı'3^~i S,_^X> »lu. o j l 3 J û . - ^ J il.x - U ' A-Jo' I j j ^ I f ' j U j l 3
4 c - ^ * j . * a* c 5 - i r . 4 ^ « ^ - ^ 1 . t ^ ^ - * ? " 4 İ - ^ » «If^ A i L i y 4 f r İSİ V İ U 4 I 4 ^ j l j ^ A - a Ç J ^ P - T jv« J j l . 4 c - (y A - a Ç ^ ^ İ l J u a i l OJTVezaret penahı, mukarrip Muhammed
Hakim biy Kul Kuşbikînin Karşi vilâyetinin
idaresine gönderilmesi için yüksek ferman
T R AT
verildi. Mezkûr vezaret sahibi Karsinin aşa
ğı, orta ve yukarı köylerinin bütün haracını,
safidî ve kabudî (8), değirmen kirasını, bah
çenin tanab üzerinden alman vergisini, tütün
resmini ve civar köylerinin zekâlını, olufei
nü-keriye'yi, tanabei nünü-keriye'yi, safid barî'yi ve
kebud barî'yi, hepsini defleri âliye göre za
manında istiyerek toplasın ve Kuşbikîden (?)
elaman (?) talep ederek teslim etsin. İlkön
ce malikâne sahipleri, vezir hazretlerinin ev
velce hazırladığı cetvele göre, alsınlar, al
mazlarsa köylülere versinler. Malikâne sahip
leri, bu sene köylülerden haraç olarak aldık
lan bütün mal ve paraları vezir hazretlerine
iade etsinler. Karsı gelirlerse, hapsedilsinler.
Emaret ve cesaret penahı Badab biyin ve
Şir-dane 'l§ik Ağabaşmın maaşlarına karışma
sınlar. Bunların tanhaha'lanndan başka
Kar-side bulunan paralarını vezir hazretleri alsın
lar. Serserileri cezalandırsınlar ve bu husus
ta yüksek fermana göre hareket edip ondan
ayrılmasınlar. Muharrem 1246 tarihinde ya
zılmıştır.
Mangıt okçuları ve hase-bardar 8 man ekin
Diğer bütün hizmetkârlar 6 » »
Çihre Ağası 12 » »
Mirza başı 16 » »
Mirahur 40 » »
Karaul biki 30 » »
Cibaçi 20 » »
Tuksabe 50 » »
İşık Agabaşî 60 » »
Badal-bek Mirahur 100 » »
Adine - Pansad - başı 100 » »
Bu fermana göre hareket etsinler. Mu
harrem ayı 1246.
Bu
paygir,
yani cetvel, fermanın sonu na ilâve edilmiş olup, memur ve hizmetkârla-rm maaş cetvelidir. Bunlardan yalnız i k i ki şinin isimleri cetvelin sonunda kaydedilmiş tir. Her ikisi, müstesna olarak, kendilerine, rütbelerile mütenasip, düşenden fazla hubu bat alırdı.(8) Sa/idî ve kubudî (,safid barî„ ve «İcabud bari») biçilmiş ve tarladan kaldırılmış ekinden ı5 j J u i . - ' 4 i ve h e n ü z olmamış olduğundan biçil memiş j
j-^SjŞ'
' l U ekinden alınan vergilerdir. (Bak: A . S e m ö n o v Tacik resmi evrak nümuneleri, -Taşkent 1929, sah. 23). B u vergilerin şekil ve b ü yüklüğü hakkında m a l û m a t ı m ı z yoktur.oRT A A S YAD A A R A Z
I
M t S E L E SI
157 liui.dan başka 43, 46, 48, 62, 74, 76,174, 184, 225 ve 328 No. Iı mektuplar su yun tevziinden bahseder vc suyun hükümda rın elinde bulunduğunu isbat ederler.
183 ve 432 No. lı mektuplar arıklarm açılması ve temizlenmesi mecburiyetine dair dir.
129 ve 265 No. lı mektuplar cul vergi sinden bahseder; bundan başka bu mektup lardan birinde bay-puU denilen bir vergiye rastlıyoruz.
194 ve 220 No. lı mektuplar tanabane ve oluje, yani nükerlerin iaşesini temin edecek vergilerin miktarından bahseder.
Tedvin edilmiş olan bu vesikalar birçok tarihî meseleleri halledebilirler.
İlimler Akademisinin, Orta Asya cüm-huriyetlerinin yardımıyle, Orta Asya tarihinin birçok esas meselelerinin tenvir ve tahlili için son derece elzem olan, bu gibi vesikalarm neşretmesini temenni ederiz.
