Hü se yin Ha şim li
*THE WORKS OF AHMET HAŞİM AND THE LITERARY COMMUNITY OF AZERBAIJAN
ABSTRACT
In this article titled “Ahmet Haşim’s Works and Literary Community of Azerbaijan” the effects of Ahmet Haşim’s poems on Azerbaijan literature have been studied. In the article, the first publication date of Haşim’s works and the poets he influenced in Azerbaijan are noted. Haşim’s poems were published in Azerbaijan for the first time in 7 December 1913 in Şelale magazine. These poems influenced many poets in that period such as Mehemmet Hadi, Alipaşa Sabur and Cafer Cabbarlı. After 1920, the influence of Haşim’s poems in Azerbaijan increased. In these years Azerbaijan’s poets such as Süleyman Rüstem, Abdülbaki Fevzi, Abdullah Faruk, Mikayil Müşfik, Elmas Yıldırım, Mikayil Rafili were also influenced by Haşim. Also in recent years the interest in Haşim’s poetry continues. Ahmet Haşim was an influential poet and author in the last century of Azerbaijan literature.
Keywords: Ahmet Haşim, Turkish poetry, Azerbaijan literature.
ÖZET
“Ah met Ha şim’in Eser le ri ve Azer bay can Edebî Mu hi ti” baş lık lı bu ma ka le de Ah met Ha şim’in şi ir le ri nin Azer bay can ede bi ya tı üze rin de ki et ki le ri in ce len -miş tir. Ma ka le de, Ha şim’in eser le ri nin Azer bay can’da ne za man ya yım lan ma ya * Doç. Dr. Nah çı van Dev let Üni ver si te si Öğretim Üyesi.
1 Şa mil Ve li yev (Köp rü lü), Fü yu zat Edebî Mek te bi. Bakû, Elm Neş ri ya tı,1999, s. 250-251.
baş la dı ğı ve han gi şa ir le ri et ki le di ği araş tı rıl mış tır. Ha şim’in şi ir le ri Azer bay can’da ilk kez 7 Kânu nu ev vel 1913’de Şe la le der gi sin de ya yım lan mış tır. Bu şi -ir ler o dö nem de Me hem met Ha di, Ali pa şa Sa bur, Ca fer Cab bar lı gi bi pek çok şa iri et ki le miş tir. 1920’den son ra Ha şim’in şi ir le ri nin Azer bay can’da ki et ki si art mış tır. Bu yıl lar da Sü ley man Rüs tem, Ab dül ba ki Fev zi, Ab dul lah Fa ruk, Mi ka yil Müş fik, El mas Yıl dı rım, Mi ka yil Ra fi li gi bi Azer bay can şa ir le ri de Ha şim’den et ki len miş tir. Ha şim’in şi ir le ri ne olan il gi son yıl lar da da de vam et mek -te dir. Ah met Ha şim, son yüzyı lın Azer bay can ede bi ya tın da şi ir le ri nin ya nı sı ra ne sir le riy le de et ki li ol muş bir ya zar dır.
Anahtar Kelimeler: Ahmet Haşim, Türk şiiri, Azerbaycan edebiyatı.
Türk Ede bi ya tın da Tan zi mat dev riy le baş la yan ye ni leş me ha re ket le ri XIX. yüz -yı lın son la rı ile XX. yüz -yı lın baş la rın da yay gın laş mış, söz sa na tı nın ko nu ve es te tik ba kı mın dan zen gin leş me sin de ol duk ça et ki li ol muş tur. Bu alan da Ser veti Fü nun cu la rın ve on la rın ar dın dan Fecri Âti edebî top lu lu ğu üye le ri nin dik kat çe ki ci hiz met -le ri bu lun mak ta dır. XX. yüz yı lın baş la rın da he nüz ye ni ge liş me mer ha -le si ni ya şa yan Azer bay can Ede bi ya tı ve do la yı sıy la şi iri, kar deş Türk Ede bi ya tı nın ya ra tı cı lık tec -rü be sin den fay da lan mış, bu dö nem den baş la ya rak ye ni lik çi Türk şa ir le ri nin bir çok ese ri Azer bay can’da ya yım lan mış, okun muş, edebî mu hit te et ki si ni gös ter miş tir. Ge çen yüz yı lın ilk yir mi yı lın da ya yım la nan Fü yu zat (19061907) der gi si ile ay nı şe kil -de onun ana ne le ri ni ya şa tan Ye ni Fü yu zat (1910-11), Şe la le (1913-14) gi bi -der gi le rin bu yön de önem li hiz met le ri ol muş tur. Azer bay can lı araş tır ma cı Prof. Dr. Şa mil Ve li yev’in aşa ğı da ki fik ri ni ha tır la ya lım: “Fü yu zat çı lar Tür ki ye va sı ta sıy la Av ru pa’ya çı kış yo lu nu da ha ve rim li sa yı yor lar dı… Fü yu zat çı sa natkârla rın ya ra tı cı lı ğın da ve çe şit li ya yın or gan la rı nın sa hi fe le rin de Tan zi mat dev ri Ede bi ya tı nın, Ser veti Fü nun cu -la rın, Fecr-i Âti tem sil ci le ri nin et ki si çe şit li şe kil ler de gö rül mek te dir…. Bun -la rın ara sın da Zi ya Pa şa, Na mık Ke mal, Ah met Mid hat Efen di, Re ca iza de Mah mut Ek -rem, Ab dül hak Ha mid, Sa mi pa şa za de Se zai, Tev fik Fik ret, Ab dul lah Cev det, Ha lid Zi ya Uşak lı gil, Ah med Ha şim, Ce lal Sa hir ve di ğer le ri ni an mak müm kün dür.1Şim di ye ka dar kar deş halk la rı mı zın âlim le ri ta ra fın dan Tev fik Fik ret, Na mık Ke mal, Ab dül hak Ha mid gi bi üs tad la rın ya ra tı cı lı ğı nın Tür ki yeAzer bay can edebî iliş ki le ri açı sın dan araş tı rıl ma sı yö nün de önem li araş tır ma lar ya pıl sa da dik kat ten ka çan ede bi -yat çı la rın az ol ma dı ğı gö rü lür. Bun lar dan bi ri de Türk Ede bi ya tı nın ye ni dö nem de ki sa natkârlık ara yış la rın da önem li rol oy na yan, ken di ne öz gü du yuş ve söy le yiş tar zı ile bi li nen Ah met Ha şim’dir. Ger çek ten Na mık Ke mal, Ab dül hak Ha mid, Tev fik Fik -ret, Re ca iza de Mah mut Ek rem vb. ile kar şı laş tı rıl dı ğın da Ah met Ha şim’in eser le ri Azer bay can’da nis pe ten az ya yıl mış tır. Ab dül hak Şi na si, Ah met Ha şim’in he nüz ki
-ta bı çık maz dan ön ce çe şit li der gi ler de ki şi ir le ri ile -ta nın dı ğı nı ‘müm -taz bir züm re’ ara sın da şöh ret ka zan dı ğı nı yaz mış tır.2Azer bay can’da da bu ka bi li yet li şai rin sem -bo list ve em pres yo nist ka rak ter ta şı yan hissî ya şan tı la rı nı, renk li ha yal ler dün ya sı nı, gü zel ta bi at göz lem le ri ni sa nat di liy le ba şa rı lı bir şe kil de can lan dı ran şi ir le ri, da ha çok seç kin bir züm re, se çil miş oku yu cu çev re si ta ra fın dan za man za man okun muş tur. Bu gün de bu edebî par ça lar zevk le ri ok şa mak ta dır. Bu ma ka le de biz dik ka ti kı sa ca da ol sa Ah met Ha şim’in eser le ri nin Azer bay can’da neş ri, okun ma sı, de ğer len -di ril me si ve et ki si me se le le ri ne yö nel te ce ğiz.
Araş tır ma lar gös te ri yor ki Ah met Ha şim’in ve ge nel ola rak Fecri Âti ci le rin şi -ir le ri Azer bay can’da yak la şık 100 yıl dan be ri ya yım lan mak ta dır. Ha tır lat mak ge re k-ir ki Bakû’da çı kan Ye ni Fü yu zat der gi sin de da ha 1911 yı lın da Fecri Âti şa iri Ce lal Sa hir’in ‘Son Ce vap’ ad lı so ne si ‘Be da yiyi Eş’ar’ bö lü mün de oku yu cu la ra ulaş tı rıl mış -tır.3Ay nı şe kil de ‘Ye ni Fü yu zat’ın re dak tö rü ro man tik Azer bay can şa iri Ali pa şa Sa -bur, Hü se yin za de’nin bu der gi de ya yım lan mış so ne le rin de Os man lı şa ir le ri Ah met Ke mal’in ve Ce lal Sa hir’in ay nı tür de ki eser le ri nin et ki si du yul mak ta dır.
Be lir le di ği mi ze gö re, Ah met Ha şim’in eser le rin den Azer bay can edebî mat bu atın da ki ilk ör nek ler Bakû’da Os man lı ay dı nı Ha lit Hür rem Sab ri bey za de’nin re dak tör lü ğün de çı kan Şe la le der gi si nin 7 Kânu nu ev vel 1913 ta rih li 44. sa yı sın da ba sıl mış ‘Şi iri Ka mer’ sil si le si dir. Şi ir ler sil si le si nin ba şı na ‘Ka me rin, Dic le’nin ve An ne min Ha -tı ra la rı, Os man lı Ede bi ya -tı ce di de sin den’ kay dı ko nul muş tur. Araş -tır ma lar gös te ri yor ki, Şe la le Ah met Ha şim’in bu şi ir le ri ni Tür ki ye’de çı kan Re sim li Ki tap der gi si nin 1909 yı lı na ait 6. ve 7. sa yı la rın dan ala rak Azer bay can lı oku yu cu la ra ulaş tır mış tır. Ger çek ten ‘Şi iri Ka mer’ sil si le sin den iki şi ir (Ru hum, Çık tı ğın Ge ce ler), Re sim li Ki -tap’ın 1909 yı lı na ait 6. ve iki şi ir de (O, Ha zan) 7. sa yı sın da ba sıl mış tır.4Şe la le’de sa de ce bu dört şi ir ve ril miş, Re sim li Ki tap’ta ol du ğu gi bi, bu ra da da ön ce ‘Ka me rin, Dic le’nin ve An ne min Ha tı ra la rı’ kay dı ken di ne yer bul muş tur. Ah met Ha şim’in bu sil si le sin de baş ka şi ir ler de var dır (Sen siz, Has ta İken, Çöl ler, Ne hir Üze rin de vs.) Ay nı za man da ha tır la ta lım ki, ‘Şi iri Ka mer’, Re sim li Ki tap’ta çık tık tan son ra şa ir çe şit -li şi ir ler üze rin de ba zı dü zelt me ler yap mış tır.5La kin araş tır ma la rı mız gös te ri yor ki, Şe la le’de ki me tin sa de ce ilk kay nak tan, Re sim li Ki tap’tan alın mış tır. ‘Şi ir-i Ka mer’, Re sim li Ki tap’ta çık tık tan son ra Tah sin Na hit, Meh met Beh çet Ya zar, Emin Ser da roğ -lu ve di ğer Türk şa ir le ri nin ya ra tı cı lı ğı na et ki et ti ği gi bi6Bakû’da Şe la le der gi sin de oku yu cu la ra ulaş tı rıl mak la Azer bay can edebî mu hi tin de de il gi çek ti. Dol gun ta bi at tas vir le ri, ço cuk lu ğun ke der li ha tı ra la rı nın, an ne öz le mi nin aya hi ta ben te sir li, ahenk
-2 Ah met Ha şim, Bü tün Şi ir le ri (Ha zır la yan lar: İ. En gi nün, Z. Ker man), İs tan bul, Der gâh Ya yın la rı,
2003, s. 28.
3 Ce lal Sa hir, “Son Ce vap”, Ye ni Fü yu zat, (Bakû), nr. 3, 18 Yan var (Tem muz) 1911, s. 5. 4 Ah met Ha şim, Bü tün Şi ir le ri, s. 98, 100,102, 108.
5 a. g. e., s. 98-109.
6 Ke nan Ak yüz, Ba tı Te si rin de Türk Şi iri An to lo ji si, 8. b., İs tan bul, İn kılâp Ki ta be vi, 1958, s. 627, 650,
li bir dil le mıs ra la ra ak ta rıl ma sı, pey zaj la rın ruh hâ li ne uy gun ola rak de ğiş me si, mü -kem mel be di ilik ‘Şi ir-i Ka mer’in sev giy le hay ran lık la kar şı lan ma sı na se bep ol du. Azer bay can şa ir le ri nin ba zı eser le rin de ‘Şi ir-i Ka mer’le di le ge ti ri len be lir li du yuş ve söy le yiş tar zı nın göz lem len di ği ni de bu ra da kı sa ca ha tır la ta lım: Me hem met Ha di’nin ‘Ay dın lık Bir Ge ce de Te fek kür Da ki ka la rı’ (1918) ‘Ka me re’ (1919), Ali pa şa Sa bur’un ‘Va qia’ (1914) Ca fer Cab bar lı’nın ‘Qü rub Ça ğı Bir Ye tim’ (1915), N. Ba sir’in ‘Ay dın Bir Ge ce’ (1914) vb. 1920’li yıl lar da Ha şim’in şi ir le ri Azer bay can’da da ha faz la ya yıl mış, edebî mu hit te il gi çek miş tir. O yıl lar da Ah met Ha şim’in Göl Sa at le ri ve Pi ya le ad lı ki tap la rı ve ay nı şe kil de bir çok şi iri nin ba sıl dı ğı Ye ni Mec mua der gi si Azer bay can’da da okun muş tur. O za man bir müd det Bakû’da ya şa yıp fa ali yet gös te ren İs ma il Hik met (Er tay lan), Meh met Fu at (Köp rü lü), Mu hit tin (Bir gen) gi bi Tür ki ye ay dın -la rı da Türk ede bi ya tı nın ve do -la yı sıy -la Ede bi yat-ı Ce di de ci le rin, Fecr-i Âti ci le rin eser le ri nin özel ola rak Azer bay can öğ ren ci le ri ne, ge nel ola rak genç li ği ne ve edebî mu hi ti ne da ha ya kın dan ta nı tıl ma sın da önem li rol oy na mış lar dır. Bakû’da çı kan Maa rif ve Me de niy yet der gi sin de ba sıl mış çok sa yı da ma ka le (İ. Hik met, ‘Ede bi yat ta Ye -ni lik ve Re ca iza de Ek rem’ 1925, nr. 1, s. 26-30; Mu hit tin ‘Ede bi yat-ı Ce di de’ 1923, nr. 6, s. 410 vs.) Ye ni Türk Ede bi ya tı nın ya ra tı cı lık ara yış la rı ile oku yu cu la rı da ha yay gın şe kil de ta nış tır mak mak sa dı ta şı yor du. İs ma il Hik met’in Bakû’da 192526 yıl la rın da ba sıl mış dört cilt lik Türk Ede bi ya tı Ta ri hi ad lı de ğer li ese ri nin üçün cü ve dör -dün cü cilt le rin de ye ni de vir Türk Ede bi ya tın dan, ‘Ser vet-i Fünûncu lar dan, ‘Fecr-i Âti ci ler den ve do la yı sıy la Ah met Ha şim ya ra tı cı lı ğın dan da söz edil me si bu ba kım dan ay rı ca kay de dil me li dir. Azer bay can lı Ede bi yat araş tır ma cı la rı da o yıl lar da mat -bu at ta ya yım la dık la rı ba zı ma ka le ler de Ah met Ha şim’in sa na tı na de ğer ver miş ler dir. Me se la, ten kit çi Ali Na zım İn kı lap ve Me de ni yet der gi sin de 1928 yı lın da ya yım la dı ğı (nr. 67 s. 4045) Na zım Hik met ya ra tı cı lı ğı na da ir ‘Gü ne şi İçe riz… Gü neş le ni riz’ ad lı ma ka le sin de Ah met Ha şim’in yaz dı ğı ser best na zım (ser best müs te zat H. H.) ör -nek le ri ni ye ni şii rin te şek kü lün de önem li say mış tı.71920’li yıl lar da Ah met Ha şim’in Azer bay can’da üs tat bir sa natkâr ola rak ta nın ma sı ba kı mın dan aşa ğı da ki fak tör de önem li dir. O dev rin ka bi li yet li genç şa iri Ab dül ba ki Fev zi, Bakû’da çı kan İn kılap ve Me de ni yet der gi sin de 1928 yı lın da ya yım la dı ğı ‘Şa ir’ ad lı şii rin de ba zı ken di ni be ğen -miş ve baş ka la rı nı be ğen me yen ka lem sa hip le ri ni kö tü le -miş, Ab dül hak Ha mit, Ah met Ha şim, Hü se yin Ca vit, Or han Sey fi, Alek sandr Puş kin gi bi üs tat sa natkârla rın böy le kü çük duy gu lar dan uzak ol du ğu nu, bu yo lun fe la ke te yol aç tı ğı nı be lirt miş ti:
‘Şa ir’ ça mu ru nu yah, özün bil di yin qe der… Ben ki, bir daş ay na yam, özüm de le ke qal maz! An caq dü şün ki, as la dik baş lı lar dan ol maz Ne Ha mid, Ha şim, Ca vid, ne Fa ruq, Sey fi, Puş kin, Bo ğa sı dır özü nü qel bin de tut tu ğun kin8.
7 Ali Na zım, Se çil miş Eser le ri, Bakû Ya zı cı neş ri ya tı,1979, s. 88.
1920 yı lın da Sü ley man Rüs tem, Ab dül ba ki Fev zi, Ab dul lah Fa ruk, Mi ka yil Müş fik, El mas Yıl dı rım, Mi ka yil Ra fi li gi bi Azer bay can şa ir le ri Türk Ede bi ya tıy la bir lik te Ah met Ha şim’in şi ir le ri ni de oku muş, et ki len miş ler dir. Sü ley man Rüs tem’in ‘Unu tul muş Genç’ (1923) ‘Ha zan da Kuş lar’ (1925), M. Müş fik’in ‘Göl ge lik ler de’ (1925) gi bi şi ir le ri ruh ve ga ye ba kı mın dan Ah met Ha şim’in şi ir le ri ni an dı rır. O yıl -lar da Azer bay can şa ir le ri nin (M. Re fi li vb.) yaz dı ğı ser best na zım ör nek le ri nin bir kıs mı da Ah met Ha şim’in du yuş ve söy le yiş tar zı na ya kın dır. Ye ni Azer bay can şa ir le ri Ah met Ha şim şii rin den hem mev zu ve ruh hem de sa natkârlık ba kı mın dan fay -da lan mış lar dır. Bu ba kım -dan yal nız bir şi ire de ğin mek is te dik. Be lirt mek ge re kir ki Ah met Ha şim Türk şii rin de Ba tı kay nak lı so ne ve üç le me nin ba şa rı lı ör nek le ri ni ya ra tan şa ir ler den dir. Onun ‘Son Sa at’, ‘Ken di me’, ‘Şim di’, ‘Rüz gâr’, ‘Ka dın Ne dir, Çi çek Ne dir?’ so ne le ri her ben di üç mıs ra dan iba ret ‘Ka ran fil’, ‘Tü luı Ka mer’ ad lı üç -le me -le ri bu ba kım dan ör nek gös te ri -le bi lir. Fa kat asıl önem li si, şai rin 1922 yı lın da yaz dı ğı ‘Pi ya le’ şi iri dir. Muh te lif za man lar da Al man, Yu nan, İn gi liz dil le ri ne ter cü -me edi len, Azer bay can’da da yıl lar dan be ri bir çok şi ir se ve rin rağ be ti ni gö ren, hat ta son dö nem de de edebî mat bu at ta ya yım la nan bu şi ir, üç mıs ra lı üç bent ten ve iki mıs -ra lı son luk tan iba ret ol mak la top lam 11 mıs -ra dır.
Di ğer üç le me ler den fark lı ola rak bu şii rin so nun da ve ri len iki mıs ra ilk ben din ikin ci ve üçün cü mıs ra la rı nın tek ra rı ol mak la hem ahenk ya rat ma ya hem de şii rin ya pı ka pa lı lı ğı na ve tam lı ğı na hiz met gös te rir. Ah met Ha şim’in ‘Pi ya le’ şi iri, şai rin hü zün lü sev gi duy gu la rı nı yük sek sa natkârlık la di le ge ti ren de ğer li bir eser dir. Şa ire gö re yü rek le ri sev gi ate şiy le ya kan, Mec nun der di ni ya şa tan aşk ka de hin den iç mek ebedî ef gan ve na le ye du çar ol mak tır. Böy le ce, pi ya le mu hab bet sem bo lü ola rak poe tik le şir, be -diî tas vir ob jesi ne çev ri lir. Şai rin seç ti ği öl çü de özel bir ahenk ya rat mış tır:
Zan net me ki, gül dür, ne de la le; Ateş do lu dur, tut ma, ya nar sın, Kar şın da şu gülgûn piyâle. İç miş ti Fu zu lî bu alev den, Düş müş tü bu ik sir ile Mecnûn Şi’rin sa na an lat tı ğı hâle. Yan mak ta bu sâğar dan içen ler, Dol dur muş onun çün şeb-i aş kı Baş tan ba şa efgân ve nâle! Ateş do lu dur, tut ma ya nar sın, Kar şın da şu gülgûn piyâle9
Azer bay can’ın ta nın mış şa iri Sü ley man Rüs tem’in ya ra tı cı lı ğın da da ‘Pi ya le’ öl çü sün de ve ku ru lu şun da olan şi ir le re rast la rız. Sü ley man Rüs tem’in bu poe tik şek
li Ah met Ha şim’in te si riy le kul lan dı ğı nı söy le mek müm kün dür. Ön ce den de be lirt ti -ği miz gi bi, Sü ley man Rüs tem 1920 yı lın da Türk şi iri ni ge niş bir şe kil de in ce le miş, on dan fay da lan mış, Ah met Ha şim’in te si ri ile şi ir ler yaz mış tır (Ha zan da Kuş lar vs). Hat ta o dev rin mat bu atın da şa iri, Türk şi iri nin et ki sin de kal mak la suç la mış lar dır.10 Sü ley man Rüs tem 1920’li yıl la rın son la rın da ide olo jik ba kım dan de ğiş se de, Türk şi iri nin poe tik sis te min den uzak laş ma mış tır. İl ginç tir ki, araş tır dı ğı mız ka da rıy la üç lü -ğün bu şek li Azer bay can ve Türk şii rin de yal nız bu iki şa ire mah sus tur. Bu da edebî te sir ger çe ği ni dü şün me yi kuv vet len dir mek te dir. Se çi len öl çü ve ku ru luş şi ire bir poe tik bü yük lük ve bir o ka dar da hü zün lü ahenk ve rir. Ay rı ca vur gu la mak ge re kir ki, Ah met Ha şim’in ve Sü ley man Rüs tem’in bu tarz şi ir le ri nin ilk ve son mıs ra la rı ile bü tün bent le ri nin son mıs ra la rı ka fi ye li dir. Üç lük le rin ikin ci mıs ra la rı nı çı ka rır sak di ğer dört be yit te ga zel for mu nu gö rü rüz. Bu na gö re ede bi yat araş tır ma cı sı İs fen di -yar Va hab za de, Sü ley man Rüs tem’in bu şi ir le ri hak kın da ‘Ka fi ye len me ba kı mın dan bu ra da ga ze lin po eti ka sı ile ben ze şen yön ler de var dır’ fik ri ni ile ri sür müş tür.11Ek se ri ye ti 193040’lı yıl lar da ya zı lan bu üç lük ler de Sü ley man Rüs tem hem sos yal ko -nu la rı hem de aşk ko -nu su -nu ifa de et miş tir. Me se la aşa ğı da ki şi ir de şa ir, dol gun be dii tas vir ve ifa de va sı ta la rı sa ye sin de in ce, ha zin sev gi duy gu la rı nı di le ge tir miş, ma -nevî ya şan tı la rı, gö nül çar pın tı la rı nın poe tik ifa de si ni oku yu cu lar la pay laş mış tır:
YAN DIM
Men kön lü me hem dem se ni san dım, Say maz ya na keç din göz önüm den, Yan dım, ele yan dım, ele yan dım! Sa hil de ayaq iz le ri miz var, Sen eş qi ne and iç din o yer de, Her kel me ne qel bim le inan dım. Hey hat, ni ye qel bim de ki od lar Sön mür, ye ne sön mür, ye ne sön mür?! Gel san ma bu yan maq dan usan dım. Say maz ya na keç din göz önüm den Yan dım, ele yan dım, ele yan dım!12
Şi ir de ki tek rar lar, be dii so ru ve ni da lar duy gu sal et ki gü cü nü art tı ran ba şa rı lı araç lar dan dır. Ve kuş ku suz ki, üç lü ğün bu özel şek li nin S. Rüs tem’in şii rin de or ta ya çık ma sın da ve ge liş me sin de Türk şa iri Ah met Ha şim’in ‘Pi ya le’sin den ge len ana ne -nin et ki si ken di ne öz gü bir rol oy na mış tır.
10 Atif Zey nal lı, Ge çil me miş Yol lar la, Bakû Elm Neş ri ya tı,1970, s. 33-34.
11 İs fen di yar Va hab za de, “Sü ley man Rüs tem ve Ce nub Mev zu su”, Bakû, Ya zı cı,1986, s. 70. 12 Sü ley man Rüs tem, “Be nim Gü ne şim”, Bakû, Ya zı cı Neş ri ya tı, 1990, s.176-177.
Sov yet dev rin de Azer bay can’da Ah met Ha şim’in adı da ha son ra la rı Tür ki ye Ede bi ya tı na da ir ya zıl mış az sa yı da ki ki tap ve ma ka le ler de de ha tır lan mış tır. Bu ka bi li yet -li şai rin edebî yö nü ne dik ka tin çe kil me si esa sen ba ğım sız lı ğın ari fe sin de baş lar. Bakû’da 1991 yı lın da esa sen Tür ki ye ço cuk ede bi ya tı ör nek le rin den iba ret Gü zel lik Su -yu ad lı bir ki tap ba sıl mış tır. Ki tap ta Ah met Ha şim’in ‘Baş Par mak’ ad lı sa ti rik ne sir par ça sı na yer ve ril miş tir.13 Bu, Azer bay can oku yu cu su nun dik ka ti ni ya za rın nes ri ne yö nelt me si ba kı mın dan önem li dir. Ki ta bın so nun da ki kay nak lar dan da an la şı lı yor ki, ‘Baş Par mak’ Ah met Ha şim’in 1981 yı lın da An ka ra’da ba sıl mış, Bi ze Gö re ad lı ki ta bın dan alın mış tır. 2003 yı lın da ise Bakû’de çı kan Ye ni Azer bay can ga ze te si oku yu cu la rı nı Ah met Ha şim’in şi ir le ri ile ta nış tır ma yö nün de dik kat li adım lar at tı. Ok tay Ha cı mu sa lı’nın Azer bay can Türk çe si ne ak tar dı ğı bu ça lış ma sın da, şai rin ‘Pil le ken ler’ (Mer di ven), ‘Pi ya le’, ‘Bir Gü nün So nun da Ar zu’, ‘Yaz’, ‘O Mekân’ (O Bel de) şi ir le ri ni ya -yım la dı.14 Edebî mu hit bu şi ir le ri il giy le kar şı la dı. Ok tay Ha cı mu sa lı’nın oku yu cu lar için an la şı lır ol sun di ye Azer bay can di li ne uyar la ma la rı ge nel ola rak ba şa rı lı dır. O, Türk şa iri nin şi ir le rin de ki ahen gi, be di iya tı ko ru ma ya da özen gös ter miş, bun da bü yük öl çü de ba şa rı lı ol muş tur. La kin ba zı uy gun suz ifa de ler le de kar şı la şı rız. Me se la ‘Mer -di ven’de ki ‘Du rur alev gi bi dal lar da kan lı bül bül ler’ mıs raı ‘Da ya nar ale vin dal la rın da kan lı bül bül ler’ şek lin de ve ril miş tir. As lın da ‘Da ya nar (ya hut du rur) alev gi bi dal lar da kan lı bül bül ler’ ol ma lı idi. Ya hut ‘Bir Gü nün So nun da Ar zu’ şi iri nin ikin ci ben di nin ev ve lin de ki ‘Al tın ku le ler den yi ne kuş lar’ mıs ra ına ih ti yaç ol ma dı ğı hal de ‘Kız qa la sın dan ye ne bu kuş lar’ şek lin de ak ta rıl mış tır. Adı ge çen şi ir le rin hep si ga ze te de tam ola -rak ve ril miş, yal nız ‘O Bel de’ kı sal tı la -rak su nul muş tur (Bu nu Ok tay Ha cı mu sa lı da kay det miş tir). Şi ir ‘O göz le rin de ki nîlî sükûtı is tif ham’ mıs ra ına ka dar ga ze te de yer al mış tır. Ye ni Azer bay can ga ze te sin de Ah met Ha şim’in şi ir le rin den ve ri len ör nek ler, şai -rin çağ daş edebî mu hi te tak di mi ba kı mın dan önem ta şır. İki yıl son ra 2005 yı lın da Azer bay can Ya zı cı lar Bir li ği’nin Ul duz der gi si de Ah met Ha şim’in sa na tı na de ğin di. Azer bay can’da Tür ki ye Ede bi ya tı nın ta nı tıl ma sın da önem li hiz met le ri olan şa ir To fiq Ab din der gi nin 2005 yı lın da ki 9. sa yı sın da ‘Ah met Ha şim ve Şi ir le ri’ ad lı ön söz le bir -lik te şai rin ‘Mer di ven’, ‘Ka ran fil’, ‘Bir Gü nün So nun da Ar zu’, ‘Mu kad di me’ (Pi ya le), ‘Pa rıl tı’, ‘Or man’, ‘Bah çe’, ‘Sü va ri’, şi ir le ri ni Azer bay can oku yu cu la rı na tak dim et -ti.15‘Ön söz’de Ah met Ha şim’in ha ya tı ve sa na tı hak kın da kı sa bil gi ler ve ril miş tir. Tür -ki ye’de çık mış çe şit li -ki tap lar da Ah met Ha şim’in do ğum ta ri hi fark lı fark lı gös te ri lir. Bu, muh te lif kay nak lar dan is ti fa de eden Azer bay can ya zar la rı nın tak di mat la rı na da et ki et miş tir. Ok tay Ha cı mu sa lı edi bin do ğum ta ri hi ni ‘1885’, To fiq Ab din ise ‘1884’ şek -lin de ver miş tir. Ah met Ha şim’in Tür ki ye ne şir le rin de kâh ‘Ta hat tur’ kâh da ‘Bah çe’ baş lı ğıy la ve ri len şi iri ni, To fiq Ab din ikin ci ad la tak dim et miş tir. Şi ir le re bak tı ğı mız da To fiq Abi din’in, Ah met Ha şim’in şi iri nin ri tim, ahenk özel li ği ni la yı kıy la ko ru ya bil
-13 Gü zel lik Su yu (Türk Ede bi ya tın dan Seç me ler), Bakû, Genç lik Neş ri ya tı, 1991, s. 265-266. 14 Ah met Ha şim, “Şi ir ler”, Ye ni Azer bay can Ga ze te si, nr. 49 (1529), (Bakû), 02 Mart 2003. 15 “Ah met Ha şim ve Şi ir le ri”, Ul duz, nr. 9, (Bakû), 2005.
miş, yal nız za man za man za ru rî uyar la ma lar yap mış ve bu du rum da da ka fi ye yi, ahen -gi boz ma ma ya ça lış mış tır. Me se la ‘Or man’ şi iri ne göz at mak bu nu tas dik ler:
Or ji nal de:
Su de ğil, mev si min ha va sı akan, Duy du ğun: yap ra ğın, da lın se si dir. Su da yıl dız la rın pa rıl tı sı dır Bu ka ran lık ta, ba zı ba zı ça kan.16 To fik Abi din’in Tak di min de:
Su de yil, möv sü mün ha va sı axan, Eşit di yin yap raq, bu daq se si dir. Su da ul duz la rın pa rıl tı sı dır Bu qa ran lıq da her den bir ça xan17
Bu nun la be ra ber, dü zel til me si ge re ken ba zı nok ta lar da var. Me se la ‘Mu kad di -me’ (Pi ya le) şii rin de ki ‘Yan mak ta bu sa gar dan içen ler’ mıs ra ın da ki ‘sa gar’ ke li me si Arap men şe li dir, ‘şa rap ka de hi’, ‘ba de’ an la mı nı ve rir, ‘bu sa ğar dan içen ler’ ya ni ‘bu ba de den, ka deh ten içen ler’. La kin ‘sa gar’ın ‘si qar (si ga ra)’ gi bi an la şıl ma sı mıs ra ın yan lış tak di mi ne se bep ol muş tur: ‘Yan mak ta bu si qar dan çe ken ler’… Ay rı ca ‘Sü va -ri’ şi iri nin ikin ci ben din de ‘mız rak lar’ sö zü nün ‘miz rap lar’ şek lin de ve ril me si de bu ka bil den dir. La kin To fiq Abi din’in Ah met Ha şim şi ir le ri ni tak di mi ge nel ola rak ba -şa rı lı dır ve -şai rin sa na tı nın çağ daş Azer bay can edebî mu hi ti ne ta nı tıl ma sı na önem li bir hiz met tir. Ko nu muz la il gi li ola rak Tür ki ye li araş tır ma cı Nu rul lah Çe tin’in ‘Ata türk Dev ri Türk Şi iri (19231940)’ ad lı ese ri nin Azer bay can’da neş ri ni de ha tır lat -mak ge re kir. 2008 yı lın da Azer bay can Ya zı cı lar Bir li ği’nin ya yın or ga nı Azer bay can der gi si bu bü yük ha cim li araş tır ma yı fi lo log Ra miz Es ger’in ak tar ma sıy la say fa la rın -da ya yım la mış tır.18Bu eser de o dev rin di ğer şa ir le ri ile bir lik te Ah met Ha şim’in de ha ya tı ve sa na tı na yer ve ril miş tir. Özel lik le onun sem bo lizm an la yı şı, et ki len di ği Av ru pa şa ir le ri nin (Bo ude la ire, Rim ba ud, Ver la ine vb.) şi ir le rin de ki mu si ki, ahenk özel lik le ri, sa na tın da ger çek ve mu hay yel dün ya nın nis pe ti, ser best na zım ala nın da ki ba şa rı la rı gi bi ko nu lar da Nu rul lah Çe tin’in tah lil le ri bu ka bi li yet li ka lem sa hi bi nin es -ra ren giz sa nat dün ya sı nı ya kın dan an la ma ya yar dım eder. Bu -ra da özel lik le be lirt mek ge re kir ki, 1920 yı lın da ol du ğu gi bi son za man lar da da Azer bay can mat bu atın da Na zım Hik met’ten bah se den ba zı ma ka le ler de Ah met Ha şim’in ser best na zım ala nın da ki ba şa rı la rı, ay nı şe kil de onun, bu sa ha da dik ka te la yık şi ir ler ya zan Na zım Hik -met’e yük sek de ğer ver me si hak kın da ka yıt lar yer al mak ta dır. Me se la, Azer bay can Ya zı cı lar Bir li ği’nin baş ka nı, ta nın mış edip Anar’ın 2009 yı lın da ya yım la nan ‘Za fe -rin Mü ba rek, Na zım’19 ad lı ma ka le sin de Ya kup Kad ri Ka ra os ma noğ lu, Zi ya Gö kalp
16 Ah met Ha şim. Bü tün Şi ir le ri, s. 80.
17 “Ah met Ha şim ve Şi ir le ri”, Ul duz, nr. 9, (Bakû), 2005, s. 56.
18 Nu rul lah Çe tin, “Ata türk Dev ri Türk Şi iri” (1923-1940), Azer bay can, nr. 12, (Bakû) 2008, s. 127-153. 19 Anar, “Za fe rin Mü ba rek Na zım”, Ede bi yat Ga ze te si, nr. 2 (3649), (Bakû), 16 Yan var 2009.
ile bir lik te Ah met Ha şim’in de Na zım Hik met’in şi iri ne de ğer ver me si ha tır la tıl mış -tır. Ha tır lat mak ge re kir ki, araş tır ma cı la rın yaz dı ğı na gö re, Ah met Ha şim, Na zım’ı ‘de mir ata bin miş hay kı ran ne heng (tim sah)’ şek lin de ad lan dır mış tı.
Son yıl lar da Ah met Ha şim’in ga ze te ci li ği de Azer bay can’da dik kat çek mek te dir. Fi lo log alim Es ger Re su lov’un ‘Türk Se ned li Be dii Nes ri’ ki ta bın da Ah met Ha şim’in ma ka le le ri se ya hat iz le nim le ri te me lin de yaz dı ğı ga ze te ya zı la rı na bü yük de -ğer ve ril miş tir.
Ah met Ha şim’in sa na tı Gü ney Azer bay can’da da edebî mu hi tin il gi si ni çek miş ve çek mek te dir. Bu ko nu da meş hur şa ir Ha bib Sa hir’in adı nı an mak ge rek li dir. O, 1920-30’lu yıl lar da bir müd det Tür ki ye’de ya şa mış, İs tan bul Üni ver si te si’nde tah sil gör müş, şa ir ler le, edebî eser ler le ya kın dan il gi len miş tir. Onun şi ir le rin de Ce lal Sa hir (tak ma adı da bu ra dan ge lir) et ki si güç lü dür. Ay nı şe kil de Ah met Ha şim’den et ki len me de açık ça gö rü lür. Özel lik le şai rin renk du yu mu, ta bi at şi ir le ri bu ba kım dan ka -rak te ris tik tir. ‘Ha zan lar’ şii rin den bir par ça:
Xe zan ça ğı
Qı zıl gü neş od la nıb dır, Ağac la rın yar paq la rı Min bir ren ge bo ya nıb dır. Her yar pa ğın bir ren gi var, Sev da ren gi,
Has ret ren gi, Tut qun toz lu, Qür bet ren gi…20
Azer bay can lı âlim Per va ne Mem med li, şai rin ki ta bı na yaz dı ğı ‘Ön söz’de bu poe tik par ça nın ‘şi ir den çok bir tab lo yu son ba har tab lo su nu ha tır lat tı ğı nı’ söy le -mek te hak lı dır. Bu tas vir ise onun Ah met Ha şim’den et ki len di ği nin bir gös ter ge si dir. Azer bay can Ede bi ya tı’nın Tür ki ye’deki meş hur araş tır ma cı sı Ya vuz Ak pı nar’ın aşa ğı da ki fik ri Ah met Ha şim – H. Sa hir te si ri nin baş ka bir yö nü nü de de ğer len di rir: ‘Ha bib Sa hir’in şi ir le rin de hâkim renk ola rak, tıp kı Ha şim’de ol du ğu gi bi kır mı zı yı gö rü rüz. Sa hir, Ha şim’de ta bi at man za ra la rı nı ifa de için kul la nıl mış olan bu ren ge si yasî – iç ti maî bir ma na ka zan dı rır. Şah re ji mi nin zul mü nü, İran’ı ka na bu la ma sı nı yi -ne bu renk ile us ta ca an la tır.’21
El bet te, Ah met Ha şim’in eser le ri nin Azer bay can’da neş ri, de ğer len di ril me si, ay rı ay rı şa ir le rin ya ra tı cı lı ğı na te si ri ne da ha ge niş ola rak de ğin mek müm kün dür. Ma ka le nin hac mi ni dik ka te ala rak bu ra da ba zı hu sus la rı öne çı kar dık ve da ha çok da ta nıt ma ya zı la rı ile sı nır lı ka lıp edebî et ki yi ak set ti ren şi ir le rin ge niş tah li li ne yer ver me dik. De ğin me di ği miz me se le ler ge le cek ya zı lar da ifa de si ni bu la cak tır. Bu kı sa bil
-20 Ha bib Sa hir, Se çil miş Eser le ri, Bakû, Li der Neş ri yat, 2005, s. 48.
gi ler de ‘Ah met Ha şim ve Azer bay can edebî mu hi ti’ ko nu su hak kın da be lir li bir fi -kir ve re bi lir. Son mıs raı ‘Şa ir le rin en ga ri bi öl dü’ olan şai rin sa na tı öl me miş tir, bu gün sa de ce Tür ki ye’de de ğil Azer bay can’da da ya şa mak ta ve anıl mak ta dır.
