• Sonuç bulunamadı

Rize Dokumaları El Sanatı Merkezi "Bizim Eller"

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Rize Dokumaları El Sanatı Merkezi "Bizim Eller""

Copied!
14
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

R İZ E D O K U M A L A R I EL S A N A T I M E R K E Z İ

" B ÎZ İM E L L E R "

SÜLEYM AN KAZM AZ*

D o k u m a c ılık R ize y ö re sin d e eski ve y a y g ın b ir el sa n a tıd ır. E v lerd e k u r u ­ la n te z g â h la rd a d o k u n a n b e z le rle h e m h a lk ın ih tiy acı karşılanır, h e m d e ih ­ ra c a t ya p ılırd ı. Feretiko, k etan Ç a y e li'n d e ; B ü y ü k d e re V ad isi'n in y u k a rı k ö y ­ le rin d e k o y u n y ü n ü n d e n d o k u n a n şal, y in e Ç a y e li'n in  şık la r K ö y ü 'n d e ü re ­ tile n kanavıça b u n la rın b a ş ın d a g elirdi.

F e re tik o d a n g en ellik le g ö m le k d ik ilird i ki, b u n a ip lik g ö m le ğ i d e n ird i. F eretik o g ö m le ğ in in özelliği, v ü c u d u n terin i em m e siy d i. O n u n için feretik o g ö m le k sa ğ lık b a k ım ın d a n çok y a ra rlı say ılırd ı. A yrıca, feretiko g ö m le k bol v e g e n iş d ik ild iğ i için v ü c u t a ç ısın d a n ra h a tlık sa ğ la rd ı. G eçm iş d ö n e m le rd e R ize y ö re sin d e d a h a çok feretik o g ö m lek g iy ilird i. K eten b e z in d e n d e g ö m ­ lek ü retilird i. A n cak, feretikoyla, ailele rin iç g iy im ih tiy a ç la rın ın y e rin e g e ti­ rilm e sin e k a rşılık k etan , d a h a çok tic aret v e ih ra ç m alıy d ı. K ö y lerd e d o k u n a n k e ta n b ezi tü c c a rla r ta ra fın d a n sa tın a lın ır v e ih raç ed ilird i.

R ize b ö lg e sin d e d o k u m a c ılığ ın tem el m a d d e si k e n d ird i. G eçm iş d ö n e m ­ le rd e y ö re d e g e n iş ö lç ü d e k e n d ir tarım ı yapılır, b u su re tle eld e e d ile n k e n d ir­ d e n çeşitli d o k u m a la r ü retilird i. Fakat, z a m a n la ta rım h a y a tın d a b ü y ü k d e ğ i­ şik lik le r o ld u . Ö zellik le ç ay ın tem el ta rım m a d d e si h a lin e g elm esi ö teki ü rü n le rin , b u a r a d a k e n d irin o rta d a n k a lk m a sın a yol açm ıştır. B u n d a n b a şk a m a k in e le rin el te z g â h la rın ın y erin i alm ası, d o k u m acılık , feretik o lar v e ö teki b e z le r v e b u n la ra d a y a n a n el s a n a tla rın ın ta rih e k a rışm a sın a yol açtı. S on y ıl­ la rd a m a k in e le rle d o k u n a n v e R ize b ezi a la ra k satışa s u n u la n ü r ü n le r el işi k u m a ş la rın y e rin i aldı. Bu ş a rtla r için d e el işi Rize b e z le rin in y e n id e n ü re til­ m e sin e y ö n e lik o la ra k k u ru la n el sa n a tı m e rk e z i b ü y ü k b ir b o ş lu ğ u d o ld u r ­ m u ştu r.

M a rm a ra Ü n iv e rsitesi, T icarî B ilim ler F ak ü ltesi İşletm e B ö lü m ü ’n ü b itire n D e ry a n u r C an R iz e 'd e M a rt 1998'de B izim Eller ü n v a n ı a ltın d a R ize D o k u ­ m a la rı El S an atı M e rk e z i'n i k u rd u . Bu m e rk e z b ir R ize E v i'n d e açılm ıştır. Es­ ki R ize ev leri m im a rî b a k ım d a n d ik k a te d e ğ e r ö zellik ler taşım a k ta d ır.

E ski R ize ev leri kö y e v le rin in geliştirilm iş şeklidir. G enellikle iki katlı o la n

(2)

b u e v le rin z e m in k a tın d a d o ğ u y a açılan k a p ıd a n g irilen m u tfa k , m e rd iv e n le çık ılan ü st k a tta s a ğ d a b ir o d a v e y a ta k o d a la rı b u lu n u r. B izim Eller El S a n a t­ ları M e rk e z i'n in k u r u ld u ğ u ev d e b u nite lik ted ir. Z e m in k a tta o tu rm a o d ası, çeşitli eşy a v e m a lz e m e n in k o n u ld u ğ u b ö lü m le r v ard ır. D o k u m a te z g â h la rı ü s t k a tta d ır, b e z le r b u r a d a ü re tilm ek ted ir.

Rize d o k u m a s ın ın h a m m a d d e si k e n d ir ve p a m u k ip liğ id ir.

K e n d ir to h u m u to p ra ğ ı iyi o lan y e re ekilirdi. A yrıca k e n d irin çok m ik ta r­ d a y etişm esi için to p ra ğ a bol g ü b re k o n u lm a sı g erek ird i. Bu g ü b re h a y v a n g ü b re siy d i ve y a p ra k g ü b re si o la ra k an ılırd ı. Y aprak g ü b resi kızılağaç, k e sta ­ ne ve g ü rg e n ağ a ç la rın ın y a p ra k la rın ın a h ırd a , h a y v a n la rın , in e k v e ö k ü z le ­ rin alfana serilm esi su re tiy le eld e e d ilird i. R iz e 'd e y e tişe n k e n d irin b o y u iki m etrey i geçerdi. O n u n için Rize k e n d irin in lifleri ince v e u z u n o lu rd u . B u n u sa ğ la y a n e tk e n d e ru tu b e tti. B ilindiği gibi R ize y ö resi çok y a ğ m u rlu , d o la y ı­ sıyla çok ru tu b e tlid ir.

K endir, so n b a h a rd a , h a rm a n d a n so n ra ta h ta d a n y a p ılm ış b ıç a k la rla k e si­ lir. B u n u d a k a d ın la r y apar. K e n d ir k esm ey le ilgili o la ra k b ir o lay v a rd ır:

K endir Tutm ası

K e n d ir to h u m u n d a n çıkan toz ağ ıza ve b u r u n a g irince b a y g ın lık y a p a r.1 B una k en d ir tutm ası denir. O n u n için k e n d ir k e se rk e n ağ ız v e b u r u n b ezle sarılır.

K e n d ir k esild ik ten , b iç ild ik ten so n ra g ü n e ş te sarartılır, d a h a d o ğ ru s u k u ­ ru tu lu r. Bu d a şö y le y apılır: K e n d ir k e sild ik te n so n ra d ik in e d izilir; d ik in e k o n u r; böy lece k u ru tu lu r.

Y u k arıd a d a d e ğ in d iğ im iz gibi geçm iş d ö n e m le rd e Rize y ö re sin d e g en iş ö lç ü d e k e n d ir ü retilird i. F ak at çaya geçiş seb eb iy le a rü k b ö lg e d e k e n d ir ü re - tilm em e k ted ir. B izim E ller El S an atları M e rk e z i'n in k e n d ir ih tiy acın ı D er- y a n u r C A N şim d ilik S a m su n d o la y la rın d a n k a rşıla m a k ta d ır. O ra d a n , k a b u ­ ğ u n d a n , o d u n k ıs m ın d a n s o y u lm u ş o la ra k a lın a n k endir, a şa ğ ıd a a n la tıla c a ­ ğı gibi b a zı işlem lere tabi tu tu lm a k ta d ır. Ö n ce d ö v ü lü y o r, ta ra k ta n geçirili­ yor. S a m s u n 'd a n alın a n kendir, k alın o ld u ğ u için El S an atları M e rk e z i'n d e in ­ celtiyor. A yrıca k o p ali h a z ırla n m a k ta , R iz e 'd e k e n d ir y e tiştirilm e si için ilgili m erc ile rd en izin a lın m ası için gerekli g irişim le r y a p ılm a k ta d ır.

Rize, k e n d iri d o k u m a için çok elverişlidir. Y u m u şak v e u z u n lifli o ld u ­ ğ u n d a n feretiko a ç ısın d a n çok d a h a u y g u n d u r. R iz e 'd e fe retik o n u n , ö tek i d o ­ k u m a la rın g e lişm e sin in se b e p le rin d e n biri R ize k e n d irin in elverişli o lm a sı­ dır.

K e n d ir k e sild ik te n ve k u r u tu ld u k ta n so n ra d e ğ irm e n ç a rk ın d a y a d a y a ğ ­ m u r a ltın d a ç ü rü tü lü r, b a şk a b ir deyişle, ıslatılır, y u m u şa tılır, y ö re d e k i d e y i­ m iy le a n alis edilir. Bu işlem d e, k o paliyle, to k m a k la d ö v m e su re tiy le y apılır.

(3)

BİZİM ELLER 377

K op ali y ö re d e k u lla n ıla n b ir kelim e o lu p , so p a a n la m ın a gelir, k e lim e n in k ö k ü k o b a ld ır. Bu k elim e n in , Y avuz S u lta n S elim 'e izafe e d ile n b ir h ik ây esi v a rd ır. Ö n ce b u h ik ây e y i n ak led elim .

H ik â y e y e g ö re Y avuz S u ltan Selim R iz e 'd e H e m şin y ö resin e g eld iğ i z a ­ m a n d a ğ la rd a n d e re y e d ö k ü le n o d u n p a rç a la rın ı g ö rü n c e sorar,

- Bu k o b a lla rı k im atıyor? D er. O rad ak iler,

- T ep ed ek iler atıyor,

derler. B u n u n ü z e rin e Y avuz S u ltan Selim şu ta lim atı verir: - S öyleyin, b u o d u n la rı kesm esinler.

K obal ya d a k o p ali 5-6 cm . ç a p ın d a 25-150 cm . b o y u n d a y u v a rla k b ir o d u n p a rçasıd ır. (Şekil 1) K o p aliy le d ö v ü le re k m ısır k o ç a n ın ın d a n e le ri çık a­ rıld ığ ı gibi k e n d ir d e d ö v ü lü r.2 A ynı şe k ild e g ö rü le n k o p aliy le v u r u lm a k s u ­ re tiy le fasu ly e d a n e le ri k a b u ğ u d a n ayrılır. K e n d ir d e k o p aliy le d ö v ü le re k ü z e rin d e k i k a b u k , d a h a d o ğ ru s u lifler çıkarılır. G ü n e şte k u ru tu lm a k s u re tiy ­ le y u m u ş a tıla n k e n d irin ü s tü n d e k i lifler o d u n k ısm ın d a n , içi b o ş o la n k ısım ­ d a n ayrılır; d a h a d o ğ ru s u k e n d irin k a b u ğ u alınır. K en d iri, b u d u r u m a g e tire ­ b ilm e k için, k o p a liy le d ö v m e k gerekir.

D o k u m a c ılık ta k u lla n ıla n k o p ali, su y la çalışan, in ip ç ık m a k su re tiy le k e n ­ d iri d ö v e n , ezen, y u m u ş a ta n b ir alettir. Bu işlem sıra sın d a k e n d ir b ir ta ra fta n ıslatılır, b ir ta ra fta n d a d ö v ü lü r. Bu su re tle d ö v ü le n k e n d ire uskuli d e n ir.3

B aşka b ir a n la tım a g ö re k o p ali sad ec e m ısır ve fasu ly e d a n e le rin i a y ırm a k için kullan ılır. K en d iri d ö v e re k incelten, işlen ecek h ale g e tire n alete tokmak denir. T okm ak, d e p o , çark, ağaç, çarkın iği, d il v e to k m a k gibi p a rç a la rd a n m e y d a n a gelir.

T o k m ak su y la çalışır; o n u n için su o lan y e rle rd e , d e re k e n a rla rın d a k u r u ­ lur. D e re d e n g e len su, y ü k se k te b u lu n a n d e p o y a dolar, d e p o d a n aşa ğ ıy a akar, çarkı çevirir. Ç a rk d ö n e rk e n d il v a sıta sıy la to k m a ğ ı k ald ırır. A rk a s ın ­ d a n b o ş k a la n to k m a k in e re k ta ş ü z e rin e k o n u lm u ş b u lu n a n k e n d iri ezer, b ö y lece to k m a k in ip ç ık m ak su re tiy le k e n d iri döver. Ç a rk ın b a ğ la n d ığ ı b u ağ a ç m u çları siv rid ir. O n u n için b u ağaç, çark ın iği a d ın ı alır.

2 Mısır koçanı mısır danelerinin, üzerinde dizili olduğu, yetiştiği saptır. Mısır daneleri, dövmek danelemek, başka bir deyimle, koparmak suretiyle koçanından alınır. Bu daneler değir­ mende öğütülerek un haline getirilir. Koçandan daneler alındıktan sonra kalan kısma kııtuni de­ nir. Kutuni beyaz renktedir ve yakacak olarak kullanılır.

3 Kopalinin şöyle bir türküsü vardır. Alsın kendirlerini,

(4)

T okm ak belli y e rle rd e b u lu n u r. T okm ak sah ib i d ö v ü le n k e n d ir için belirli b ir ü c re t y a d a k e n d ird e n p a y alır.

G ü n e şte k u ru tu lm a k , d ö v ü lm e k su re tiy le y u m u ş a tıla n k e n d irin ü z e r in ­ d e k i lifler o d u n k ısm ın d a n , içi b o ş o la n ç u b u k ta n ayrılır; d a h a d o ğ ru s u k e n ­ dir, k a b u ğ u n d a n ayrılır, a y rıla n b u k a b u ğ a (k en d ir); k a b u ğ u n alın m ası, so ­ y u lm a sı işlem in e d e kendir soymak denir. K e n d irin so y u lm a sı su re tiy le eld e ed ile n lifler b ir a ra y a g e tirile re k u z u n y u m a k h a lin e d ö n ü ş tü rü lü r. B u n a sa­ bitçi denilir.

K e n d irin lifleri a lın d ık ta n s o n ra k a la n k ısm ın a kunci b a z ı y e rle rd e fu n c i d enir. F unci içi b o ş ince v e u z u n b o ru gibidir. Y akacak o la ra k k ullan ılır, o c a k ­ ta ateş, önce funciyle tu tu ş tu ru lu r; so n ra o d u n yakılır.

K e n d ir k o paliyle, su to k m a ğ ıy la d ö v ü lm e k , ez ilm e k su re tiy le y a p a ğ ı (b u ­ n a üs tüpü, y ö re d e k i a d ıy la iistüpi d e d e n ir) lif h a lin e g e tirild ik te n so n ra özel b ir çelik d e ste re y le kesilir. Bu d e ste re y a d a k esk iy e köfte y a d a kofta d en ir. (Şe­ kil 2) K ofta iki b ö lü m d e n oluşur. S ap v e d işli kesici k o fta 8,5 cm b o y u n d a o d u n s a p ta n ve 9,5 cm . u z u n lu ğ u n d a çelik d e s te re d e n o lu şu r. K esm e işi şö y ­ le yap ılır: Ezilm iş, in celtilm iş k e n d ir lifleri b ir a y a ğ a d o lan ır, b ir elle d e g e ri­ lir, öteki ele a lm a n k o fta d ik in e v u ru ş la rla lifler o rta la m a 50 cm b o y u n d a k e ­ silir; b a şk a b ir d ey im le, koparılır, a rk a s ın d a n ta ra m a işin e geçilir.

T aram a işi ta ra k la yapılır. Tarak, k alın m eşin ya d a su g eç irm e y e n b a n d ­ rol b e z in d e n ve d e m ird e n m e y d a n a gelir. T arağın u c u n d a ç elik ten iki sıra d iş iğ n e le r v ard ır. T ara m ak tan , ta ra ğ a v u rm a k ta n m a k sa t k e n d irin k a b a sın ı al­ m aktır. K e n d irin k a lın kısm ı ta ra ğ ın ü s tü n d e kalır. B u n d a n ü s tü p i yapılır. Ü stü p i k a y ık la rın k a la fa t e d ilm e sin d e k ullanılır. (Şekil 3) T a ra k ta n s o n ra v u r- çilam a işlem in e geçilir. Bu işlem v u rçiy le yapılır.

Vurçi, d o m u z u n e n se sin d e n alın a n k ıld a n y a p ıla n se rt b ir fırçadır. T ü k e n ­ m iş b ir ev sü p ü rg e s in e b en zer. K ıllar bal m u m u m u şa m b a sıy la sarılır, b a şk a b ir d e y im le m u m lu , m u şa m b a y la sarılır. B u n a m u m lu m u ş a m b a d en ir. 10 c m 'si sap , 10 c m 'si d e k ıld a n m e y d a n a g elen v u rçi kılları çok sık ve s e rt o la n y u v a rla k b ir fırçadır. B u n u n la b irlik te, v u rçi b azı y e rle rd e d ü z b ir şek ild e y a ­ pılır. V u rçid e n m a k sa t k e n d ir liflerini b ira z d a h a in celtm ek , ü z e rin d e k i u slu p ile ri alm aktır. Böylece k e n d irin o d u n k ısım la rı a y rıla ra k k e n d ir lifleri % 80-% 100 a ra s ın d a te m iz le m e k su re tiy le ip e k gibi b ir n iteliğ e b ü r ü n d ü r ü lü r ; k e n d ir dü zeltilir, y u m u şa tılır, y ab an cı m a d d e le rd e n a y rıla ra k ip lik y a p ıla c a k d u r u m a getirilir.

K o ftay la p a rç a la ra ay rıla n k e n d ir y a p a ğ ısı b u fırçayla, d a h a d o ğ ru s u v u r ­ çiyle inceltilir, o d u n k ısım ları ayrılır. K e n d ir y a p a ğ ıla rı ip e k gibi in celin cey e k a d a r v u rç id e n geçirilir, fırçalanır.

B aşka b ir a n la tım a g ö re v u rç id e n geçirilen, fırç a la n an y a p a ğ ıla rı y e re o tu ­ ra n k ad ın lar, d iz le rin e serd ik leri d e rin in ü z e rin e ince ince y ay arlar, ay rıca b u

(5)

BİZÎM ELLER 379

iş için s e rt ağ aç tan , şim şird e n , k a y ın a ğ a c ın d a n y a p ılm ış b ir tarafı ince b ir ta ­ rafı k a lın d işli o la n o d u n ta rak la, saç gibi tararlar. Bu k o n u d a b ir a n la tım d a şöyle:

Sağ d iz ü z e rin e m u ş a m b a k o n u r v e ta ra m a b u d iz ü z e rin d e y apılır. T arak d iz le rin s o n u n a k a d a r indirilir.

Bir b a şk a a n la tım d a şöyle: T aram a işi ta ra k la yapılır. T arak şim şir a ğ a c ın ­ d a n üretilir. A çık k a h v e re n g in d e olur, ü z e rin d e b o y a y o k tu r. 8 cm . e n in d e , 11 cm . b o y u n d a d ır. îk i ta ra fın d a d işle r v a rd ır; b ir ta ra fta k i d işle r ince, ö b ü r ta- ra fd a k i d işle r k alın d ır. K oftayla k esilen k endir, ta ra k la taran ır. T a ra m a k tan m a k sa t, k e n d irin k ab asın ı, ü s tü p ü s ü n ü , y ö re ağ zıy la, p o sa sın ı çık arm ak tır. T aram a şöyle yap ılır: T aram a işin i g ö recek h a n ım y e re o tu ru r, d iz in e d eri, y ö ­ re d e k i d e y im iy le peçi koyar, k e n d iri b u d e rin in ü z e rin e serer. Y u k a rıd a n a ş a ­ ğ ıy a d o ğ ru saç gibi tarar. Bu su re tle ta ra n a n k e n d ire d e uskuli a d ı verilir. Ta­ r a d ık ta n s o n ra çık an ü s tü p ü d e k a y ık la rın k a la fa t e d ilm e sin d e k ullanılır.

Bir d e y ü n ta ra ğ ı v ard ır. Y ün tarağ ı, iki sıra çelik d işle rin b ir ta h ta y a te r­ sin e çak ılm ası su re tiy le y a p ılır; d işle rin siv ri ta ra fları y u k a rıy a gelir. Y ukarı­ ya d o ğ ru çak ılan b u iki sıra çelik d iş le rin -iğ n e le rin b o y u 15 cm .dir. T arağın b o y u d a 60, eni 30 cm .'dir.

T aram ak ve v u rç ile m e k şe k lin d e y ü rü tü le n b u işle m le rin am acı, k e n d iri ip lik h a lin e g etire b ilm e k için d ü z e ltm e k , y u m u şa tm a k , to z d a n , y a b a n c ı m a d ­ d e le rd e n a rın d ırm a k tır. B u n d a n so n ra lifler so b a n ın a ltın a k o n u la ra k d a h a d a y u m u şa tılır. Bu d a ru tu b e tin k e n d ir ü z e rin d e k i etkisini g id e rm e k için y a ­ pılır. A rk a s ın d a n ip lik b ü k m e a şa m a sın a geçilir.

K e n d irin ip lik h a lin e g etirilm esi ro k o p id i a d ı v erile n aletle yapılır. R oko- p id i ü ç k ısım d a n o lu şu r. R oka, g ö v d e , ro k o p id i tah tası.

Roka, özel a ğ a ç ta n m ısır ko çan ı şe k lin d e üretilir, b aş tarafı y u v a rla k tır, a şa ğ ıy a d o ğ ru genişler. G enellikle 25 cm. u z u n lu k ta d ır. A lt k ısm ın ın o rta s ın ­ d a b ir d e lik v a rd ır. Bu d e lik v a sıta sıy la so p a y a , ro k o p id i g ö v d e sin e o tu rtu lu r. U sk u li, d a h a d o ğ ru s u d ö v ü le n ta ra n a n , inceltilen, y u m u şa tıla n , ip lik h a lin e g e tirilecek o la n k e n d ir y ap a ğ ısı, b a şk a b ir d ey im le, v u rç ile n m iş k e n d ir lifle­ ri ro k a y a sarılır. E ğirm e, liflerin in ip lik h a lin e g etirilm esi s ıra s ın d a k e n d irin h e p s in in ele g elm em esi, a şa ğ ıy a d o ğ ru k a y m a m a sı için ü z e rin e rohati d e n e n k ay ış sarılır. R ohati, m u m la n m ış b e z d e n y a d a ince m e ş in d e n y a p ıla n b ir ö r­ tü d ü r. Bu ö r tü - b e z ro k a n ın ü s tü n e iki k e z sarılır. Ç ö z ü lm e m e si için ip in u c u d ü ğ ü m le n ir. Bu liflerin u c u iğe, y ö re d e k i ad ıy la , yiğ e takılır. (Y örede iğe, yiğ d e n ir) İğ d ö n d ü r ü lü r k e n lifler elle s ü z ü le re k v e tü k ü r ü k le ıslatılarak , ip lik h a lin e getirilir. Bu s ıra d a ro k a y e rin d e , g ö v d e ü z e rin d e d ö n er. B aşka b ir a n ­ latım la , lifler k e n d ir y a p a ğ ısı b o şa lırk e n ro k a d ö n m e k su re tiy le k o la y lık sa ğ ­ lar.

(6)

y a p ıla n o rta la m a 90 cm . u z u n lu k ta o la n g ö v d e d ö rt köşeli 4 x 4 ya d a 3 x 4 cm . b o y u tu n d a b ir so p a şek lin d ed ir. Ü zerin d e , o y m a su re tiy le s ü sle m e le r y a ­ p ıla n la rı d a v ard ır. O rta d a b ij delik, d e lik te d e asılı b ir ip b u lu n u r. Asacak d e ­ n e n b u ip in u c u n a iki b o n cu k , y ö re d e k i ad ıy la, iki kaleçi (y ö re d e b o n c u ğ a ka- leçi d e n ir) bağ lan ır. B o n cu k a ğ ırlık y ap ar. İp lik eğ iren h a n ım , işe a ra v e rm e k iste d iğ i z a m a n iği, b u ip e ta k a r ve ayrılır. E ğ irm e işi g en ellik le o tu r a ra k y a ­ pılır. B azen ro k o p id i g ö v d esi so p a şe k lin d e olur. E ğ iren h a n ım b u so p a y ı b e ­ line, k u şa ğ ın a , u ç k u ru n a so k m a k su re tiy le g e z e rk e n d e ip lik eğirir.

R o k o p id i ta h ta sı y u v a rla k y a d a d ik d ö rtg e n şe k lin d e olur. R o k o p id i g ö v ­ d esi b u ta h ta ü z e rin e o tu rtu lu r. Bu ta h ta y a rokopidi patisi d e d en ir. P ati k eli­ m e sin in ta m k arşılığ ı (yassı) d em ek tir. Yöre a ğ z ın d a çok geçen p a ti kelim esi, d ü z ve k ü ç ü k ta h ta a n la m ın a gelir. İp lik işley en h a n ım , y e rin d e n o y n a m a m a ­ sı için sol a y ağ ıy la b u ta h ta y a basar. B öylece ro k o p id i y e rin d e d u ru r. R oko- p id iy i k a ld ırıp b a şk a ta ra fa k o y m a k g erek tiğ i z a m a n ü ç p a rç a b irlik te g ö tü ­ rü lü r, p a rç a la r b irb irin d e n ay rılm az . K e n d ir ro k ay a sa rıld ık ta n so n ra eğ irm e, ip lik y a p m a a şa m a sın a geçilir. Y örede eğirm e, ip lik y a p m a g en ellik le o rta yaşlı ya d a yaşlı k a d ın la rın işidir; ipliği o n la r eğirir, genç h a n ım la r y a d a e r­ k e k le r b u işi y a p m a z .

İp lik ü re tm e , e ğ irm e işin in g ö rü ld ü ğ ü alete İğ denir.

İğ, y ö re d e k i d e y im iy le yiğ, so n d e fa ta ra n m ış k e n d ir y a p a ğ ıla rın ın e ğ ril­ m esi, ip lik h a lin e getirilm esi için kullanılır. B aşka b ir a n la tım la ro k a y a s a rı­ la n k e n d ir (ü stü p i d e d e n ir) iğle b ü k ü le re k ip lik h a lin e getirilir. İğ o d u n d a n , a ğ a ç ta n yapılır, 30 cm . b o y u n d a d ır, iki u c u sivri, o rta sı g ö b ek lid ir. Bu k ısm ın çevresi 1 -2 cm .dir. A lt k ısm ın a, d ü z e n li d ö n m e sin i s a ğ la m a k için, ç o ğ u n lu k ­ la k u r ş u n d a n y a p ıla n b ir y ü k sü k geçirilir. Y ü k sü k ağ ırlığ ı sağlar. İğ, y a ln ız k e n d irin e ğ irilm e sin d e kullanılır. A yrıca ip liğ in k a y m a m a sı için iğ in u c u n a arışak takılır. A rışık k em ik ten , k e m ik b u lu n m a z s a ş im şird e n yapılır. A rışa ğ ın o rta sı deliktir. D aire şe k lin d e o ld u ğ u gibi d e ğ işik şe k illerd e d e yapılır.

İğ 'e teşik d e denir. Teşik, ta ra n m ış y ü n ü n ip lik h a lin e g etirilm esi için k u l­ la n ıla n iğdir. İğin y ü k s ü ğ ü o d u n d a n yapılır, te k e rle k şe k lin d e o lu p o rta la m a 5 cm . ç a p ın d a d ır. Teşik özel o la ra k süslenir. Teşik 30 cm . d ü z b ir ç u b u k d a olabilir. D o ğ u A n a d o lu 'd a teşiğ e te k e rle k y e rin e ç a p ra z iki ç u b u k g eç irilm e k ­ tedir. G e rek tek erlek , g e re k ç u b u k , y ü n ü n ip ten , sa rk m a sın ı ve to p gibi s a rıl­ m a sın ı sağlar. İğin y a ln ız k e n d ir b ü k m e d e k u lla n ılm a sın a k a rşılık te şik y ü n e ğ irm e d e A n a d o lu 'd a özellik V an G ölü b ö lg e sin d e kullanılır.

İğ d o lu n c a ip lik k elep çey e sarılır. K elepçe a ğ a ç ta n yapılır, o rta la m a 60-85 cm . b o y u n d a olur. (Şekil 4) K elepçeye 60 d e fa sa rıla n ip lik b ir çile, y ö re d e k i a d ıy la b ir g ü l olur. Ç ileye k elep d e denir. B aşka b ir a n la tım a g ö re u z u n y u ­ m a k şe k lin d e o lan çiledeki ip liğ in b o y u h a k k ın d a kesin b ir ölçü v erilem ez; o rta la m a b irk a ç y ü z m e tre olabilir. Bir ç iled en y a k la şık b ir m e tre b e z eld e e d i­ lebilir. B aşka b ir a n la tım a göre d e 12 çiled en b ir p item i b e z d o k u n a b ilir.

(7)

BİZİM ELLER 381

K e n d irin iğle eğ rilm esi ve çile h a lin e getirilm esiy le d o k u m a n ın ip lik a şa ­ m a sı ta m a m la n m ış olur.

D o k u m a n ın en z o r tarafı b irin ci aşam a, h a m m a d d e n in h a z ırla n m a sı a ş a ­ m asıd ır. Bu a şa m a n ın ilk işlem i pistoma y a p m a k tır. P isto m a, p a m u k ip liğ in in d o k u n a b ilir d u r u m a g etirilm esid ir.

K ıvrak, te k katlı p a m u k ip liğ in e tire denir. P a m u k ipliği, b a şk a b ir d e y im ­ le tire, te k k a tlıd ır ve y u m u şa k tır. O n u n için tireyi p a m u k ipliğ in i, d o k u m a s ıra s ın d a k o p m a y a c a k d u r u m a g e tirm e k g erektir. Bu seb e p le belli ö lç ü d e y u ­ m a k h a lin d e o lan p a m u k ip liğ in e m u k a v e m e t k a zan d ırılır. İp liğ e m u k a v e ­ m e t k a z a n d ırm a k için y a p ıla n işlem e p isto m a denir. P isto m a şö y le olur:

B u ğ d a y u n u ve n işasta k a z a n a d ö k ü le re k b u la m a ç yapılır. G erek irse b ir m ik ta r m u m d a katılır. F ak a t esas m a d d e b u ğ d a y u n u v e n işa stad ır. N işa sta ve b u ğ d a y u n u n u n k a rıştırılm ası ve su k atılm a sı su re tiy le eld e e d ile n b u la ­ m aç, k a z a n d a k ay n atılır. K a y n a m a n ın a rd ın d a n k a z a n a te şte n y ere indirilir. Y öredeki d ey im iy le, k a z a n aşağ ı alınır. B ulam aç leğ en e d ö k ü lü r, tire çileleri leğ en e atılır, ay a k la çiğnenir, elle y o ğ u ru lu r. B öylece b u la m a c ın , tire ip lik le ri­ n in h e r y a n ın a işlem esi sağlanır. A rk a s ın d a n ip lik le r d a h a d o ğ ru s u tire le ğ e n ­ d e n a lın a ra k asılır, s o p a y la çevrilir. B öylece ip lik lerin s u y u çıkarılır. B u n d a n m a k s a t çahra ç e v rilirk en s u y u n e trafa sıçra m a m a sın ı sağ lam a k tır. İp lik n e k a ­ d a r s u s u z o lu rsa so n ra k i a şa m a la rd a o k a d a r te m iz çalışılır. P isto m a işlem i b u r a d a biter, tire ip liğ in in ale m id iy e g eçirilerek k alem e sa rılm a sı işlem in e b aşlan ır.

Tire ip liğ in in çilesi a le m id iy e geçirilir. Alemidi, ü z e rin e tire çilesin in sa rıl­ dığı, ça rk b iç im in d e b ir alettir. (Şekil: 5) A le m id id e n ip liğ in b ir u cu a lın a ra k kalamıya (k alem d e d e n ir) bağ lan ır. Ç ah ra ç ev rilm ek su re tiy le ip lik k alem e sa ­ rılır.

Çahra, a le m id id e k i ip liğ in k a lam ıy a v e m a s u ra y a sa rılm a sın ı sa ğ la y a n alettir. K alem ya d a kalam ı, k am ışın b ö lm eleri a ra s ın d a n k esilm esi su re tiy le eld e e d ile n u z u n m a su ra d ır. Tire çileleri önce ça h ra y la ç e v rilm ek su re tiy le a le m id id e n a lın a ra k k ale m le re sarılır. K ale m ler 2.0-25 cm . b o y u n d a olur. M a­ su ra y a d a m a s u ri k e n d ir s a p ın d a n y a p ılır ve m ak o çiy e k o n u r. K ala m in in iki tarafı k a p a lı o ld u ğ u h a ld e ip lik ak ışın ı sa ğ la m a k için m a s u ra n ın u c u açık b ı­ rakılır.

Ç a h ra y la s a rılm a k su re tiy le 80 k alem h azırlan ır. 80 k a le m b ir çile d e m e k ­ tir. K alem ler d e ste re y e dizilir. (D estereye b azı y e rle rd e d e ste ra ) d e n ir. (Şekil 7) İp lik le r to p h a lin e getirilir. Top iri y u m a k d em ek tir. B aşka b ir d e y im le to p ip lik le rin sa rıld ığ ı iri y u m ak tır.

D o k u m a y a g e ç m e d e n önce b ir k o n u ü z e rin d e d u r m a k y ara rlı olacaktır. Y u k arıd a a le m id iy e sa rıla n ip liğ in ça h ra v a sıtasıy la k a lem lere a k ta rıld ığ ın ı b elirtm iştik . K e n d ir çileleri, k e n d ir g ü lleri d e ay n ı şek ild e a le m id iy e g eçirilir

(8)

v e çah ra v a sıla sıy la m a s u ra y a (m asu ri d e d e n ir) sarılır. Y u k arıd a d a d e ğ in il­ d iğ i gibi, m a su ri ya d a m a s u ra fu n cid en , k a b u ğ u a lın m ış k e n d ird e n üretilir, u cu açıktir, k a le m d e n kısadır. M a su ra m ak o çiy e geçirilir.

Makoçi ağ a ç ta n y a p ıla n b ir alettir. İp lik d o lu olan, d a h a d o ğ ru s u , ü z e rin e ip lik sa rıla n m a s u ra m a k o ç in in içerisine yerleştirilir. M akoçi, d o k u m a sıra ­ s ın d a fere tik o n u n , b a şk a b ir d ey im le, ç ö z g ü n ü n iç in d e n ve ta ra ğ ın ö n ü n d e n sa ğ a so la atılır. Bu su re tle a tıla n ip lik atk ı a d ın ı alır. A tk ın ın b ir a d ı d a ifali- dir. M a su ra y la a tılan ip lik d a h a d o ğ ru s u atkı ta ra ğ ın öne, d o k u y u c u y a d o ğ ­ ru çekilm esi su re tiy le sıkıştırılır. M ak o çin in h e r a tılışın d a m a s u ra d a n çıkan iplik, ö teki ad ıy la atk ı ta ra ğ ın ö n e v u ru lm a sıy la sıkıştırılır; m a k o ç in in sağ a a tılışın d a bir, sola a tılışın d a te k ra r b ir k ez tara k , ipliği, a tk ıy ı sıkıştırır. B öyle­ ce bez, feretiko d o k u n m u ş olur.

M ak o çin in iki tara fı sivri, altı tarafı k a y ık b iç im in d e v e k a y g a n d ır. Y uka­ rıd a b e lirtild iğ i gibi, sa ğ a sola a tıla ra k m a s u ra d a k i ip liğ i b o şa ltm a k su re tiy le d o k u m a y ı sağlar.

M ak o çin in u z u n lu ğ u 25, eni 3,5 cm .dir. B u n d a n so n ra d o k u m a başlar. M a- k o ç id e n çık an ve en in e ö rm eğ i sa ğ la y a n ip liğ e ifali y a d a atkı d en ir. D o k u m a te z g â h ta yapılır. Y örede te z g â h a g eçm iş d ö n e m le rd e , andi d e n ilird i. T ezg âh ın o tu ra c a k y erin e, d o k u m a sırasın d a, d o k u y u c u n u n o tu rm a sı için k alın ta h ta ­ d a n y a p ıla n ark alık lı k o ltu ğ a istarina denir.

İsta rin a y la ilgili o la ra k te z g â h ta b a şk a k ısım la r d a v ard ır. B u n ları şö y le sı­ ralay ab iliriz:

D e s i b ezi y a d a çözgi u z u n lu ğ u n a , b o y u n a g e rile n tire iplik lerid ir. B aşka b ir a n la tım la b u n la r çözgi o lu p , m a k a ra d a n g eçirilm ek su re tiy le is ta rin a d a n k arşı d u v a ra 7-8-10 m . k a d a r öteki d u v a ra ak tarılır. İs ta rin a d a b ir d e Selm i v a rd ır. S elm iye sa rm i d e d enir. Kol y erlerin e, ta m g ö b e k h iz a s ın d a n k arşı k a rşıy a ö rü le n k u m aş, b e z selm iy e sarılır. Selm i, ö rü len , d o k u n a n b e z in sa rıl­ d ığ ı d ö r t köşe d e ğ n e k şe k lin d e olur. B ezin selm iy e sa rılıp k alın silin d ir h a li­ n e g e lm e sin e to p d enir. Top, d o k u y u c u n u n k a rn ın a d e y in c e çıkarılır, y e n i to ­ p a b aşlan ır.

Selm iyi sa b it tu ta n p a rç a y a Ç u b u k denir. Ç u b u k se lm in in to p u z u n d a n g e ­ çirilir, 360 d erece d ö n d ü rü lü r, u c u y e re bastırılır. B öylece ç u b u k , selm iy i s a ­ bitleştirir, se lm in in sa b it d u r u m a g elm esini, b e z in selm iy e sa rılm a sın ı, çözgi- n in d e g e rg in d u rm a s ın ı sağlar.

Ş im di d o k u m a n ın n asıl y a p ıld ığ ın ı görelim : D o k u m a , te sg â h ta b u lu n a n m ita rı ve ta ra k v a sıta sıy la yapılır.

T ezgâhın ü s tü n d e ve ö n d e iki m itarı, m ita riy le te z g â h a ra s ın d a ta ra k v a r ­ dır.

M itari g e rilm iş d u r u m d a k i tire çilelerini ikiye ay ırıp a ra la rın d a n m a k o ç i­ n in b ir sa ğ a b ir sola g id ip gelm esi için yol açan, ip lik v e o d u n ç u b u k ta n

(9)

ya-BİZİM ELLER 383

p ilm iş b ir araçtır. T ezg âh ta iki m itari b u lu n u r. F e re tik o n u n lifleri m ita rin in telleri a ra s ın d a n geçer. M ita rin in b o y u 60, eni 15 cm .dir. M ita rile r te z g â h ın a l­ tın d a k i p a ti d e n ile n ta h ta a y a k la ra b ağ lan ır. Bir sağ b ir sol p a tile re b a sıla ra k m a k o ç in in geçeceği yol açılır v e ip lik v e rile re k b e z ta ra ğ ıy la (b u n a sad e c e ta ­ ra k d a d e n ir) sıkıştırılır, böylece b e z d o k u n u r. Bu işi m a k in e ç a b u k lu ğ u y la y a p a n k ad ın lar, g e lin ler v e k ız la r v ard ır. B ecerikli k a d ın la r g ü n d e 20-25 m. d o k u y a b ilir.

Pati, a y a k la rın a ltın d a m ita rile re sicim le bağlı, m ita rile ri aşağ ı y u k a rı çe­ k en ta h ta p a rç a la rd ır. B u n lara ay ak ça d a denir.

Bir b a şk a a n la tım d a şö y led ir:

T ezgâhın o tu ra c a k y e rin d e , ü stte ö n d e y a n y a n a iki m itari v ard ır. M ita ri­ n in a rk a s ın d a te z g â h ta ra fın d a ta ra k b u lu n u r. M ita rin in ta h ta la rı a ra sın a kıl gerilir. Böylece, m ita ri, k ıllarla b irb irin e b a ğ la n a n iki ta h ta d a n o lu şu r. G ü n ü m ü z d e m ita ri d a h a d a y a n ık lı te lle rd e n y apılıyor.

M itariy le te z g â h a ra s ın d a b u lu n a n ta ra k (bez ta ra k d a d e n ir) a ğ a ç ta n iki ta h ta n ın se rt v e in celtilm iş şim şir d işle rle b irb irin e b a ğ la n m a sı su re tiy le m e y ­ d a n a getirilir, d a h a d o ğ ru s u , ta ra k iki ta h ta a ra sın a se rt ve in celtilm iş şim şir d işle rin in sık ıştırılm ası su re tiy le yapılır. T arak elle v e sü ra tle ileri geri h a re ­ k e t ettirilir, b ö y lece b e z in ö rü lm e sin i sağlar. T arağın b o y u 60-65, y ü k se k liğ i 25 cm .dir.

Bir b a şk a a n la tım d a şö y led ir:

T arak m ita rin in a rk a sın d a , te z g â h ta ra fın d a b u lu n u r. T arak m ita riy e b e n ­ zer; an c a k altta k i v e ü stte k i iki ta h ta y ı b irb irin e b a ğ la y a n teller k a m ışta n y a ­ pılır. F a k a t g ü n ü m ü z d e iki ta h ta y ı b irb irin e b a ğ la m a k için d a h a d a y a n ık lı o la n m a d e n î te lle r k u llan ılıy o r. Böylece k a m ışın y e rin i m a d e n î te ller alm ış o luyor. Bu d e ğ işik liğ in b ir b a şk a sebebi d e k a m ışta n ta r a k y a p a c a k u s ta n ın b u lu n m a m a s ıd ır.

D o k u m a y a b a şla m a k için y u k a rıd a a n la tıla n to p la rd a k i, y u m a k la rd a k i te lle r belli b ir d ü z e n için d e b ire r b ire r m ita riy e geçirilir. İki m ita ri y a n y a n a o ld u ğ u için ip lik le rd e n biri, b ir m ita rid e n , ö teki ö b ü r m ita rid e n geçirilir, d a ­ h a d o ğ ru s u b ir m ita rin in b ir te lin d e n çık arılan ip lik ö b ü rü n d e n g eçirilecek ­ tir. Bu d ü z e n le m e öyle o la c a k tır ki m ita rile r a y ak çalar v a sıtasıy la aşağ ı y u k a ­ rı h a re k e t ettirild iğ i z a m a n a ra d a b o ş lu k m e y d a n a g elsin ve b u b o ş lu k ta n m ak o çi atılab ilsin . O n u n için ay n ı ip lik le r ta ra k ta n geçirilecektir.

M ita rile r te z g â h ın a ltın d a k i ay a k ç a lara b ağ lıd ır. D o k u y a n kişi a y a k la rın ı b u a y a k ç a la ra basar. A y a k ça ların sıralı h are k e tle riy le m ita rile r aşağ ı y u k a rı iner, kalkar. Bu s ıra d a ta ra k ö n ü n d e m e y d a n a g elen b o ş lu ğ u n a ra s ın d a n m a ­ koçi a tılır v e a rk a s ın d a n ta ra k öne, d o k u y u c u ta ra fın a d o ğ ru y u k a rıd a b e lir­ tild iğ i gibi, çekilir. B öylece d o k u m a g erçe k leşm iş olur. D o k u m a s ıra s ın d a u z u n lu ğ u n a çekilen ipliği çözgi, ç ö z g ü n ü n içerisine m ak o çiy le a tıla n ve ta ­ ra k la sık ıştırıla n ip liğ e d e atkı denir.

(10)

B aşka b ir a n la tım a g ö re çö z g ü şöyle y ap ılır:

K alem ler testere y e geçirilir. D e ste re d e 20 k a d a r kalem i b u lu n u r. B u n la rın h e rb irin d e n b ir ip a lın a ra k b irb irin e karıştırılır, d u v a r la ra çak ılan çivilere ta ­ kılır. Ç ö zg ü b ittik te n so n ra çam i yum ak yapılır. Bir u cu ta v a n d a k i ağaca, ö te ­ ki u çları d a m ita riy e so n ra ta ra ğ a geçirilir, g erilir v e te z g â h k u r u la ra k sa rm i- y e b ağ lan ır. S arm i te z g â h a ko n u r. T arak ve m ita rin in id a re ed ild iğ i ip le rd e ta h ta y o k tu r. B u n lar d o ğ ru d a n d o ğ ru y a ip lerle v e a y ak la id a re edilir. İki m i­ ta rin in ip lerin i b irb irin e b a ğ la y a n k u lu n c a ağacı iner, çıkar. M itari ipi, m ita - rileri b irb irin e b ağlar. A yak ip leriy le iki çö zg ü h a re k e t e ttirilir ve m akoçi, a ra ­ d a n a tılm a k su re tiy le b e z d o k u n u r. Bez d o k u n d u k ta n so n ra k a sa ra g ö n d e ri­ lir.

E sk id en b eri y a p ıla n b u d o k u m a feretik o d u r, feretiko b u şe k ild e d o k u n u r. K etan, y a ta k çarşafı, p eştem al, peşkir, y a ğ lık (m en d il) gibi öteki ü rü n le rin d o k u m a şekli d e a y n ıd ır. S adece a ra d a k u lla n ıla n m a lz e m e ren k , p u lla m a (süslem e) v e ad b a k ım ın d a n fark v ard ır. P e şte m a ld e b a şa ö rtü le n e k eşan , ö n e sa rıla n a dolaylık ad ı verilir. F ere tik o d a çö zg ü p a m u k , atkı k e n d ir; k e ta n b e ­ z in d e çö zg ü ve atkı k e n d ir ip liğ in d e n olur. İki ayrı işi o ld u ğ u için iki ay rı d o ­ k u m a y a m elez den iy o r. M elezde, g en eld e çö zg ü p a m u k , atkı ip e k y a d a k e ­ ta n olur. Y atak çarşafları d a m elez y ö n te m iy le d o k u n u r. Ü ç tü rlü y a ta k ç a rşa ­ fı üretilir.

a- A tkı ve çözgi p a m u k , b- A tkı ve çözgi ipek,

c- Ç özgi p a m u k , atkı ip e k y a d a çö zg ü ip lik ve p a m u k la b irlik te şekilli, sü slem e li olur. A yrıca peşkir, se h p a ve m asa ö rtü le ri gibi çeşitli ö rtü le r y a p ı­ lır. B u n la r sü slem eli olur. B ü tü n b u ü rü n ler, Feretiko, p e ştem al, y a ta k çarşafı m a sa ve s e h p a ö rtü s ü v e b e n z e ri sü slem eli ö rtü le r eski y ö n te m le rle B izim El­ ler M e rk e z i'n d e ü re tilm e k te d ir. Bu se b ep le D e ry a n u r Ç a n 'ın ça lışm aları g e ri­ ley en b ir sa n a tı y e n id e n h a y a ta g e ç irm ek b a k ım ın d a n ta k d ire d e ğ e r b ir n ite ­ lik taşım a k ta d ır. G eçm iş d ö n e m le rd e feretiko, k e ta n ve ö teki d o k u m a la rd a ay n ı y ö n te m le r u y g u la n ıy o rd u . 1940'lı y ılla rd a k i a n la tım la r b u n u g ö s te r­ m ek ted ir.

D o k u m a c ılık y ö re d e b a b a san atıd ır, k u ş a k la r b o y u d e ğ işm e k siz in d e v a m etm iştir. B irçok ev le rd e tezg âh , andi b u lu n u rd u . T ezgâh k o n u s u n d a y a rd ım ­ laşm a y ö n te m i u y g u la n ırd ı. İhtiyacı o la n a n d iy i k o m ş u s u n d a n alır, d o k u m a işini b itird ik tin so n ra geri v e rird i.

D o k u m a işlerini y a ln ız k a d ın la r y a p ar. Ö zellikli y aşlı k a d ın la r d o k u m a y ­ la u ğ raşır. U sta o la n la ra çulha d enir. En iyi d o k u y a n ta k ım ın h alası, b aşı v e ö teki u sta la rı g en ç k ız la ra d o k u m a y ı öğretir. D o k u m a b ilm e k genç k ız la rd a a ra n a n n ite lik le r a ra s ın d a y e r alır. K u ral b ö y le o lm ak la b irlik te k im ile ri d e e v le n d ik te n so n ra d o k u m a y ı öğrenir.

(11)

BÎZÎM ELLER 385

İnce k e n d ir ip liğ in d e n ü re tile n fe re tik o d a n g ö m le k d ik ilird i. K alın k e n d ir ­ d e n ip y a p ılırd ı. 1940'lı y ılla rd a Ç a y eli’n in B ey azsu K ö y ü 'n d e k e n d ird e n eld e e d ile n ince ip liğ in k ilo su 50, k alın ip liğ in k ilo su 25 k u ru ş ta n sa tılırd ı. D o k u ­ m a n ın u s ta s u o la n yaşlı k a d ın la r g ü n d e o rta la m a 30-40 p ite m i d o k u rla r. H e r o n p ite m id e b ir k ö m ü r s ü rü lm e k su re tiy le d o k u n a n m ik ta r b elirlen ir. 1940'lı y ılla rd a B eyazsu K ö y ü 'n d e m a lz e m e iş sa h ib in e a it o lm a k ü zere, b ir p ite m i için 60 p a ra ü c re t ö d e n ird i.

D o k u m a p ite m iy le ö lçü lü r; a ğ a rtılm a k ü z e re k a sa ra verilir. A ğ a rtıld ık ta n s o n ra d a b e z h a lin d e y a d a g ö m le k lik o la ra k satılır.

D o k u n a n b e z le rd e n iç göm leği, peşkir, y a ta k çarşafı ta ra ğ ın ç ık a rd ığ ı ip ­ lik te n k e şa n üretilir.

D o k u m a işi z a m a n itib a riy le g en ellik le işlerin az o ld u ğ u kış m e v sim in d e yap ılır. G ü n ü n h e r sa a tin d e d o k u m a yapılabilir. Ç u lh a b a şk a işi y o k sa s a b a h ­ ta n a k şa m a k a d a r d o k u r. Ç a b u k d o k u d u ğ u z a m a n y o ru lu r, b u s ıra d a can ın a b ir d a rlık , b ir sık ın tı g elirse n a z a r d e ğ m iş d em ek tir. D o k u m a c ılık ta b a şk a in a n ışla r d a v ard ır. B irkaç ö rn e k verelim :

İk in d id e n so n ra çö zg ü olm az. Yoksa şe y ta n çarpar, b u n a u y m a y a ra k ik in ­ d id e n so n ra çö zg ü y a p a n h astalan ır. Y öredeki d e y im iy le p açarıslan ır. İp liğ in ta ra k ve m ita rid e n geçirilm esi d e ik in d id e n so n ra y ap ılm a m a lı. Tersi d a v r a ­ n ışta b u lu n a n ı şe y ta n çarp ar. Bu inanış, a n ıla n s a a tle rd e ışık o lm a m ası, o rta ­ lığ ın k a ra rm a sı, d o la y ısıy la iyi çalışılam ay acağ ı d ü ş ü n c e s in d e n k a y n a k la n d ı­ ğı ş e k lin d e açıklanabilir.

Bir d e a ğ a rtm a k o n u s u v a rd ır. D o k u n d u k ta n s o n ra re n g i açık b o z v e sarı o la n feretik o la r ve k eta n bezi b e y a z la tm a k için a ğ a rtılırd ı. Ç ü n k ü h e r iki b e z d e b e y a z o la ra k k u lla n ılırd ı. B u n u n için k e ta n b ezi v e feretik o la r d e re d e ısla ­ tılır, b ü y ü k k a z a n la rd a k aynatılır, g ü n e şte k u r u tu lu rd u . Bu y ö n tem , B eyazsu K ö y ü 'n d e 1800'lü y ılla rd a u y g u la n ırd ı.4

İkinci b ir y ö n te m d a h a v a rd ı. Bez y a ğ m u rd a ıslatılır, g ü n e şte k u ru tu lu r, ay rıca d e ğ irm e n d e d ö n d ü r ü lü r d ü . Bir d e d e n iz k ıy ısın d a a ğ a rtm a y ö n te m i v a rd ı.

Yazın sıcak g ü n le rin d e feretik o lar u z u n şeritle r h a lin d e k ıy ıd a, d e n iz e y a ­ k ın y e rlerd e , çak ılların ya d a k u m la rın ü z e rin e serilir, tas, g ü ğ ü m v e b en zeri k a p la rla atılan y a d a ta şm a n d e n iz su y u y la ıstatılır. G ü n e ş a ltın d a k u ru y a n b ez te k ra r ay n ı şek ild e ıslatılır. Bu ey lem b e z ağ arın cay a, b e y a z la n ın c a y a k a­ d a r te k ra r edilir. A ğ a rtm a işlem in in y a p ıld ığ ı y ere kasar, fe re tik o n u n a ğ a rtıl­ m a k ü z e re b ü y le b ir yere v e rilm e sin e kasara vermek denir.

4 Bu tarih şöyle belirlenmiştir: KAZMAZ Ailesinden 5. kuşaktan gelen Hacı Mustafa Efen­ di bezleri bu yöntemle ağartırdı. Hacı Mustafa Efendi'nin ölüm tarihi 1229 (1813) dur. Buna gö­ re anlatılan işlemin 1800'lü yıllarda uygulandığı belirlenmektedir.

(12)

Yaz m e v sim in d e , fe re tik o n u n a ğ a rtılm a sı d o la y ısıy la d e n iz k ıy ıla rın d a d e ğ işik b ir g ö rü n ü m y ara tılırd ı. D e n iz d e a ğ a rtm a işini k a d ın la r y ap ar, ısla t­ m a d a ço c u k la r o n la ra y a rd ım e d e rd i.

Tek b a şla rın a y a d a to p lu h a ld e k ıy ıy a g elen k a d ın la r fe re tik o la rın ı u z u n şe ritle r h a lin d e yere sererler. Isla tm a işi b itin ce b ir k e n a ra çekilirler, g ü n eşli h a v a la rd a , şem siy e a ltın d a y a ren liğ e d alarlar. K u ru y a n bezi te k ra r ısla tm a k için o tu rd u k la rı y e rd e n ayrılırlar, ısla tm a b itin ce dö n erler. Isla tm a g ü n b o y u d e v a m eder. A ra d a öğle y em eğ i yenir. A k şa m o lu n c a b e z le r to p lan ır, ev lere d ö n ü lü r. K ıyıya g id ip gelm e, a ğ a rtm a b itin ce so n a erer.

F ere tik o n u n a ğ a rtılm a sın d a y e r y ö n ü n d e n k ısıtlam a y o k tu r; h e rk e s k ıy ı­ d a d ile d iğ i y e rd e fe re tik o su n u a ğ artab ilir. B ü tü n b u g e le n e k le r feretiko d o ­ k u n m a d ığ ı, Rize y ö re sin d e K a ra d e n iz o to y o lu d o la y ısıy la k ıy ıla r d o ld u r u l­ d u ğ u için b ire r h a tıra h a lin d e ta rih e m al o lm u ştu r.

Y örede b a şk a k u m a ş la r d o k u n u rd u . B u n la rd a n b iri Kamusala idi. K a m u ­ sala şö y le y ap ılırd ı:

K e n d ir so y u la ra k o d u n k ısm ın d a n ayrılır, e ld e ed ile n k e n d ir k a b u ğ u n ­ d an , e ğ irm e k su re tiy le ip lik yapılır. İp lik y u m a k h alin e g e tirild ik te n s o n ra te z g â h ta d o k u n u r. Bu su re tle ü re tile n b e y a z re n k te k i b e z d e n g ö m le k y apılır. B ezin b o y a n d ığ ı d a olur. R enkli b e z p a n to lo n için k u llan ılır. K a m u sa la g ö m ­ leğin a ltın a k a m u sa la p a n ta lo n giyilir. K u lla n ıla n öteki k u m a ş la r d a k u tn i, ç u b u k lu ve b a sm a y d ı.

Y u k arıd a d a d eğ in ild iğ i gibi en y a y g ın k u m a ş k e ta n b ezid ir. B ü tü n ü k e n ­ d ir ip liğ in d e n y a p ıla n b u y ö re d e d o k u n a n k en d ir, ro k ay la işlen erek ip lik h a ­ line getirilir. İp lik te z g â h la rd a d o k u n a r a k k e ta n b ezi üretilir. K etan bezi k a s a ­ ra v e rile re k ağartılır. K etan b e z in d e n g ö m le k yapılır. K etan M e k k e 'd e d e g ö m le k y a p ım ın d a k u llan ılırd ı.

G eçm iş d ö n e m le rd e u z u n lu k ö lçü sü pitemiydi. K etan a d a b u ölçü u y g u la ­ n ırd ı. Bu p ite m i 50-60 cm ; b ir to p k e ta n 30-35, b ir b a şk a a n la tım a göre 60 p i­ tem i o lu rd u . Bir to p k e ta n ın fiatı cinsine, niteliğ in e, iyi y a d a k ö tü o lu ş u n a g ö re 20-120 k u ru ş a ra s ın d a d eğ işird i. En iyi k e ta n ın to p u b ir sarı liray a sa tı­ lırdı. İm p a ra to rlu k d ö n e m in d e R iz e 'd e n , B a ğ d a t'a , A ra b ista n 'a , M e k k e'y e, M e d in e ,'y e y ıld a 300.000 to p k e ta n b ezi ih raç ed ilird i.

Ç a y e li'n in A şık la r K ö y ü 'n d e k a n a v iç a y a p ılırd ı. K e n d ir iğle, işlenir, ip le k h a lin e getirilir, k a z a n a k o n u r, k ü l s u y u k atılarak , k ü l k a tıla ra k pişirilir, ta ra k ­ la d o k u n a ra k b e z h alin e g e tirilir ve iğ n ey le d ik ilird i.

Yine geçm iş d ö n e m le rd e k e n d ird e n ip yapılır, ince o la ra k işlenir, d e m e t h a lin e getirilir. B ü y ü k k a z a n la rd a pişirilir, d o k u m a te z g â h la rın d a d o k u n u r ­ d u . P işirilen ip le d o k u m a te z g â h ın d a y a p ıla n k u m a şa çulak d en ir. Bu k u m a ş v e k e n d ird e n d o k u n a n k a n av iça çok sa ğ la m o lu rd u . O k a d a r ki b u n la r d a n g i­ y in e n kişi a ğ a ç ta n d ü ş e rk e n d a la tak ılsa öylece asılı kalır, y ere çak ılm az.

(13)

Ay-BÎZÎM ELLER 387

rica keçi kılı işlenir, şal v e ç u la k d o k u n u r. Keçi k ılın d a n y a p ıla n k u m a ş ev le ­ rin ü z e rin e ö rtü lü rd ü .

El sa n a tla rı, k ü ç ü k s a n a tla r O rta Ç ağ ü re tim d ü z e n in i a n la ta n b ir d e y im o la ra k g ü n ü m ü z e k a d a r d e v a m etm iştir. B u n u n la b irlik te, b u s a n a t d a lı ağ ır sa n a y iin k u ru lu ş u y la b ir b a k ım a o rta d a n k a lk m a d u r u m u n a gelm iştir. M ak i­ neye, gaz, b u h a r, e lek trik g ü c ü n e d a y a n a n sa n ay i k a rşısın d a el sa n a tla rın ın v a rlık la rın ı k o ru m a sı so n d erece g ü çtü r. O n u n için d ir ki, ü re tim d ü z e n i b ü ­ tü n ü y le sa n a y ie yö n elm iştir. G erçek d u r u m b ö y le d e olsa u z u n d ö n e m in s a n ­ la rın ih tiy a ç la rın ı k a rşıla y a n el sa n a tla rın ın o rta d a n k alk m ası m ü m k ü n d e ­ ğildir. Bir y a n d a n geçm işi, h a tıra la rı y a şa tm a k , ö te y a n d a n s a n a t ö zelliği ve n iteliğ iy le ü s tü n lü ğ ü n ü ve g ü zelliğ in i k o ru y a n eserlere in sa n h a y a tın d a y er v e rm e k ih tiy acı el sa n a tla rın ın y aşa tılm a sın ı g erekli kılm ıştır. Bu seb ep le, ta ­ rih e m al o lm a k teh lik esiy le karşı k a rşıy a g elen feretik o su , k etan ı, p eşk iri, y ağ lığ ı ve p e şta m a lıy la eski Rize d o k u m a la rın ı te k ra r h a y a ta g eç iren D er- y a n u r C A N 'ı k u tlu y o r, g irişim in in b aşarılı o lm asın ı d iliy o ru z .5

5 Bu yazı Vesile Yamakoğlu, Deryanur Can, Cihan Yamakoğlu, Mesut Azmanoğlu ve Sab- ri Özkan'dan alınan bilgilere dayanılarak yazılmıştır. Kendilerine ve yardımlarından ötürü Rize Kültür Müdürü Gürkan Avalar'a teşekkür ederim. Ayrıca şu iki kitabımdan da yararlandım.

1. Süleyman KAZMAZ, Çayeli Geçmiş Günler ve Halk Kültürü, Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayını, Ankara 1994, s. 292.

2. Süleyman KAZMAZ, Beyazsu Köyü (Bir Köy Araştırması), Halk Kültürünü Araştırma Vakfı Yayını, Ankara 1994, s. 172.

(14)

Referanslar

Benzer Belgeler

Doğal Coğrafya Bölgeleri, paleocoğrafya, yeryüzü şekilleri, iklim, hidrografya, toprak, bitki örtüsü, zoocoğrafya, biyocoğrafya, biyom, ekolojik ve doğal afet

Bu kadar darlık ve sıkıntı için- de yaşayan Güngör ve Kamil’in hayatının ayrıntıları, Güngör konuştukça açığa çıkıyor.. Sorduğum sorular, iki kişilik acı

Meselâ, Hindistanm Dekran bölgesinde hüküm süsmüş ve şöh­ retleri nisbeten hayli mahdut dört Alâettin var da, kendisile o-, lan çok sıkı münasebetlerimize

Tüm örneklerde direkt mikroskopik inceleme ve Salmonel- la, Shigella, Aeromonas, Vibrio gibi bakteriyel patojenlere yö- nelik incelemelerin yan› s›ra, araflt›rman›n

Ankara Büyük şehir Belediyesinin projelerine ilişkin değerlendirmelerde bulunan Şehir Plancıları Odası Ankara Şube Başkanı Orhan Sarıaltun, Ankara’da başlayan

Ama şimdi, ekmeğimizin ve var olan insani kültürümüzün ana kaynağı olan kutsal topraklarımız, ağaçlarımız, derelerimiz, yaban ıl yaşamımız ve bütün

Elektromanyetik ölçüm yapmak için geldiklerini ve orman bölge şefliğinden izin aldıklarını söyleyen şirket yetkililerinin,Bahçedere halk ı Fatma kayası

Toplumu, aileyi ve her yaş grubundaki bireyleri yaşadıkları ve çalıştıkları tüm alanlarda, sağlığı geliştirilmesinden rehabilitasyona kadar devam eden bir