Volume 13/2, Winter 2018, p. 477-489
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13061 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Şubat 2018 Accepted/Kabul: Mart 2018
This article was checked by iThenticate.
ABDÜLAZİZ DEBBAĞ VE EL-İBRİZ ADLI ESERİNDE HADİS ÖRNEKLERİ
Ali KARAKAŞ*
ÖZET
İslâm dini, Kur’ân’ın Hz. Muhammed’e nazil olmaya başlaması ile önce Arap Yarımadasında ve ardından da dünyanın başka ülkelerinde hızla yayılmaya başladı. Bu süreç zarfında Müslümanlık, Kuzey Afrika ve İspanyada da yayıldı. Bu yörelerde, İslâm dininin çeşitli ilmi alanlarında çok sayıda âlim yetişti ve bu âlimler pek çok kitap yazdılar. Tarih kaynaklarını incelediğimiz zaman, o dönemlerde oralarda birçok tarih, tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf ve benzeri eserlerin yazılmış olduğunu okumaktayız. On yedinci yüzyılın sonu ve on sekizinci yüzyılın başlarında Kuzey Afrika’da yaşamış olan Abdülaziz b. Mes’ûd b. Ahmed ed-Debbâğ el-Hasenî el-Bekrî (ö. 1132/1720) ve onun el-İbrîz adlı eserinin bu alanda büyük bir önem ve değeri vardır. O, İspanya’nın karşı yakasında, Fas’ta doğup yaşamış büyük bir bilim ve tasavvuf âlimidir. soyu Hz. Hasan ve dolayısı ile Hz. Fatıma kanalı ile Hz. Muhammed’e (s.a.v.) dayanmaktadır. İlmi kaynaklarda, Debbâğ’ın hayatı hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Müridi ve talebesi olan Ahmed b. Mübârek (ö. 1156/1743), onun görüşlerini el-İbrîz adlı kitapta derlemiştir. “İbrîz” kelimesi, katıksız som altın anlamındadır. Ahmed b. Mübârek, bu ince ve hassas anlamı düşünerek bu kitaba “el-İbrîz” adını vermiştir. Bu kitabı Türkçeye tercüme eden Celal Yıldırım, “el-ibrîz” kelimesi hakkında geniş açıklamalarda bulunmuştur. Debbâğ, “Hızıriyye” tarikatının kurucusu olarak bilinmektedir. Bununla beraber, Debbâğ’ın el-İbrîz adlı eserinin içeriğinden anlaşıldığına göre, onun hadis, tefsir, fıkıh ve kelam ilimlerini çok iyi bildiği, mükemmel bir tasavvuf kültürüne sahip bulunduğu anlaşılmaktadır. Çünkü onun bu kitabı, bir manevi ilimler ansiklopedisi durumundadır. Bu eserde, tasavvuf ağırlıklı olmak üzere hadis, tefsir, fıkıh ve kelam bilgileri yer almaktadır. Debbâğ, el-İbrîz’de, sırası gelince Hz. Muhammed’in hadislerinden örnekler vererek konuları açıklamıştır. Biz, hadis ağırlıklı çalıştığımız için, bu eserde yer alan hadislerden birkaç örneği ele alarak eseri değerlendirmeye çalışacağız.
HADITH EXAMPLES OF ABDÜLAZİZ DEBBAĞ AND HIS EL-IBRIZ WORK
ABSTRACT
The Islamic religion began to spread rapidly in the Arabian peninsula and then in other countries of the world, as the Qur'an began to be regarded by Hz.Muhammad(PBUH). During this process, Islam spread throughout North Africa and Spain. In these regions, a large number of scholars were present in various scientific fields of the Islamic religion, and these scholars wrote many books. When we examined the sources of history, we read that there were many history, tafsir, hadith, fiqh, mysticism and similar works written there. Who lived in North Africa at the end of the seventeenth century and at the beginning of the eighteenth century Abdulaziz b. Mes'ûd b. Ahmad ed-Debbâd al-Hasani al-Bakrī (d. 1132/1720) and his al-Ibrīz work have great importance and value in this area. He is a great scholar and mystic who was born and lived in Morocco near Spain. Debbâd came from the line of Hz. Hasan, on this occasion, that his Hz.Ali channel and Hz.Muhammad (PBUH) were based on the same generation. There is not much information about the life of Debbag in the scientific sources. He has a famous book called ‘’Al-Ibriz’’.One of his disciple and student Ahmed b. Mubarak (b. 1156/1743) compiled this book. The word "İbriz" means ‘’pure gold’’. Mubarak gave the name "Al-İbrîz" having consideration of this delicate and sensitive meaning. Celal Yildirim, who translated this book into Turkish language, made the following statements about the word "Al-Ibriz".Debbâğ is known as the founder of the "Hızıriye" sect. However, according to Debbâð's understanding of al-İbrîz, it is understood that he has an excellent Sufi culture, which he knows well about hadith, commentary, fiqh and kalam. Because his book is an encyclopedia of spiritual sciences. In this work, hadith, commentary, jurisprudence, and wisdom information are included, mainly with mysticism. When it comes to the order of Hz.Muhammad's hadiths. Debbâd giving examples from Hz.Muhammed. Since we work mainly on hadith, we will try to evaluate several examples from the hadiths in this work.
STRUCTURED ABSTRACT
Religion of Islam, when Prophet Muhammed(PBUH) recieved the verses of Qur’an started to spread to the Arabian Peninsula and then to other countries of the world began to spread rapidly. During this process, Islam spread throughout North Africa and Spain. In these regions, great scholars has appeared in various areas of Islamic religion and these scholars have written many books. When we analyze and research the sources of history and read, that many histories, hadiths, hadiths, fiqh, mysticism and similar works were written in those periods or dates. Abdulazized-Debbag (b.1132/1720), who lived in North Africa at the end of the seventeenth and early eighteenth centuries, and his ‘’Al-Ibrizad’’ work, has great importance and value in this area. Abdülaziz ed-Debbag was born, Hijri calendar in 1090, Gregorian calendar in 1679 in Morocco. His full name is Abdulaziz b. Mes'ud b. Ahmed ed-Debbâd Hasani al-Bakri. There is not much information about the life of Debbag in the
scientific sources. He has a famous book called ‘’Al-Ibriz’’.One of his disciple and student Ahmed b. Mubarak (b. 1156/1743) compiled this book. The word "İbriz" means ‘’pure gold’’. Mubarak gave the name "Al-İbrîz" having consideration of this delicate and sensitive meaning.
Celal Yildirim, who translated this book into Turkish language, made the following statements about the word "Al-Ibriz": "There are a number of features that distinguish ‘’Al-Ibriz’’ from other mystic books. It is not in vain that the compiler uses this name to mean "pure gold". Indeed, Al-İbrîz is a pure and gold among other works of the same value in other gold values. In this respect, the name of the title of the properties, characteristics of this name is very suitable. ‘’Al-Ibriz’’ does not stop at the recipes, but completely expresses the divine essence by calling the heart and spirit. ‘’Al-Ibriz’’displayed his interviews with the spirit of Prophet
Muhammed (PBUH). In the spiritual place, the truths that happen beyond the intellectual physics and that flows drop-by-drop into the hearts. So much so, that hearts are let up with pure gold in the love of Allah and His Messenger’’. In the time, Mubarak Abdülaziz ed-Debbag asked his teacher some questions and his teacher answered his questions. Mubarak has made some of these answers given by his teacher a book after his death. When he wrote this book, he usually used the question-answer style.
Mübârek al-Ibriz recorded while he was writing preface, that his teacher was a the pole of time and gave some brief information about his life. The information given about Debbag shows that he isn't literatea, he is philosopher, he didn't in the exchange of knowledge, based on the religious knowledge of the he gave is namely the secrets given to him by Allah. Some information about him that will not be explained by scientific rules but there was which can be explained by mystical interpretations. He is known as the founder of the “Hızıriyye” sect. It is noted that Debbâğ read books about nübüvet, custody, exploration and existence from books of scholars such as Bayezid-i Bistamî, Hallâc, Hakim-i Tirmizî, Gazzâlî, Ibn al-Arabi, Ibn al-Fāriz and others. His Student Ahmed b. Mubarak transmitted these narrations but this contradicts the rumors that it is his illiterate. Ahmed b. Mubarak has argued that Debbâd came from the line of Hz. Hasan, on this occasion, that his Hz.Ali channel and Hz.Muhammad (PBUH) were based on the same generation. Abdülaziz ed-Debbâd's father is Mesude d-Debbâğ. Celal Yıldırım also introduced Debbâğ is as a great scholar in his time. Yıldırım informed him that he had an illusion of erudition and confusion that floored scholars, floored the minds, floored the Sufi master. Al-İbrîz is a versatile philosophy, an encyclopedia of science and mysticism Because there are many issues in it, under the light of the verses and the hadith are widely explained. The first part of this book deals with various topics such as prophecy, spirit, knowledge, ritual, and so on, as well as information on the seven letter and the regularities of the Qur'an. Then, in this book topics such as Hâr't and Mârût in the content of the Qur'an are also covered. Al-İbrîz also describes sociological issues such as throwing money with the intention to donation. The second skin of al-İbrîz begins with great sins. It then focuses on many issues that concern the social aspects of human life. For example in Islamic religion from smoking to checkers and chess there are many things about the situation of them. Later on in this book,
various aspects, rules and attitudes of Sufism are described. An important issue that this book deals with is the creation of Adam (A.S.). On the last pages of this book are the details of life, life afterlife, heaven and hell. Abdülaziz Debbâð, in his book al-İbrîz, gave information about various subjects concerning social life. From time to time he has included verses and hadiths in these explanations. Mübârek, who wrote al-İbrîz, explained that Debbâğ had a large hadith culture. He noted that Debbâb had a great information about the especially Buhârî and Muslim in hadith books He also gave examples of his interpretation of the Qur'an with the hadith. For example, Mübârek told Debbâğ read it this verse: '' Continue to prayer and medium prayer. bowing to Allah with all your heart and pray '' While Mübârek was reading this verse to Debbâğ, after the verse "ve's-salâti'l-vüstâ" and ( it is salatü'l-asri), that is prayer times of asr. he added. Then he said to Debbag, "Sir! Is this the verse I read, or is it the hadith? " Debbag said to him, "This is the verse you read. But the sentence that you put is the hadith. This sentence came out of the lips of our Messenger of Allah. The rest of the sentence are all verses '' he said. Mübârek once read a qudsi hadith to Debbag and asked the difference between it and the Qur'an. Debbâğ, " This isn't Qur'an and hadith. This is an entirely Rabbani hadith, "he replied. According to the prophets, Hz. Muhammad (PBUH) said. Love it Arabs for three things: Because I am Arabic, the Qur'an is the Arabic language and the language of Heaven is Arabic." Most of the interpreter, have accepted this hadith as unproven. The scholars allied that this hadith is not real and weak. Debbag said that this hadith is not spoken by Hz.Muhammad (PBUH) and that this is a fiction.
Keywords: Debbag, al-Ibris, Hadith, Mysticism. GİRİŞ
İslâm dini, Kur’ân’ın Hz. Muhammed’e nazil olmaya başlaması ile önce Arap Yarımadasında ve ardından da dünyanın başka ülkelerinde hızla yayılmaya başladı. Bu süreç zarfında Müslümanlık, Kuzey Afrika ve İspanyada da yayıldı. Bu yörelerde, İslâm dininin çeşitli ilmi alanlarında çok sayıda âlim yetişti ve bu âlimler pek çok kitap yazdılar. Tarih kaynaklarını incelediğimiz zaman, o dönemlerde oralarda birçok tarih, tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf ve benzeri eserlerin yazılmış olduğunu okumaktayız. On yedinci yüzyılın sonu ve on sekizinci yüzyılın başlarında Kuzey Afrika’da yaşamış olan Abdulaziz ed-Debbağ ve onun el-İbrîz adlı eserinin bu alanda büyük bir önem ve değeri vardır. Bu nedenle biz, bu çalışmamızda Abdulaziz ed-Debbâğ’ı ve onun bu kitabını tanıtmaya çalışacağız. Bunun yanında, branşımızın gereği olarak bu eserde yer alan bazı hadis örneklerinin üzerinde de duracağız. Ele alacağımız hadisleri, hadis kaynaklarından tespit edip değerlendireceğiz. Ayrıca şarihlerin bu hadisler hakkındaki düşüncelerini paylaşacağız. Bununla beraber Debbâğ’ın bu hadisler hakkındaki açıklamalarını değerlendireceğiz.
A – Abdulaziz Debbâğ (ö. 1132/1720) 1 – Hayatı
Abdülaziz Debbâğ, hicri 1090, miladi 1679 yılında Fas’ta dünyaya gelmiştir. Onun tam adı, Abdülaziz b. Mes’ûd b. Ahmed ed-Debbâğ el-Hasenî el-Bekrî’dir. İlmi kaynaklarda, Debbâğ’ın hayatı hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Onun, el-İbrîz adında meşhur bir kitabı vardır. Müridi ve talebesi olan Ahmed b. Mübârek (ö. 1156/1743), onun bu kitabını derlemiştir. Ahmed b. Mübârek, el-İbriz’i derlerken, önsözde hocasının zamanın kutbu olduğunu kaydetmiş ve onun hayatı hakkında
bazı kısa bilgileri vermiştir. Debbâğ hakkında verilen bilgiler, onun ümmi olduğunu, okuryazar olmadığını, ilim alış-verişinde bulunmadığını, verdiği dini bilgilerin ledünnî (“Ledün”, tanrı katı ve sırları, herhangi bir meselenin iç yüzü, ğayb ilmi ve benzeri anlamlara gelmektedir. Ahteri, 1310, s. 896; Kanar, 2003, s. 790). İlme dayandığını göstermektedir. Onun hakkında, bilimsel kurallar ile izah edilemeyecek, ancak tasavvufî yorumlarla açıklanabilecek bazı bilgiler verilmektedir. O, “Hızıriyye” tarikatının kurucusu olarak bilinmektedir. (Debbâğ, 2006, I, s. 17 vd; DİA, 1988, I, s. 188).
Bununla beraber, Debbâğ’ın el-İbrîz adlı eserinin içeriğinden anlaşıldığına göre, o, ilmin ve irfanın yaygınlaştırılıp geliştirilmesi için pek çok medresenin ve vakfın inşa edildiği bir dönemde yaşamıştır. Bütün bunlardan onun hadis, tefsir, fıkıh ve kelam ilimlerini çok iyi bildiği, mükemmel bir tasavvuf kültürüne sahip bulunduğu anlaşılmaktadır. Debbâğ’ın, Bayezid-i Bistâmî, Hallâc, Hâkim-i Tirmizî, Gazzâlî, İbnü’l-Arabî, İbnü’l-Fâriz ve benzeri âlimlerin kitaplarından nübüvvet, velayet, keşf ve varlık hakkındaki bilgileri okuduğu kaydedilmektedir. (DİA, 1988, I, s. 188; Deniz, 2017, s. 131 vd). Talebesi Ahmed b. Mübarek’ten nakledilen bu rivayetler, onun ümmi olduğuna dair rivayetlerle çelişmektedir. Talebesi, onun kâmil bir insan olduğunu anlatmaya çalışmaktadır.
Ahmed b. Mübarek, şeyhi Debbâğ'ın Hz. Hasan’ın soyundan geldiğini, bu vesile ile onun Hz. Ali kanalı ile Hz. Muhammed’in (s.a.v.) nesline dayandığını ileri sürmüştür. Abdülaziz ed-Debbâğ’ın babası, Mesud ed-Debbâğ’dır. (Debbâğ, 2006, I, s. 16, 24).
Debbâğ’ın el-İbrîz adlı kitabını Türkçeye tercüme eden Celal Yıldırım, (Yıdırım, el-İbrîz’in Mısır’da hicri 1304 ve yine hicri 1317 yıllarında basılan iki ayrı nüshayı elde ederek mukayese ettiğini ve büyük bir titizlikle Türkçe’ ye tercüme ettiğini anlatmıştır. Onun bildirdiğine göre bu tercüme, harfi bir tercüme değil, anlam ağırlıklı bir tercümedir. (Debbâğ, 2006, I, s. 13). Bu kitabın önsözünde Debbâğ ve onun kitabı olan el-ibrîz hakkında çok övücü ifadelere yer vermiştir. O Debbâğ’ı, kendi zamanının kutbu ve kemal mertebesinde büyük bir veli olarak tanıtmıştır. Yıldırım, onun ilim adamlarını şaşırtan, akıllara durgunluk veren, tasavvuf erbabını hayrete düşüren ledünnî bir ilme ve irfana sahip olduğunu haber vermiştir. Yine Yıldırım’ın haber verdiğine göre o, insanlara felsefi yönden çeşitli hikmetlerin sırlarını öğrenmenin kapısını açmıştır. Bununla beraber o, henüz gelişen İslâm tasavvufunun mesafe kat etmesinde büyük katkılarda bulunmuştur. Debbâğ, ayrıca henüz emekleme halinde olan sosyoloji ve psikoloji gibi bilimlerin gelişmesinde etkili rol oynamıştır. Yıldırım’a göre o, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) zati ve ruhi varlığını en iyi bilen kişilerden biridir. (Debbâğ, 2006, I, s. 13). Şimdi de Debbâğ’ın el-İbriz isimli meşhur eserini tanıtıcı bazı bilgiler vermeye çalışacağız.
B – El-İbrîz
Abdülaziz ed-Debbâğ’ın görüş ve düşüncelerinden oluşan bu kitap, onun müridi ve talebesi olan Ahmed b. Mübârek tarafından derlenerek kitap haline getirilmiştir. Ahmed b. Mübârek, zamanında hocası Abdülaziz ed-Debbâğ’a çeşitli sorular sormuş, hocası onun bu sorularına cevap vermiştir. Ahmed b. Mübârek, hocasının verdiği bu cevapların bir kısmını, onun vefatından sonra kitap haline getirmiştir. O, bu kitabı yazarken, genelde soru-cevap üslubunu kullanmıştır. Ahmed b. Mübârek’in ifadesine göre o, hocasından duyduklarının tümünü yazsaydı, ciltler dolusu geniş kapsamlı bir kitap haline gelecekti. Kendisi, bu bilgilerin az bir kısmını yazdığını söylemiştir. (Debbâğ, 2006, I, s. 19).
Kelime olarak “ibrîz”, sivrilmek ve ortaya çıkmak gibi anlamlar ifade eden “bereze-yebruzu” fiilinden türemiş Arapça bir isimdir. Bazı gerçekleri ortaya çıkaran anlamına gelse de, bu kelime katıksız som altın anlamındadır. (İbn Manzûr, 1994. II, s. 60 vd). Ahmed b. Mübârek, bu ince ve hassas anlamı düşünerek bu kitaba “el-İbrîz” adını vermiştir.
Bu kitabın mütercimi olan Yıldırım, bu kitabın önsözünde “el-ibrîz” kelimesi hakkında şu açıklamalarda bulunmuştur:
“el-İbrîz’i diğer tasavvuf kitaplarından ayıran bir takım özellikleri vardır. Derleyicisinin “som altın” manasına gelen bu ismi kullanması boşuna değildir. Cidden el-İbrîz, altın değerinde olan aynı konudaki diğer eserler arasında katıksız ve karışıksız bir altın niteliğindedir. Bu bakımdan kitabın ismi özelliklerine, özellikleri de bu isme çok uygun gelmiştir. el-İbrîz, tarifler üzerinde durmaz, tamamen ruha ve kalbe seslenerek ilâhî esrarı yansıtır, yudum yudum içilen mana pınarını zevkle akıtır. Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz’in yüce ruhuyla yaptığı mülakatları, misal ve melekût âlemlerindeki müşahedeleriyle perde perde sergiler. Ruhani divanda akıl üstü, fizik ötesi cereyan eden hakikatleri damla damla gönüllere akıtır. Öyle ki gönüller Allah ve Resûlüllah sevgisiyle som altın kesilir.” Bu açıklamalarda bulunan Yıldırım, on bir madde ile daha bu kitabın özelliklerini anlatmaya devam etmiştir. (Debbâğ, 2006, I, s. 11 vd).
Yıldırım, bu kitap hakkında çok övücü ifadelere de yer vermiştir. O, bu kitapta ayet ve hadislere verilen çeşitli manaların, bu manalar hakkında yapılan yorumların, en büyük müfessirleri şaşırtacak nitelikte olduğunu vurgulamıştır. Yıldırıma göre el-İbrîz, Debbâğ’ın son derece kâmil bir insan olduğunu yansıtmaktadır. (Debbâğ, 2006, I, s. 13).
el-İbrîz, çok yönlü bir felsefe, bilim ve tasavvuf ansiklopedisi niteliğindedir. Çünkü onda pek çok mesele, ayet ve hadislerin ışığı altında geniş bir şekilde anlatılmaktadır. Bu kitabın birinci cildinde nübüvvet, ruh, ilim, risalet ve benzeri çeşitli konular işlendiği gibi, Kur’ân’ın yedi harf ve kıraat farklılıkları hakkında da bilgiler verilmektedir. Ardından bu kitapta, Kur’ân’ın muhtevası içerisinde yer alan Hârût ve Mârût gibi konular da işlenmektedir. el-İbrîz’de, türbelere hayır niyetiyle para atma gibi sosyolojik meseleler de anlatılmaktadır.
el-İbrîz’in ikinci cildi ise, büyük günahlar ile başlamaktadır. Ardından insan hayatının sosyal yönlerini ilgilendiren pek çok konu üzerinde durulmaktadır. Örneğin sigara içmenin dindeki yerinden tutun da dama ve satranç konularına kadar pek çok şey anlatılmaktadır. Bu kitabın ondan sonraki büyük kısmında tasavvufun çeşitli yönleri, kural ve kaideleri anlatılmaktadır. Bu kitabın işlediği önemli bir konu ise, Âdem’in (a.s.) yaratılması konusudur. Bu kitabın son taraflarında ise, berzah hayatı, ahiret hayatı, cennet ve cehennem konuları işlenmektedir.
Kanaatimize göre el-İbrîz’i başından sonuna kadar okuyan bir insan, Debbâğ’ın ve onun bu eserinin mükemmelliğini daha iyi anlayacaktır. Çünkü el-İbriz’i okuyan kişi, kendi ruh dünyasında manevi bir mutluluğu hissetmekte ve onu daha çok okuyası gelmektedir. Debbâğ’ın el-İbriz adlı kitabını tanıttıktan sonra şimdi de bu kitapta geçen bazı hadis örneklerini vereceğiz. Ayrıca Debbâğ’ın bu hadisler ile ilgili yaptığı yorumları arz etmeye çalışacak hadis şarihlerinin de bu hadisler hakkındaki yorumlarını vereceğiz.
C – El-İbrîz’den Hadis Örnekleri ve Yorumları
Abdülaziz Debbâğ, el-İbrîz adlı kitabında sosyal hayatı ilgilendiren çok çeşitli konular hakkında açıklamalarda bulunarak bilgi vermiştir. O, zaman zaman bu açıklamalarında ayet ve hadislere yer vermiştir. el-İbrîz’i derleyip yazan Mübârek, Debbâğ’ın geniş bir hadis kültürüne sahip olduğunu açıklamıştır. O, Debbâğ’ın hadis kitapları hakkında, özellikle Buhârî ve Müslim ile ilgili geniş bir bilgiye sahip olduğunu kaydetmiştir. Ayrıca onun, Kur’ân’ı hadis ile tefsir ettiğine dair örnekler de vermiştir. Mesela Ahmed b. Mübârek, Debbâğ’a şu ayeti okuduğunu anlatmıştır:
َنيِتِناَق ِ ه ِلِل ْاوُموُقَو ىَطْسُوْلا ِةَلاَّصلاو ِتاَوَلَّصلا ىَلَع ْاوُظِفاَح
“Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah’a gönülden boyun eğerek namaza durun.” (el-Bakara 2/238).
Ahmed b. Mübârek bu ayeti Debbâğ’a okurken, ayette geçen “ve’s-salâti’l-vüstâ” kelimesinden sonra (ve hiye salatü’l-asri) (Buhârî, Cihâd, 98, hadis no: 2931). yani, o, ikindi namazıdır” cümlesini ilave etmiştir. Sonra da Debbâğ’a, “Efendim! Bu okuduğum ayet midir, yoksa
hadis midir?” diye sormuş. Debbâğ ona, “Bu okuduğun ayettir. Ancak araya yerleştirdiğin cümle hadistir. Bu cümle, Resûlüllah (s.a.v.) efendimizin dudakları arasından çıkmıştır. Geriye kalan cümlelerin ise, hepsi ayettir” diye cevap vermiştir. (Debbâğ, 2006, I, s. 118 vd).
Âlimler, burada geçen “ve’s-salâti’l-vüstâ” (orta namazı) cümlesi hakkında değişik yorumlarda bulunmuşlardır. Âlimlerin çoğuna göre, burada geçen orta namazı, hadiste geçtiği gibi ikindi namazıdır. Ancak burada söz konusu olan orta namazın, sabah namazı, öğle namazı veya akşam namazı olduğuna dair yorumlar da vardır. ( İsfahânî, 2011, s. 869 vd; Mâverdî, 2012, I, s. 307 vd; İbn Hacer, 2005, IX, s. 5124 vd: Aynî, 2002, XII, s. 469 vd; Gürânî, 2008, VIII, s. 40 vd; Kastalânî, 2012, X, s. 70 vd).
Ahmed b. Mübârek, bir seferinde Debbâğ’a kudsî (Kudsî hadis, manası Allah’a ve lafzı ise, Hz. Muhammed’e (s.a.v.) ait olduğu kabul edilen hadis türüdür. Bu tür hadislere, İlâhî veya Rabbânî hadis de denmektedir. Debbâğ, 2006, I, s. 121 vd; Kasımî, 1987, s. 64 vd; Subhi es-Salih, 1986, s. 8 v.; Koçyiğit, 1992, s. 151 vd; Aydınlı, 2012, s. 152). bir hadisi okumuş ve bununla Kur’ân arasındaki farkı sormuştur. Debbâğ, “Bu, ne Kur’ân’dır ne de az önce okuduğun hadis nevindendir. Bu, tamamiyle Rabbani hadislerdendir” diyerek cevap vermiştir. (Debbâğ, 2006, I, s. 121) Burada verilen bilgilerden anlaşıldığına göre Debbâğ, kudsî hadisi Rabbani hadis diye tanımlamıştır. Ahmed b. Mübârek, Debbâğ’ın hadis kültürü ile ilgili daha pek çok açıklamalarda bulunmuştur. Biz, burada bu konuda üç tane örnek vermek istiyoruz:
1 – ِتاَقِبوُملا َعْبَّسلا اوُبِنَتْجا » :َلاَق ؟ َّنُه اَمَو ِ َّاللَّ َلوُسَر اَي :اوُلاَق ، « َّلَِّإ ُ َّاللَّ َمَّرَح يِتَّلا ِسْفَّنلا ُلْتَقَو ،ُرْحِّسلاَو ،ِ َّلِلاِب ُكْرِّشلا ،ِّقَحلاِب ِتَلاِفاَغلا ِتاَنِمْؤُملا ِتاَنَص ْحُملا ُفْذَقَو ،ِفْحَّزلا َمْوَي يِّلَوَّتلاَو ،ِميِتَيلا ِلاَم ُلْكَأَو ،اَبِّرلا ُلْكَأَو Hz. Muhammed (s.a.v.), “Helâk edici yedi şeyden kaçının!” demiş. “Bunlar nedir ya Rasûlallah!” diye sorulunca, şu cevabı vermiştir: “Allah’a şirk koşmak, sihir yapmak, Allah’ın haram kıldığı halde bir kimseyi haksız yere öldürmek, faiz yemek, yetim malı yemek, düşmana hücum anında harpten kaçmak, namuslu, kendi halinde mümin kadınlara zina iftirasında bulunmak.”( Buhârî, Vesâyâ, 33, hadis no: 2766; Müslim, İman, 45, hadis no: 89; Ebû Dâvûd, Vesâyâ, 10, hadis no: 2874.)
Ahmed b. Mübârek, hocası Debbâğ’dan büyük günahlar hakkında çarpıcı bilgileri nakletmiştir. Onun naklettiğine göre Debbâğ, özetle şöyle söylemiştir: “İnsanın kalbi Allah’a bağlı olduğu sürece, insan büyük günah işlemez. İnsan büyük günahları işlediği zaman, kalbi ve kalıbı ile; sevgi ve özü ile; el ve ayağı ile hülasa bütün zatı ile günaha düşmüş sayılır. Dolayısı ile onun kalbinde, onu bu günahtan vaz geçirecek bir güç yoktur. Çünkü onda, Allah’ı kendisine hatırlatacak manevi bir güç kalmamıştır. Buna göre büyük günah işleyen kişi, Allah’tan kopmuş sayılmaktadır. İnsan kalbinin iç yönü ile Allah’tan kopması ve sadece dış yönü ile Allah’a bağlı gibi görünmesi, herhangi bir yarar sağlamamaktadır.” (Debbâğ, 2006, II, S. 5.)
Debbâğ’ın bu görüşlerini aktaran Ahmed b. Mübârek, ardından büyük günahlardan bahseden bazı hadisleri nakletmiş ve özellikle yukarıda zikrettiğimiz şu hadise yer vermiştir:
Hz. Muhammed (s.a.v.), “Helâk edici yedi şeyden kaçının!” demiş. “Bunlar nedir ya Rasûlallah!” diye sorulunca, o şu cevabı vermiştir: “Allah’a şirk koşmak, sihir yapmak, Allah’ın haram kıldığı halde bir kimseyi haksız yere öldürmek, faiz yemek, yetim malı yemek, düşmana hücum anında harpten kaçmak, namuslu, kendi halinde mümin kadınlara zina iftirasında bulunmak.” (Buhârî, Vesâyâ, 33, hadis no: 2766; Müslim, İman, 45, hadis no: 89; Ebû Dâvûd, Vesâyâ, 10, hadis no: 2874.)
Ahmed b. Mübârek, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) bu hadislerde büyük günah işleyenlerin Allah’tan koptuğuna dair herhangi bir açıklamada bulunmadığını ileri sürmüş ve hocası Debbâğ’a bu tür hadisler ile ilgili şu soruyu sorduğunu söylemiştir:
“Efendim! Peygamber (s.a.v.) efendimizin bu açıklaması ile sizin vermiş olduğunuz bilgiyi nasıl bağdaştıra biliriz?” Debbâğ, onun bu sorusuna şu cevabı vermiştir:
“Kul Allah’tan kopmadıkça, yukarıda hadiste belirtilen günahları işlemez. Kalb Allah’a bağlı bulunduğu, yani O’nunla meşgul olduğu sürece ne O’na ortak koşar, ne sihir yapar, ne de ismi geçen günahlardan birini işler.” (Debbâğ,( 2006), II, S. 6. ) Ahmed b. Mübârek burada bu hadisin dışında bu konudaki başka hadislerden de bahsetmiştir. Aslında hadis kaynaklarında da bu hadiste işaret edilen büyük günahlar ile ilgili pek çok rivayetler vardır. (Bu konu için bkz. Buhârî, Tıb, 48, hadis no: 5764; Hudûd, 44, hadis no: 6857; Müslim, İman, 143, hadis no: 87; 144, hadis no: 88; 146, hadis no: 90; Ebû Dâvûd, Vesâyâ, 15, hadis no: 2875). Sırası gelmişken, “kebâir” kelimesini kısaca açıklamak istiyoruz. “Kebâir” kelimesi, “kebire” kelimesinin çoğuludur. Bu kelime, dini açıdan yasaklanan, işlenmesi haram olarak kabul edilen şeyleri kast etmektedir. Bu tür amellerin işlenmesi, ahiret hayatında azabı gerektirir. (Halil b. Ahmed, 2003, IV, S. 6; İbnü’l-Esîr, 2011, II, S. 517).
Debbâğ, bu açıklamalarında insanın amelinin inancına uygun düşmesinin gerektiğine işaret etmiştir. Ona göre kalbi Allah’a bağlı olan, samimi bir inanca sahip olan bir insanın, kendi manevi duygularına ters düşmemesi gerekir. Sıkılmadan, üzülmeden, herhangi bir acıyı duymadan rahat bir şekilde bu tür haramları işleyen bir kişi, inancında, Allah’a olan bağlılığında samimi değil demektir. İnsanın iç dünyası ile dış dünyasının örtüşmesi gerekir. ( Akbaş, 2015, 274-277). Debbâğ, özellikle tasavvuf açısından bu hususa dikkat çekmiştir.
Bu hadis ile ilgili olan önemli bir mesele ise, bu hadiste dile getirilen konulardır. Bu yedi konulardan her biri, insanın sosyal hayatına yön vermekte, toplumun temel yapısında etkili olmaktadır. Bu tür haramların işlenmesi, hem kişi hem de toplumu rencide eder, yıkar ve yok olmasına sebep olur. Bunlardan korunmak ise, hem fert hem de toplumun maddi ve manevi yönden sağlıklı olmasının yolunu açar. Aslında bu hadiste geçen meselelerden her biri, başlı başına önemli birer çalışma konusudur. Bu nedenle hadis şarihleri, bu maddeler hakkında değişik görüş ve yorumlarda bulunmuşlardır. (Şarihlerin bu maddeler hakkındaki görüşleri için bkz. Nevevî, 2001, II, S. 90 vd.; Kirmanî, 2010, VI, S.340.; Aynî, 2002, X, S. 51 vd.; Gürânî, 2008, V, S. 372 vd.; Kastalânî, ,2012, VI, S. 257).
2 –
َناَضَمَر ْنِم ِرِخاَوَلأا ِرْشَعلا َنِم ،ِرْتِولا يِف ِرْدَقلا َةَلْيَل اْوَّرَحَت “Kadir gecesini, Ramazan ayının son on gününün tekli gecelerinde arayınız!” (Buharî, Fadlu Leyleti’l-Kadr, 3, hadis no: 2017. ; Muvatta, İ’tikaf, 6, hadis no:700. Şarihlerin bu hadis ile ilgili geniş tartışmaları için bkz. İbn Hacer, 2005, V, S. 2650 vd: Aynî, 2003, VIII, S. 257 vd.; Gürânî, 2008, IV, S. 336 vd.;Kastalânî, 2012, IV, S. 589 vd. Bundan önceki bapta da aynı anlamda farklı raviler tarafından farklı ifadelerle bir hadis daha geçmektedir. (Buhârî, Fadlu Leyleti’l-Kadri, 2, hadis no: 2016)).
Bilindiği gibi Kadir gecesinin İslâm dininde önemli bir yeri vardır. Çünkü Kur’ân’ın bu gecede nazil olduğuna dair bir sure nazil olmuştur. Aynı zamanda bu sureye Kadir suresi ismi verilmiştir. Bu surede, Kadir gecesi hakkında şöyle denmektedir:
ْهَش ِفْلَأ ْنِّم ٌرْيَخ ِرْدَقْلا ُةَلْيَل ِرْدَقْلا ُةَلْيَل اَم َكاَرْدَأ اَمَو ِرْدَقْلا ِةَلْيَل يِف ُهاَنْلَزنَأ اَّنِإ نِّم مِهِّبَر ِنْذِإِب اَهيِف ُحوُّرلاَو ُةَكِئ َلاَمْلا ُلَّزَنَت ٍر
ِرْجَفْلا ِعَلْطَم ىَّتَح َيِه ٌم َلاَس ٍرْمَأ ِّلُك “Şüphesiz, biz onu (Kur’ân’ı) Kadir gecesinde indirdik. Bilir misin nedir Kadir gecesi? Kadir gecesi bin aydan daha hayırlıdır. Melekler ve Ruh (Cebrail) o gecede, Rablerinin izni ile her türlü iş için iner de iner. O gece, tan yerinin ağarmasına kadar bir esenliktir.” (el-Kadr 97/1-5 ).
Bu surede belirtildiği gibi, Kur’ân Kadir gecesinde nazil olmuştur. Müfessirler, Kur’ân’ın bu gecede ilk olarak nazil olmaya başladığını ileri sürmektedirler. Ancak bazı rivayetlerde, Kur’ân’ın
bu gecede toplu halde Levh-i Mahfûz’dan en yakın dünya semasına indirildiği ve ardından peyderpey Cebrail (a.s.) vasıtası ile Hz. Muhammed’e (s.a.v.) yirmi üç yıllık zaman zarfında getirildiği haber verilmektedir. (Bu konudaki çeşitli görüş ve yorumlar için bkz. Taberî, 2012, VI, S. 311 vd.; Nesefî, 1988, IV, S. 370; Sâbûnî, 1987, III, S. 585; Ateş, tsz.; XI, S. 22 vd).
Bu surede önemi vurgulanan Kadir gecesine gelince, onun, “Kadir gecesini, Ramazan ayının son on gününün tek gecelerinde arayınız!” (Buharî, Fadlu Leyleti’l-Kadr, 3, hadis no: 2017; Müslim, Sıyam, 207; Tirmiz, Savm, 72, hadis no: 792; İbn Mâce, Savm, 56, hadis no: 1766. ) hadisinde haber verildiği gibi, Ramazan ayının son on günü içerisinde olduğu kabul edilir. Bir kere Kadir gecesinin Ramazan ayının son on gününde olduğuna dair pek çok rivayet vardır. (Bkz. Buharî, Fadlu Leyleti’l-Kadr, 3, hadis no: 2018, 2020, 2021, 2022; İ’tikâf, 9, 2036; Müslim, Sıyam, 208, 209, 210, 212, 213, 215, 217, 219; Tirmizî, Savm, 72, hadis no: 792; Dârimî, Savm, 56, hadis no: 1729; Muvatta’, İ’tikâf, 6, hadis no: 700. ). Bununla beraber Kadir gecesinin Ramazan ayının son on gününün dışında olduğuna dair farklı rivayetler de vardır. (Buhari, Fadlu Leyleti’l-Kadr, 2, hadis no: 2015; Müslim, Sıyam, 205, hadis no: 1165, 207, 211; Tirmizî, Savm, 72, hadis no: 794; Dârimî, Savm, 56, hadis no: 1731; Muvatta’, İ’tikâf, 6, hadis no: 701.). Bazı rivayetlerde de Hz. Muhammed’in (s.a.v.) Kadir gecesinin kendisine bildirildiğini fakat daha sonra bu gecenin hangi gece olduğunu unuttuğunu veya kendisine unutturulduğunu söylediği haber verilmiştir. (Buharî, Buharî, Fadlu Leyleti’l-Kadr, 3, hadis no; 2018; İ’tikâf, 1, hadis no: 2027, 9, hadis no: 2036; İbn Mâce, Savm, 56, hadis no: 1766; Dârimî, Savm, 56, hadis no: 1730.). Âlimlerin çoğunun kanaatine göre, Kadir gecesi Ramazan ayının yirmi yedinci gecesidir. (Müslim, Sıyâm, 221; Tirmizî, Savm, 72, hadis no: 792, 793; İbn Kesîr, 1969, IV, s. 466 vd.). Bu gün için Müslümanlar, genel olarak Kadir gecesini Ramazan ayının yirmi yedinci gecesinde kutlamaktadırlar. Bazı âlimler, Abdullah b. Abbas’ı da kaynak göstererek harf ve rakam yorumları ile Kadir gecesinin Ramazanın yirmi yedinci gecesi olduğunu ileri sürmüşlerdir. (er-Râzî, 1990, XXXII, S. 29 vd.; İbn Kesîr, 1969, IV, S. 466 vd ).
Bu ve benzeri rivayetleri incelediğimiz zaman, Kadir gecesinin hangi gece olduğuna dair kesin bir hükme varmamız mümkün olmamaktadır. el-İbrîz’i derleyen Ahmed b. Mübârek de Kadir gecesi hakkında farklı rivayetlerin bulunduğunu kaydetmiş ve özellikle bu gecenin Hz. Muhammed’e (s.a.v.) unutturulduğunu dile getirmiştir. O, bunu şeyhi Abdülaziz Debbağ’a sorduğunu ve onun da bu konuda şöyle bir açıklamada bulunduğunu haber vermiştir:
“Allah’a and olsun ki, Kadir gecesi geldiğinde ben ölü olsam, bedenim şişmiş, ayaklarım yukarıya doğru kalkmış, bir merkep leşi gibi bulunsam yine de o vaziyette Kadir gecesini bilirim. Durum böyle olunca, Kadir gecesi artık varlık âleminin efendisine ( Hz. Muhammed’e (s.a.v.) gizli kalır mı?” (Debbâğ, 2006, I, S. 522.)
Debbağ’ın bu açıklamalarına yer veren Mübârek, ardından onun Kadir suresi ile ilgili verdiği bazı bilgileri kaydetmiş ve şöyle devam etmiştir:
“Şeyhimiz Debbağ, Kadir gecesini muhtelif yıllarda bize belirleyip açıkladı. Bir defa recep ayında henüz o gece gelmeden bize haber verdi ve herhalde o geceyi muhafaza etmemizi emretti. Sonra Kadir ecesinin sabit kalmayıp intikal ettiğini hatırlattı. Bir başka yıl Şaban ayında onu belirledi. Bir başka yıl da Ramazan ayında olduğunu haber verdi. Bir yıl da tam fıtır bayramı gecesinde olduğunu söyledi. Bunun gibi Cuma gününde duaların kabul olunduğu saati de bize belirledi.” (Debbâğ, 2006, I, S. 522 vd). Doğrusu Debbağ’ın Kadir gecesi hakkındaki bu açıklamaları, Kadir gecesinin tespiti ile ilgili rivayet edilen hadislerle çelişmektedir. Bunu, ancak tasavvufi bir görüş olarak yorumlamak mümkün olabilir.
Sonuç olarak Kadir gecesinin, İslâm kültüründe çoğunlukla Ramazan ayının yirmi yedinci gecesinde olduğu kabul edilmiştir. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) zamanından bu güne kadar dünyanın her yerinde Müslümanlar arasında Ramazan’ın yirmi yedinci gecesinde kutlanmaktadır. Bu kanaat, Müslümanların çoğunluğu tarafından benimsenmiştir. Ümmetin çoğunluğunun kanaatinin Allah’ın
yanında bir değeri vardır. Nitekim bir hadis-i kutside şöyle buyurulmaktadır: “Ben kulumun, benim hakkımdaki zannı üzereyim. Kulum beni nasıl sanırsa, ben öyleyim.” (Buhârî, Tevhid, 15, hadis no: 7405; 35, hadis no: 7505.; Muslim, Tevbe,1, hadis no:2675, Zikir, 2, hadis no: 2675, 19, hadis no:2675, 21; Tirmîzi, Daavât, 132, hadis no:3603, Zühd, 51, hadis no: 2388; İbn Mâce, Edeb, 58, hadis no:3822; Dârimî, Rikâk, 22, hadis no: 2631). Aslında kadir gecesinin kesin bir şekilde belirlenmemesinin de hikmetleri vardır. Onun belli bir gecede olduğu kesin olarak bilinseydi, Müslümanlar sadece o geceye yönelerek diğer geceleri ihmal ederlerdi.
3 – ِةَّنَجْلا ِلْهَأ ُملاَكَو ٌّيِبَرَع َنآْرُقْلاَو ٌّيِبَرَع يِّنَلأ :ٍثلاَثِل َبَرَعْلا اوُّبِحَأ ٌّيِبَرَع
Abdullah b. Abbas’tan (ö. 68/688) rivayet edildiğine göre, Hz. Muhammed (s.a.v.) şöyle söylemiştir: “Üç şeyden dolayı Arabı seviniz: Çünkü ben Arabım, Kur’ân Arapçadır ve Cennet ehlinin dili Arapçadır.” (Taberânî, tsz., XI, s. 149; Hâkim, 1342, IV, s. 87; Beyhakî, 1410, II, s. 230; İbnu’l-Cevzî, 1968, II, s. 41; Heysemî, 1988, X, s. 52; Sehâvi, 1985, s. 63 vd.; Aliyyu’l-Kârî, 1986, s. 277; Sevkânî, 1960, s. 413).
Şarihlerin çoğu, bu hadisin hem senet hem de metnini tenkit etmişlerdir. Örneğin Ebû Hatim er-Râzî (ö.277/890 ), senedde yer alan Yahyâ b. Berîdî ravinin zayıflığına delalet eden “daîfu’l-hadis” tabiri ile nitelendirmiştir. ( İbn Ebî Hatim er-Râzî, 2010, IX, 162; “Daifu’l-Hadis” lafzının anlamı için bkz. Özçelik, 2017, s. 55). Ayrıca Ebû Hâtim, İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1200) ve benzeri âlimler, bu hadisi mevzu olarak kabul etmişlerdir. Âlimler, bu hadisin sahih olmadığı ve zayıf olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. (Münâvî, 1938, I, s. 178 vd., hadis no: 225; Leknevî, 1964, s. 78 vd).
el-İbrîz’de, Hz. Adem’e (a.s.) öğretilen ve aile ocağında konuştuğu dilin Süryanice olduğu kaydedilmiştir. Burada yapılan yorumlara göre, zamanla diğer diller Süryaniceden türeyip ayrılmışlardır. Bu konuda çeşitli bilgileri veren Ahmed b. Mübârek, şeyhi Debbağ’a, Abdullah b. Abbas’tan nakledilen bu hadisten bahsettiğini ve onun bu hadis hakkındaki kanaatinin ne olduğunu sormuştur. Debbâğ, talebesi Ahmed b. Mübârek’in bu sorusu üzerine, burada üzerinde durduğumuz hadis hakkında şu cevabı vermiştir: “O hadis değildir, Resûlüllah (s.a.v.) böyle bir şey söylememiştir. (Allah daha iyisini bilir).” (Debbâğ, 2006, I, s. 398 vd).
Dillerin yaratılışı hakkında geniş bilgi veren Debbâğ, “Üç şeyden dolayı Arabı seviniz: Çünkü ben Arabım, Kur’ân Arapçadır ve Cennet ehlinin dili Arapçadır” (Taberânî, tsz., XI, s. 149; Hâkim 1342, IV, s. 87; Beyhakî, 1410, II, s. 230; İbnu’l-Cevzî, 1968, II, s. 41; Heysemî, 1988, X, s. 52; Sehâvi, 1985, s. 63 vd.; Aliyyu’l-Kârî, 1986, s. 277; Sevkânî, 1960, s. 413.) mealindeki hadisin Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafından söylenmediğini ve bu sözün uydurma olduğunu söylemiştir. Nitekim şarihler de bu rivayetin uydurma veya zayıf olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bizim de kanaatimiz bu istikamettedir.
İbrîz’de, Hz. Âdem’in (a.s.) Cennet’te ve yeryüzüne indiğinde hep Süryanice konuştuğu haber verilmektedir. (Debbâğ,2006, I, s. 398). Muhammed Abdürrâuf el-Münâvî (ö.871/1467) ise, Hz. Âdem’in (a.s.) Cennet’te Arap dili ile konuştuğunu ancak yeryüzüne indiğinde başka bir dille konuştuğunu iddia etmiştir. (Münâvî, 1938, I, s. 178). DİA’da da, güvenilir bir kaynağa dayanmamakla birlikte cennette konuşulacak dilin Arapça olacağı şeklinde yaygın bir kanaatin olduğu kaydedilmiştir. Bu kaynakta ifade edildiğine göre, cennete girmeden önceki kıyamet merhalelerinde Süryanice konuşulacağı ileri sürülmüştür. (Topaloğlu, 1993, VII, s. 383).
Netice olarak diye biliriz ki, Hz. Âdem’in cennette konuştuğu ve cennette konuşulacak dil hakkında değişik rivayetler vardır. Bu rivayetlerin tümü, kişisel kanaatlerden başka bir şey değildir. Cennet ehlinin dilinin Arapça olduğuna dair rivayete ise, pek itibar edilmemektedir.
Sonuç
Hoşgörü, hak, hukuk, adalet ve eşitlik gibi ilkelerle ortaya çıkan İslâm dini, çok kısa zamanda dünyanın çeşitli yerlerine yayıldı. Kur’ân ve sünnet kültürü, kısa bir zaman içerisinde İslâm dininin yayıldığı yerlerde yeşermeye başladı. Bu kültür, her yerde büyük ilim adamlarının yetişmesine ve köklü ilim merkezlerinin oluşmasına sebep oldu. Kuzey Afrika ve İspanya’da kurulan Endülüs Emevîlerinin zamanında yetişmiş pek çok âlim ve medreselerin varlığını okumaktayız. Buralarda kurulan ilim merkezlerinde, çeşitli ilim dallarında öne çıkan âlimler olduğu gibi, tasavvuf alanında da büyük âlimler yetişmiştir. Abdülaziz b. Mes’ûd b. Ahmed ed-Debbâğ el-Hasenî el-Bekrî (ö. 1132/1720) de, bu bölgede yetişmiş büyük bir tasavvuf erbabıdır. Onun vefatından bu yana üç asır geçmiş olmasına rağmen, fikir ve düşüncelerinin halk üzerindeki etkileri, hala taze bir şekilde varlığını sürdürmektedir. Özellikle onun tasavvufî yönü öne çıkmaktadır. Onun vefatından sonra, öğrencisi ve müridi Ahmed b. Mübârek, onun fikir ve düşüncelerini özet bir şekilde el-İbrîz adlı kitapta bir araya getirip bastırmıştır. Bu kitap, ledünni ilme vakıf bir kişinin bilgilerinden oluşan çok yönlü bir ansiklopedi durumundadır. Çünkü bu kitapta, İslâmî ilimlerin her çeşidine rastlamak mümkündür. Bu kitap, tüm İslami ilimler açısından tez konusu olarak çalışılabilir bir zenginliğe sahiptir. Biz bu çalışmamızda, el-İbrîz’de yer alan üç hadisi ele alıp incelerek yorumladık ve hadis usulü ile ilgili bazı görüşlerine yer verdik. Üzerinde durduğumuz hadisleri, temel kaynaklarında tespit ederek, şarihlerin bu hadisler hakkında verdikleri bilgileri de ortaya koymaya çalıştık.
KAYNAKÇA
Ahterî, Mustafa b. Şemsuddin el-Karahisârî. (1310). Ahterî Kebîr, Dersaadet. Akbaş, A. Kur’an’da İnsan Mutluluğu, İstanbul: Rağbet Yayınları.
Aliyyü’l-Kârî, Ebu’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed Kârî Herevî. (1986). el-Esrâru’l-Merfûa Fi’l-Ahbâri’l-Mevdûa, Beyrut.
Ateş, S. ( tsz). Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, ( 12 cilt). İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, I-XII, İstanbul tsz.
Aydınlı, A. (2012). Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul: İFAV.
Aynî, Bedruddin Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed. (2002). Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, ( 16 cilt). Beyrut: Dâru’l-Fikr.
Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin. (1410). Suabü’l-Ma’n, , ( 7 cilt). Beyrut: el-Mektebetü’l-Elfiyye
Buhârî, Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. el-Muğire. (tsz.). el-Câmiu’s-Sahih, , Beyrut: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân (2011). Sünenu’d-Dârimî, ( 2 cilt). Dımaşk: Dâru’l-Mustafa
Deniz, M.A.(2017). “İslam Hukukunda Vakıf Mallarının Satımı-Mukayeseli Bir Çalışma”, Artuklu Akademi, Mardin Artuklu İslami İlimler Fakültesi Dergisi ( ss. 131-148 ). Mardin.
DİA, ( 1988). Abdüaziz ed-Debbâğ. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (ss. 188). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Debbağ, Abdülaziz b. Mes’ûd b. Ahmed ed-Debbâğ el-Hasenî el-Bekrî (2006). el-İbrîz, (C. Yıldırım,Çev.), İstanbul: Demir Kitabevi.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşas es-Sicistânî el-Ezdî (tsz.). Sünenü Ebî Dâvûd, ( dört cilt.) thk. Muhammed Muhtiddin Abdülhamid, İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye.
Gürânî, Şemsuddin Ahmed b. İsmail b. Osman b. Muhammed el-Gürânî’dir. (2003). el-Kevserü’l-Cârî ilâ Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî, ( 11 cilt). thk. Ahmed İzzu İnâye, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
Halil B. Ahmed, el-Ferâhîdî (2003). Kitabu’l-Ayn,( 4 cilt ). thk. Abdulhamid Hendâvî, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
Heysemî, Nûruddîn Ali b. Ebî Bekr (1988). Mecma’u’z-Zevâid ve Menba’u’l-Fevâid, (10 cilt). Beyrut.
İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed (2010), el-Cerh ve’t-Ta’dil (10 cilt). Thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali (2005). Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, ( 15 cilt). Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye.
İbn Kesîr, İsmail (1969). Tefsîru’l-kur’âni’l-Azîm, ( 4 cilt). Beyrut: Daru’l-Ma’rife.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (tsz.). Sünen, ( 6 cilt). Mısır: İsa el-Bâbî el-Halebî ve Şurekâuh.
İbn Manzûr, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem (2014). Lisânu’l-Arab, ( 18 cilt). Beyrut: Dâru Sadr.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (1968). el-Mevzûât, ( 3 cilt). thk. Abdurrahman Muhammed Osman, Medine: Mektebetü’l-Selefiyye.
İbnü’l-Esîr, Mecduddin Ebu’s-Seâdât el-Mubârek b. Muhammed el-Cezerî (2011). en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadis ve’l-Eser, ( 2 cilt). thk. Halil Me’mûn Şîhâ, Beyrut: Darü’l-Ma’rife. İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed er-Rağıb (2011). Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân
Dâvûdî, Dımaşk: Dârü’l-Kalem.
Kanar, M. (2003). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, , İstanbul: Derin Yayınları.
Kasımî, Muhammed Cemaluddin (1987). Kavâidu’t-Tahdîs min Funûni Mustalahi’l-Hadis, thk. Muhammed Behcet el-Beytâr, , Beyrut: Dâru’n-Nefâis.
Kastalanî, Şehâbuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (2012). İrşâdu’s-Sârî li Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, (17 cilt). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
Kirmanî, Şemsuddin Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Said (2010). Şerhu’l-Kirmânî alâ Sahîhi’l-Buhârî, ( 2010). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
Koçyiğit, T. ( 1992). Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara: Rehber Yayınevi.
Leknevî, Abdülhay b. Muhammed b. Abdülhalim el-Leknevî (1964). el-Ecvibetü’l-Fâdile li Es’ileti’l-Aşereti’l-Kâmile, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, , Halep: Darü’s-Selâm.
Malik, Ebû Abdillah b.Enes (tsz.) el-Muvatta, ( 2 cilt). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî. Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Mâverdî el-Basrî ( 2012). en-Nuketu
ve’l-Uyûn, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye.
Münâvî, Muhammed Abdurrauf (1938). Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l-Camii’s-Sağîr, ( 6 cilt). Mısır: Matbaatu Mustafa Muhammed.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî (1998). Sahihu Müslim, , Beyrut: Dâru İbn Hazm. Mardin.
Nesefî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud (1988). Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, ( 4 cilt). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.
Nevevî, Muhyiddin Ebû Zekeriya Yahya b. Şeref (2001). Sahihu Müslim bi Şerhi’n-Nevevî, ( 18 cilt). thk. Rıdvan Cami’ Rıdvan, Kahire: el-Mektebu’s-Sakafî.
Neysâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdullah (1342). el-Müstedrek Ale’s-Sahîhayn,( 4 cilt). Haydarabad.
Râzî, Muhammed Fahruddin b. Diyâuddîn Ömer (1990). Mefâtîhü’l-Ğayb, ( 32 cilt). Beyrut: Darü’l-Fikr.
Özçelik, F. ( 2017). “Ravilerin Cerhine Delalet Eden Lafızlar: İbn Ebî Hâtim Örneği” Artuklu Akademi, Mardin Artuklu İslami İlimler Fakültesi Dergisi ( ss. 51-76). Mardin. Sâbûnî, Muhammed Ali ( 1987). Safvetü’t-Tefâsîr, ( 3 cilt). İstanbul: Darü’l-Ensâr li’n-Neşr.
– eş-Şerhu’l-Muyesser li Sahîhi’l-Buhârî el-Musemma ed-Dureru ve’l-Leâlî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, ( 4 cilt). Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye.
Sehâvî, Muhammed b. Abdirrahman (1985). el-Mekâsıdu’l-Hasene, Beyrut.
Subhi, S. ( 1986). Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, ( Kandemir. M. Yaşar, Çev.) Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Şevkanî, Muhammed b.Ali (1960). el-Fevâidu’l-Mecmûa, Beyrut.
Taberânî, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed (1983). el-Mu’cemu’l-Kebir, ( 25 cilt). Musul: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem.
Taberî, Muhammed b. Cerir (2012). Camiu’l-Beyân an Te’vîliAyi’l-Kur’ân, ( 15 cilt). thk. Abdülmaksûd b. Abdürrahim, Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa (1937). el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî.
Topaloğlu, B. ( 1993). Cennet Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi ( ss. 374-386). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
