Adliye ve Mezahip Nazırı Man- yasi-zade Refik Beyin öliirtıü ü- zerine kendisine halef seçip kısa b ir m üddet sonra patlak veren ve 31 M art isyanı diye adlandı rılm ış bulunan — nice emsali gibi esrarı çözülememiş — as k erî ayaklanm a sırasında âsî as k er tarafından araba içinde öl d ürülen — diğer bazı Nazım P a şalardan da (Yenişehirli) diye lâ. kaplandırım ak suretiyle ay ırt e- dilen — Nazım Paşayr çocukluğu m un en uzak yıllarından bilirim. Evet, beş yaşım da idim, ebevey nim arasında talak vukua gelm iş ti ve o zaman Bey olan m erhum babam ın yaz mevsimini g eçir m ekte bulunduğu ve annem e düş tüğüm için benim ancak günü birliği ziyaret ettiğim Büyüka dada Nizamdaki köşkün komşu- suydu. Beni galiba üç k ere g ö r m üş, konuşup okşam ış ve nüva- zişiyle kalbimi feth ed erek adını da hafızama nakşetm işti.
O tarih ten sonra ve 1009 ilk bah arın a rastlıyan şehadetlne k ad ar kendisini artık öğrenm iş bulunm akla b erab er adını artık u n u ttu ğ u m gibi vali olup Istan- b uldan ayrıldığını, Erzurum da vali iken vezirliğe yükselip fakat kansız b ir ayaklanma sebebiyle oradan başka yerlere gönderildi, ğini öğrenecektim : 10 Temmuz inkılîfiı da kendisini valilik üze rin d e b ir durum u haiz olarak, Umumî Müfettiş şeklinde Bağ- dadda bulacaktı, ibnül - Eminin (son Sadrazam lar) eserinde ise
Sultan Hamid'in Avlonyalı Fe- rid Paşayı sad aretten azletm ek is te r ve son zam anlarda iradesi ne ârız olmuş zaaf sebebiyle bir tü rlü kararını tatbik edemezken tayinlerini düşünerek Hariciye nazırı Tevfik Paşanın reyini sor duğu kim seler arasında Nazım Paşa da görülm ektedir.
Paşa 10 Temm uz inkılâbı üzeri ne B ağdatta kalm ayıp istanbula gelm iş, tayin edildiği, Yanya va liliğini beğenip gitmiş. Adliye ve Mezahip N ezaretinin inhilâli üze rin e de zaten eski b ir adliyeci ve h u k u k m ektebi hocası olduğun dan bu nezarete getirilm işti.
Mabeyin Başkâtibi Ali Fuad Beyin hatıraların d a ise sadrazam H üseyin Hilmi Paşanın bu inti- b a p ta b ir rolü olm amakla b era b e r kısa b ir zaman geçince ken disinden m em nuniyet beyan et tiği kaydedilm ektedir.
31 Mart ayaklanm asının Nazım Paşanın hayatına m al olmasivle h a tıra gelen faraziyeleri sırala m aya girişm eden önce de şunu kaydetm ek icap e d e r ki. Sadra zam ve Dahiliye N azın Hüseyin Hilmi Paşa ile H arbiye Nazırı ve m üstakbel sadrazam Ali Rıza Pa. şa fecirle başlayan ayaklanm ayı b astırm ak için hiç b ir şeye cesa r e t edem iyerek Babıâlide saatler geçirdikten sonra nihayet Yıldıza
gidip Sultan Ham id'e istifanam e lerini takdim etm eleri üzerine Padişah çekilen kabinenin Babı- âlide beklem ekte bulunan azasın dan Nazım Paşa ile B ahriye Na zırı topçu Rıza Paşayı davet e t m iştir. Bu dâvetin de birinciye sad arete ve İkinciyi Harbiye ne zaretine getirm eyi istihfaf ettiği m uhakkak, çünkü çok mühim sahnelerle sabittir: Sultan Hamid Nazım Paşanın zaten sadaretini yıllarca önce düşünm üştür, Ad liye nezaretinde m uvaffakiyetini elb e tte öğrenm iştir ve sadaret m akam ı tabiî m ünhal kalmaya çak tır; Topçu Rıza Paşa ise as kerî erkân arasında teveccühüne ve takdirine m azhar kim selerden dir.
Bilindiği gibi çağırılan bu Pa şaların bindikleri araba köprüyü - geçem eyerek köp rü başım tut- S m uş âsi asker tarafın d an Adliye nezaretiyle Ayan ve Mebusan M eclislerinin bulunduğu — ve is. yan kararg âh ı hâline gelmiş A- yasolya m eydanına g ö tü rü lü r ve orada askerle Rıza Paşa arasında çıkan b ir m ünakaşada Rıza P a şanın silâha davranışı onun kal çasından ve Nazım Paşanın kal binden vurulm alarını mucip olur ve biçare adam koltuklarına gi- ; rilip binaya sokulduğu sırada ru- h u n u teslim eder.
O zaman ileri sürülüp hâlâ tek r a r edilen iddia ise Naım Paşa nın aleyhinde şiddetli b ir düş m anlık hasıl olmuş bulunan ve selâm eti gizlem ekte bulm uş olan Meclisi M ebusan Reisi A hm et Rıza Bey sanılıp vurulm uş olm a sı su retin d ed ir: H albuki ikisi de gözlerim in önünde canlanan bu zatlardan A hm et Rıza Bey uzun ve kum ral, Nazım Paşa kısa ve esm erce olup aralarındaki ben zerlik sakallı oluşlarından ibaret, o zaman ricalin sakallı olm aları ise um um î b ir keyfiyetti. Bu mü- j nasebetle ileri sürülm üş başka ve zayıf b ir faraziye ise iki üç gün önce sokakta katledilen mu halif b ir gazetecinin kaatilini bul m ak üzere hüküm etin bir hare kete geçmeyişinin Nazım Paşaya ödetilm iş olduğudur. Nazım Pa şanın çok daha yüksek b ir ma kam dan gelmiş dâvete icap etm iş bulunduğunu öğrenen Sultan Hamid de bunun üzerine Londra büyük elçiliğine tayin edilmişse de henüz hazırlıklarını bitirip | yola çıkmamış oolan eski Harici ye Nazırı Tevfik Paşayı sad ra zam, 1897 Yunan harbinin m u zaffer fakat pek yorulm uş başku- m andanı Ethem Paşayı da - da- ; ha kabine kurulm adan nasihat j için asker arasına yollayabilmek üzere - H arbiye nazırı seçm iştir. [
Tevfik Paşanın pek az sonra vakayij seyirci su retin d e takibe başlayıp işin neticede II, Abdöl- ham id’in hal’ine vardığı malûm bulunduğuna göre daha genç ve j daha iradeli bir insan olan Na
i
zım Paşaya sad aret acaba kısmet 1 olsaydı daha faal bir tarzda haıe k e t eder ve H areket ordusu ts tanbula pek yaklaşm ışken de bir m üddet hal’den çekinm iş olan M ahm ut Şevket Paşa ile kuvvetli b ir birlik teşkil ederek IJ. Abdül- ham id'i koruyabilir miydi, yahut, hal’i önleyem em ekle b erab er ge ri çekilemeyecek k ad ar ileri git tiği için irticaa taraftarlık suçu j ile mahkûm , pek ağır b ir şekil- j de m ahkûm o lur m uydu?
Kaldı ki, Sultan Hamid 31 M art isyanının sarsıntılarına rağ men Tahtını m uhafaza edebilmiş olsaydı, 1918 şubatına rastlayan irtihaline kadar saltan at m aka m ında kalabilir miydi?
Ve faraza kalmış olsa da 1909 Ja 1918 arasında işlenm iş büyük h ataları önlem eğe azmü-iradesi ve nüfuzu-kudreti ne derecede kifayet edebilirdi? ikinci M eşru tiy etten sonra Bulgaristaııın is tiklâlini alelacele ilân etm esinde Kıbrıslı Kâmil Paşanın yanlış he sapları m üessir olduğuna ve Sul tan H amid’in seyirci kaldığına göre, pek büyük bir sarsıntı ge çirm iş ve daha ihtiyarlam ış olan bu hüküm dar iktidara sabırsız ve kendilerinden pek emin hir halde gelecek olan yeni ricalin ihtiraslarını nasıl önleyebilir, na sıl gemle.vebilirdi?
Bütün bu ihtim allere rağm en, Y enişehirli Nazım Paşanın arab a cısının tedbirsizliği ve sersemliği hem de sağırlığı yüzünden evvel ce tasavvur edilmiş yoldan Yıldız sarayına ulaşam am ış ve Paşanın o gün sad arete erişem em iş ol ması işte bütün bu faraziyelere vücut verm ektedir..
