ANT‹K DÖNEM AT‹NA TOPLUMUNDA
KARYALI KÖLELER
Muzaffer DEM‹R*
SUMMARY
The purpose of this paper, despite the limited and problematic nature of the sources, is to strive to render much more specific answers to the issues in question with regard to how and from where the Carian slaves were being brought; the exis-tence of Carian slaves in Athens; their functions, role and characteristics within the Athenian Society. It is known that at the beginning of 5thcentury BC, the young and handsome slaves, having been procured from the Carian cities like Pedasa, were being transported and sold at the Greek cities, especially in Athens. The slave trade from Caria must have continued from the early period onwards, as the sources show that the Carian slaves were being traded to Hellas in convoys of ships during the Roman Period as well. The earliest existence of Carian slaves in Greece goes back to the Mycenaean Period. During the Early Archaic Period (800-600), the Carian slaves appear to have participated at the festival of Anthesteria in Athens. Besides, Carian names, possibly the slaves, appear on the Red and Black Figure vases during the last quarter of 6thcentury BC as kalos inscriptions or love names, dedicated by the vase painters to the most favourite or handsome boys from diffrent ethnic origins living in Athens. The most comprehensive source, testifying the existence of Carian slaves in Athens, stems from a fragmentary list of slaves confiscated and sold at public auction after their owners were convicted of sacri-lege for mutilating the hermai and for the impiety toward the mysteries of Eleusis. In the list of slaves from the confiscation of the property of these Athenians, the Carian slaves are ranked second after the Thracian slaves in terms of number. This evidence could be taken as a base in predicting the intensity of domestic and other slaves in Athens with regard to their ethnic origins, which shows that there were relatively more Carian slaves in Athens. It is also a fact that the Carians roamed throughout the whole of Greece, serving on expeditions for pay and that the Greeks used them in risky and dangerous deeds as worthless slaves or mercenary troops rather than taking the risk themselves, which even became a common proverb in Greece throughout the centuries. That proverb is that “if it is necessary, take the * Yrd. Doç. Dr. Muzaffer Demir, Mu¤la Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
risk, yet do it with a Carian”. It is likely that the poverty-stricken Carian lands were supplying slaves at cheaper prices and larger quantities. Additionally, the Carian slaves were also used in the building projects of the Athenian Empire during the late 5thcentury BC, as in the construction of Erektheion on Acropolis and there were skilled slave artisans in Athens from Caria like goldsmiths and stone masons, which is confirmed by the inscriptional evidence. In such inscriptions and in the playrights of Classical Period, especially the Carian name Karion is prominent, since it is easily determined due to its Carian connection from a linguistic point of view. Especially in the comedies, the character of Karion appears to represent a typical slave role. However, it seems difficult to determine the character of Carian slaves as a stereotype by taking into account the role of Karion in these plays or the other relevant evidence.
Antik Dönem Atina toplumunda Karyal› kölelerin varl›¤› bilinen bir gerçek olup günümüze kadar bu konuda kapsaml› bir çal›flman›n yap›lmad›¤› görül-mektedir1. Bunda hiç kuflkusuz kaynaklar›n s›n›rl› ve da¤›n›k olmas›n›n
yönü büyüktür. Ancak yine de mevcut kaynaklar›n ›fl›¤›nda Karyal› kölelerin Atina’ya nereden ve nas›l getirildi¤i, Atina toplumunda hangi dönemden beri var oldu¤u, yo¤unlu¤u ve niteli¤i gibi konularda aç›klay›c› sonuçlara ulafl-mak mümkündür. ‹flte bu çal›flmada bunlar tespit edilmeye çal›fl›lulafl-maktad›r.
Karyal› kölelerin Atina’ya nereden ve nas›l getirildikleri konusundaki antik kaynaklar çok s›n›rl›d›r. Bu konuyla ilgili en önemli bilgi, Herodotos taraf›ndan aktar›lan 480’li y›llarda Hellas’›n istilas›n› bafllatan Pers kral› Kserkses’in saray bürokrasisinde yüksek bir konumuna gelen Hermoti-mos’un hikayesinde geçmektedir. Hermotimos Karya’n›n Pedasa flehrinden olup düflmanlar› taraf›ndan tutsak edilerek sat›fla ç›kar›lm›flt›. Bu noktada Herodotos onunla ilgili hikayesine flu flekilde devam etmektedir: “...Khioslu Panionios ad›nda birisi onu sat›n ald›, bu adam geçimini ticaretlerin en baya¤›s› ile sa¤lard›; parlak o¤lanlar sat›n al›r, had›m ettirir, sonra götürür Sardis’de, Ephesos’da büyük paraya satard›.” Khioslu Panionios Hermoti-mos’u Sardis’e getirerek onu Pers saray›na satt› ve Hermotimos daha sonra Kserkses’in büyük lütfunu kazanarak sarayda önemli bir konuma gelmeyi baflard›2. Ephesos ve Sardis Pers flehri Susa’ya giden kral yolunun
bafllan-g›ç noktalar›yd›3. Ayn› zamanda Sardis’de Galli olarak adland›r›lan had›m
edilmifl rahipler taraf›ndan hizmet edilen Kybele tap›na¤› vard› ve Ephe-sos’da Megabyzi olarak adland›r›lan Artemis’in had›m edilmifl rahiplerine
1 Hornblower 1982, 8-10; Pritchett 1956, 278; 1961, 27; Meiggs - Lewis 1969, 247, nu.79;
Carpenter - Boyd 1977, 213; Robertson 1993, 204-5; Osborne - Byrne 1996, 114-5.
2 Herodotos, Historiai, 8.105.1-2. Ayr›ca bk., Athenaios, Deipnosophistai, 6.265 vd. 3 Calder 1925, 7-11.
sayg› duyulmaktayd›4. Burada önemli olan nokta bahsi geçen köle
ticare-tini yapan Panionios’un Khioslu olmas›d›r. Bu, Khioslular’›n meflhur zen-ginli¤inin k›smen köle ticaretinden kaynakland›¤›n›n bir göstergesi olabilir. Çünkü Thukydides V. yy’›n ikinci yar›s›nda Sparta d›fl›nda en çok kölenin Khios’da oldu¤unu aç›kça bildirmektedir5. Ayr›ca IV. yy. Hellen
tarihçi-lerinden Khioslu Theopompos Hellenler için ihtiyaç duyulan köleleri Thesselial›lar ve Lakedaimonial›lar’dan sonra en çok Khioslular’›n sa¤-lad›klar›n› bildirmektedir. Khioslular farkl› olarak ev hizmetlerinde kul-lan›lmak üzere Karyal›lar gibi barbar köleleri pazara sürmekte ve onlar›n de¤erlerini art›rmak için had›m etmekteydiler6. Bu durumda, köle
yönün-den bol olan7Karya’da Pedasa ve di¤er flehirlerden sat›n al›nan veya ele
geçirilen genç ve güzel baz› kölelerin had›m edilerek, önce Ephesos daha sonra Khios ve Atina’ya kadar uzanan bir köle ticaretine tabi tutulmalar› söz konusudur.
Herodotos taraf›ndan aktar›lan bu veriler her ne kadar V. yy’›n ilk çeyre-¤ine ait olsa da Karya’dan köle ticaretinin çok daha erken dönemlerden itibaren devam ederek süreklilik gösterdi¤i kabul edilmelidir. Nitekim, Karya’dan köle ticaretinin Roma Dönemi’nde de devam etti¤i görülmek-tedir. Hellen biyografi yazarlar›ndan Lemnos’lu Flavius Philostratos’un (ca. ‹.S. 171-247) Vita Apollonii (Apollonios’un Hayat›) adl› çal›flmas›n›n III. Kitab› ‹.S. I.yy’da yaflayan Hellen filozof Apollonios’un Hindistan’a seyahati ve buradaki bilgelerle olan diyalo¤unu içermektedir. Bu diyalog-lardan birinde Hintli bir bilge Hellen ahlâk›na yöneltilen elefltirilerle ilgili bölümde Hellas’da kötü yöneticilerin göreve getirilmeden önce haks›z yere yüceltilmesini flu duruma benzetmektedir: “[Köle tüccarlar›] Karyal› köle yüklü gemilerle size [Hellas’a] geldiklerinde afl›r› derecede onlar›n [Karyal› kölelerin] karakterlerini överek h›rs›zl›k yapmayan çok faziletli köleler olduklar›na inand›rmaktad›rlar”8. Özellikle bir Hintli’nin Karyal›
4 How - Wells 1913, 270, 8.105 Üzerine Yorum.
5 Thukydides, 8.40.2. Bu muhtemelen nüfusa oranlad›r. Bk., Macan 1908, 501, 8.105 Üzerine Yorum. 6 Bk., apud Athenaios, 6.265. Antik Hellas’da Khioslular’›n köle ticaretinde oynad›klar› önemli rol
ile ilgili olarak bk., Braund - Tsetskhladze 1989, 117, 124-5. Had›m edilen kölelerin de¤eri de art-maktayd›. Bk., ibid., 118.
7 Megas Alexandros dönemi veya sonras› tarihçilerinden Theangelal› Philippos ‘Per‹ Kar«n ka‹
Lel°gvn’ (Karyal›lar ve Lelegler) adl› eserinde Karyal›lar’›n Lelegler’i erken dönemlerde ve kendi zaman›nda köle olarak kulland›klar›n› yazmaktad›r. Bk., FGrH 741 F 2.
8 Bk., 3.25. Özellikle Karyal› kölelerle ilgili bölümün Antik Yunanca’s› flu flekildedir: “tant‹ d¢
ka‹ toÁw t«n éndrapÒdvn katÆlouw ékoÊv ¢ke› prãttein, efi gér éf¤kointo katãgontew Ím›n, éndrãpoda Karikå ka‹ to ∑yow aÈt«n ¢fermhneÊoien Êm›n, ¶painon poioËntai t«n éndrapÒdvn tÚ mØ kl°ptein aÈtã . . .’’
kölelerin ticaretinden haberdar olmas› ilginçtir. Hindistan’da Karyal› kölele-rin varl›¤› söz konusu olamaz. Ancak bilge kendisinin de belirtti¤i gibi bunu baflka birisinden muhtemelen buraya giden Hellen bir tüccardan iflitti¤ini bildirmektedir. Asl›nda bu bilgenin sarfetti¤i cümlelerin Philostratos’a ait oldu¤u söylenebilir. Bu metni konumuz aç›s›ndan önemli k›lan nokta Karya’ dan Hellas’a köle ticaretinin Roma Dönemi’nde de devam etti¤ini gösterme-sidir. Bunun yan›nda Philostratos bu metinde s›rf köle ticaretindeki çoklukla-r› nedeniyle özellikle Karyal› köleleri örnek olarak vermifl olmal›yd›.
Bütün bu anlat›lanlar köle ticaretinin Karya bölgesinden Hellas ve özel-likle Atina’ya erken dönemlerden itibaren devam etti¤ine iflaret etmektedir. fiimdi bu Karyal› kölelerin Hellas ve özellikle Atina’da hangi dönemlerden itibaren var oldu¤unu gösteren deliller üzerinde durulmal›d›r. Karyal› köle-lerin Arkaik Dönem (800-500) ve öncesinde Hellas genelinde ve özellikle Atina’daki varl›klar›na iflaret eden kaynaklar daha s›n›rl› ve yoruma aç›kt›r. Bunlardan biri Miken Dönemi’ne kadar gitmektedir. Nitekim, Pylos flehrinde Küçük Asyal› kad›nlar aras›nda köle olduklar› düflünülen Zephyral› kad›n-lardan bahsedilmektedir ki9, meflhur Hellen co¤rafyac›s› ve tarihçisi Strabon
(64/63-‹.S. 23/24)’unda aç›klad›¤› gibi, Zephyra Karya’n›n en önemli flehir-lerinden Halikarnassos’un çok erken dönemdeki ismiydi10. Bunun yan›nda,
Karyal› kölelerin Erken Arkaik Dönem (800-600)’den itibaren özellikle Atina’daki varl›klar›na iflaret eden deliller bulunmaktad›r. Mesela, Karyal›
9 J. Chadwick (1976, 80-1) bu kad›nlar›n korsan sald›r›lar› sonucunda ele geçirilmifl tutsaklar
ve-ya Mikenliler’in Asve-ya ile ticaretleri s›ras›nda de¤ifl tokufl ettikleri köleler olabilece¤ini öne sür-mektedir. Alexandrial› Hesychius (‹.S. V. yy. ?) Hellen edebî kaynaklar›nda geçen deyimlerin ve bilinmeyen kelimelerin toplam›ndan oluflan Lexikon’unda ‘Kar›nai’ kelimesini “cesetleri mezara kadar efllik ederek a¤›tlar söyleyen kad›nlar” fleklinde aç›klamakta ve bu maksatla Kar-yal› kad›nlar›n kullan›ld›¤›n› bildirmektedir. Bu nedenle “KarKar-yal›” s›fat› Atina’da ölüm ve a¤›tla an›lmaktayd›. Bu konudaki di¤er kaynaklar için bk., Bäbler 1998, 83. Yine Eski M›s›r’da ‘Kites’ olarak adland›r›lan kiral›k yas tutucu kad›nlar yas elbiseleri giyerek soylular›n cenaze törenlerin-de ilahi söylemekte ve feryat etörenlerin-derek saçlar›n› yolmaktayd›lar. Bk., Faulkner 1972, 44 vd. ‘Kar›-nai’ olarak adland›r›lan bu kad›nlar›n Karyal› kad›n kölelerle ba¤lant›s› olabilir.
10 Geographika, 14.2.16. V. yy’›n ilk yar›s›nda kanunlara karfl› gelen Halikarnassoslular’›n yurt d›fl›na
köle olarak sat›ld›klar› bir gerçektir. 465-450 y›llar› aras›na tarihlendirilen Halikarnassoslu ve Salmakisli vatandafllar›n Halikarnassos tiran› Lygdamis’in emrindeki ortak toplant›s›nda haz›rlanan kanunda flu ifadelere yer verilmektedir: “E¤er birisi bu kanunu kald›rmay› veya ortadan kald›r›l-mas› gerekti¤ini arzuluyorsa, onun mülkü haciz edilecektir ve Apollon’a adanacakt›r ve sonsuza kadar sürgüne gönderilecektir; e¤er on stateron de¤erinde mülke sahip de¤ilse, kendisi bizzat yurtd›fl›na sat›lacakt›r ve Halikarnassos’a dönmesine izin verilmeyecektir”. Bk., Ancient Greek Inscriptions in the British Museum 886, Part IV, Section I, Chapter II, 49-54; Meiggs - Lewis 1969, 32-41, nu.32. Özellikle sat›rlar 37-41: “. . . µn d¢ mØ ¬ aÈt“ ëjia d°ka [stã]tÆrvn, aÈtÒn [p]epr∞syai ¢p‹ [¢ja]gvgª ka‹ mh[d]amå kãyodon [eÂn]ai ¢w ÑAlikarnhssÒn”.
kölelerin Atinal›lar’›n efsanevi kral› Orestes döneminden ve hatta daha öncesinden beri kutlad›klar› söylenen Anthesteria festivaline kat›ld›klar› düflünülmektedir. Zenobios bu festivalle ilgili olarak “Defolun Karyal›lar, Anthesteria sona erdi (YÊraze Kçrew, oÈk°t ÖAnyestÆria)” deyimini aktarmakta ve flerhini düflmekte olup, ayn› deyime daha sonraki atasözü derleyicileri ve lexikon yazarlar› da at›fta bulunmaktad›r11. Ancak bu
lexi-kon yazarlar›ndan baz›lar› Kçrew (Karyal›lar) yerine K∞rew. (ruhlar veya hortlaklar)12 kelimesini kullanmaktad›rlar. H. W. Parke Keres kelimesini
kullanan lexikon yazarlar›n› do¤ru bulmaktad›r. Parke’ye göre, festival s›ra-s›nda piflirilen yemek yaflayanlar için de¤ildi ve ölüler ad›na Yeralt› Dünya-s›’n›n Hermes’ine sunulmaktayd›. Yeme¤e ölünün ruhlar› özgür bir flekilde geldi¤inden ev sahipleri bu ruhlardan korunmak için önlemler almaktayd›lar. Gün bitti¤inde ruhlar›n yat›flt›r›lmas› ve güvenli bir flekilde geri gönderil-mesi gerekmekteydi ve bu nedenle “Defolun Ruhlar” diye ba¤›r›lmaktayd›13.
Buna karfl›n, J. Bremmer taraf›ndan ise, Atinal›lar’›n ruhlar› evlerinde misa-fir etmedikleri, insanlar› tedirgin eden ve korkutan gerçek kiflili¤e sahip maskeli soytar›lar›n kötü ruhlar oldu¤u görüflü öne sürülmektedir14. Di¤er
taraftan, N. Robertson her iki görüfle de karfl› ç›kmakta Zenobios’un fliir veya bir oyunun haf›zalarda yer eden bir sat›r›ndan Karyal›lar’la ilgili bu al›nt›y› yapt›¤›n›; Kares veya Keres teriminin kendisinin Anthesteria festi-valinde geçen bir ayinin unsuru olmad›¤›n› ve bu durumda gerçekte Keres kelimesinin daha sonra külliyata eklendi¤ini savunmaktad›r15. Dolay›s›yla,
bu deyim Atinal›lar aras›nda yayg›nd› ve festivale kat›lan kölelere yönelik olarak kullan›lmaktayd›. Robertson taraf›ndan da belirtildi¤i gibi kölelerin Anthesteria süresince Atinal› ailelerle beraber flarap içerek e¤lenmelerine izin verilmekteydi. Böylece Robertson Atinal›lar’›n ‘Anthestria sona erdi’
11 Bu scholion (flerh) flu flekildedir: “o¤ m¢n diå pl∞yow o‹ket«n Karik«n e‹r∞sya¤ fasin …w ¢n
to›w ÉAnyesthr¤oiw eÈvxoum°nvn aÈt«n ka‹ oÈk ¢rgazom°nvn t∞w oÔn ©ort∞w telesye¤shw l°gein ¢p‹ tå ®rga ¢kp°mpontaw aÈtoÊw YÊr.- ÉAny. tin¢w d¢ oÏtv tØn paroim¤an fas¤n, ˜ti o¤ Kçr°w pote m°row t∞w ÉAttik∞w kat°sxon: ka‹ e‡ pote tØn •ortØn t«n ÉAnyesthr¤vn ∑gon ofl ÉAyhna›oi, spond«n aÈto›w meted¤dosan ka‹ §d°xonto t«i êstei ka‹ ta›w ofik¤aiw. metå d¢ tØn •ortØn tin«n Ípoleleimm°nvn §n ta›w ÉAyhna›w, ofl épant«ntew prÚw toÁw Kçraw pa¤zontew ¶legon: YÊr.- ÉAny.” Bk., Zenobios, 4.33; Diogenian, 5.24; Hesychius, Photius, Suda s.v. YÊrazeKarew.
12 Hesychius ‘kÆr’ ve ‘k∞rew’ kelimelerini ruhlar veya hortlaklar olarak aç›klamaktad›r. Bk., s.v.
kÆr, k∞rew.
13 Bk., 1977, 116-7. 14 Bk., 1983, 113-120. 15 Bk., 1993, 204.
fleklindeki ikaz›n›n festivalde haz›r bulunan Karyal› kölelere hitaben onla-r›n normal ifllerine geri dönmelerini sa¤lamak için kullan›ld›¤› fleklindeki yorumu desteklemektedir16. Gerçektende Zenobios’un bu deyimle ilgili
aç›klamas›na bakt›¤›m›zda, bu deyimin çal›flmayan ve e¤lenmek için Anthes-teria festivaline kat›lan pek çok Karyal› köleye hitaben, festival sona erdik-ten sonra onlar› ifllerine geri göndermek için söylendi¤i bildirilmektedir. Aç›klaman›n daha detay›na inildi¤inde, Karyal›lar’›n uzun zamandan beri Atina polisine ait Attika topraklar›n›n bir bölümünü iflgal ederek hayatla-r›n› sürdürmekte olduklar›17ve Atinal›lar ne zaman Anthesteria festivalini
16 Bu yorum ilk önce R. Ganszyniec taraf›ndan yap›lmaktad›r. Bk., 1947, 100-113. Ganszyniec’i
takiben ayr›ca bk., Ehrenberg 1951, 171.
17 Erken Dönem’le ilgili olarak kaynaklar Karyal›lar’›n sadece adalarda de¤il ayn› zamanda Hellas
anakaras›ndaki varl›klar›na iflaret etmektedir. Minos döneminden bafllayarak adalardaki Karya varl›¤› ile ilgili olarak bk., Herodotos, 1.171.1-2; Thukydides, Historiai, 1.8.1-2; Diodoros, 5.84.1-4; ‹sokrates, Panathenaikos, 43; Strabon, 12.8.5; 14.2.28. Pausanias, Akhaia, 7.2.5. Hero-dotos VI. yy’›n sonlar›na do¤ru Atina demokratik reformlar›n› gerçeklefltiren Kleisthenes’in rakibi ve artistokrat olan ‹sagoras’›n Karya Zeus’una tapt›¤›n› bildirmektedir. Bk.; 5.66.1. B. Bäbler IG II21271’i referans göstererek bu kültün Atina’da II. yy.’›n bafllar›nda kabul gördü¤ünü bildir-mektedir. Bk., 1998, 84. Hellas anakaras›ndaki Karya varl›¤› ile ilgili olarak ayr›ca bk., Herodotos, 8.133-135; Strabon, 7.7.2; 8.6.15; 14.2.28; Pausanias, Attika, 1.40.6; Stephanos Byzantios, s.v. Kar¤a. Hellas ve adalardaki Karya varl›¤› üzerine yorumlar için bk., Bury 1913, 69-70; Hammond 1967, 58; Craik 1980, 51, 157. Arkeolojik aç›dan bak›ld›¤›nda da Minos döneminden itibaren Kar-yal›lar’›n Ege’nin genifl co¤rafyas›na yay›ld›klar› teyit edilmektedir. Hellas’da Euboia adas› ve Attika Bölgesi’ndeki Dragon-Evi tarz›n›n Karya’dan Hellas’a Karyal›lar’›n getirdi¤i bilinmektedir. Bu ev tarz›n›n getirilme tarihinin Geç Arkaik, Erken Klasik veya Hellenistik Dönem mi oldu¤una dair tart›flmalar hala devam etmektedir. Bk., Carpenter - Boyd 1977, 179-215. Ayn› zamanda Arkaik Dönem öncesi ve sonras›nda keramik ve ölü gömme metodlar› aç›s›ndan Hellas anakaras›, adalar ve Karya Bölgesi aras›ndaki ba¤lant›lar ve thalassokrasi listelerinde yer alarak özellikle Truva Savafl›’ndan sonra Ege denizine hakim olduklar› söylenen Karyal›lar’la ilgili kaynaklar için bk., Long 1958, 301-305; Ball 1977, 320-2; Hornblower 1982, 14-6, 20. Bunlar›n yan›nda VI. yy’›n son çeyre¤inde özellikle Atina’da yaflayan özgür Karyal›lar oldu¤unu aç›kça ortaya koyan bir yaz›t bulunmaktad›r. Aristion stelinin yarat›c›s› Aristokles taraf›ndan yap›lan bu mezar steli Peiraios Kap›’s›n›n burçuna (PeiraÛka‹ pÊlai) infla edilmifl olarak bulundu. Bu burç 478 y›l›nda infla edildi¤inden yaz›t 478 y›l›ndan önceki bir dönemde haz›rlanm›fl olmal›yd›. Attika-Karya dilinde Atina’da bulunan ilk iki dilli (bilingual) örnek olmas› aç›s›ndan ayr› bir önem arz eden bu yaz›t›n, Atina’da ölen varl›kl› ve yüksek s›n›ftan bir Karyal›’y› anmak için yap›ld›¤› düflünülmektedir. Yaz›tta geçen Tymnes ve Skylax isimleri Karya’ya aittir. Tymnes’in o¤lunun 490’l› y›llarda Karya’da Termera flehrini yöneten Histiaios oldu¤u iddia edilmektedir. Bk., Jeffery 1962, 126. Jeffery yaz›t› flu flekilde okumaktad›r: seÇma tÒde: TÊm[nou?]. |KarÚw toÇ SkÊl[akow + uio?]. [Karya dilindeki ilk on harfi okunabilen sat›r]. ÉA]ristokleÇw §p[o¤ei]. Yaz›t›n Karya dilinde yaz›lan bölümü okun-maya çal›fl›ld›. Buna göre Karya dilindeki sat›r›n ilk iki sat›rda geçen Grekçe metnin bir tekrar› olma ihtimalinin yüksek oldu¤u ve sonuçta bu mezar yaz›t›n›n Karyal› Skylax’›n o¤lu Tymnes’a ait oldu¤u teyit edilmektedir. Bk., Georgiev 1975, 67. Tymnes’in babas›n›n ise, 519-512 y›llar› aras›n-da Pers kral› Darius’›n ‹ndia’y› iflgalinde fayaras›n-daland›¤› söylenen tarihçi ve co¤rafyac› Karyanaras›n-dal› Skylax olabilece¤i ve Skylax’›n da hayat› hakk›nda bir eser yazd›¤› Mylasa kral› Heraklides ile birlikte 490’l› y›llardaki ‹onya Ayaklanmas›’ndan sonra Atina’ya s›¤›nm›fl olabilece¤i iddia edil-mektedir. Bk., Bengtson 1955, 303 vd; Drews 1973, 162 dn 64. Yaz›t ve bu konudaki di¤er refe-ranslar için ayr›ca bk., Bäbler 1998, 84-6, 216.
düzenleseler, köleler ve flehirlilerin bar›fl içinde festivale ifltirak ettikleri vurgulanmaktad›r. Festival esnas›nda, Atinal›lar Kares (Karyal›lar) keli-mesini etimolojik benzerlikten dolay› kolayl›kla Keres (kötü ruhlar)’e çevi-rerek festivale kat›lan Karyal› kölelerle alay etmifl olmal›yd›lar. Sonuçta, Anthesteria festivaline Karyal› kölelerin kat›ld›¤›n› kabul etmek gerek-mektedir. Zenobios’un Karyal› kölelerle ilgili bu deyimini Arkaik Dönem Hellen Lirik flairlerinden aktarma ihtimali vard›r. Bu durumda Karyal› kölelerin bu festivaldeki varl›klar› Erken Arkaik Dönem’e kadar gidebilir. Di¤er taraftan, Geç Arkaik Dönem (600-500) Atina toplumunda muhte-melen Karyal› kölelerin varl›¤›n› gösteren deliller, Atinal› vazo ressamla-r›n›n da zaman zaman afl›k olduklar› söylenen güzel gençler veya çocuklar (paÛdew kalo¤)’a atfen kulland›klar› VI. yy’›n son çeyre¤ine tarihlendirile-bilecek keramik kaplar üzerindeki yaz›tlardan gelmektedir18. Bu dönemde
bir alabastron üzerinde kalos ismi Karystios; siyah figürlü bir amphora üzerinde etnik kökeni Kar olarak belirtilen kalos ismi silinmifl ve siyah figürlü bir hydria üzerinde kalos ismi yine Karystios olan sevgili isimleri yer almaktad›r19. Özellikle Herakles ve Apollon’un görüntüsünün yer
ald›-¤› ve onlara Athena ile Artemis’in efllik etti¤i amphora üzerindeki kalow . . . Kãr ibaresinin, afla¤›da aç›klayaca¤›m›z Hermokopidai yaz›tlar›nda geçen köle genç ve çocuklar için kullan›lan Kar pais ve Karikon paidion isimlerine benzer oldu¤u üzerinde durulmaktad›r20. Siyah Figürlü
amphora’da Herakles ve Apollon’un bacaklar› aras›nda yer alan kalow . . . Kãr ibaresi, kalow [karÊstiow tÚ g°now] Kãr olarak restore edildi¤inde Karystios isminin Karya bölgesine ait etnik bir isim oldu¤u görülmekte-dir21. Karystios’un hem Atina vatandafl› hem de Karyal› bir köle olmas›
18 K›rm›z› veya Siyah-Figürlü keramik kaplar üzerindeki bu kalos yaz›tlar› VI. yy’›n ikinci yar›s›na
özgün olup özel bir s›n›f oluflturmaktad›r. Genellikle vazo ressamlar›n›n tan›d›klar› ve de aflk imas›nda bulunduklar› düflünülen güzel bir genç, atlet veya kahraman kaplar üzerine resmedil-mekte veya kaplar üzerinde önlerine güzel (kalos) s›fat› eklenerek sadece isimleri yaz›lmaktad›r. Bunlar baz›lar›n›n kimlikleri tespit edilebilen ça¤dafl Atinal› gençlerdi. Çok az say›da kad›n ve çok nadiren bir tanr› veya kahraman bu s›fatla flereflendirilmektedir. Bk., Boardman 1974, 201; 1975, 213.
19 Robinson - Fluck 1937, 125-6.
20 ‹bid., 126 ve Crampa 1972, 158, nu.76 = ‹mparatorluk dönemine ait zafer yaz›t›.
21 Bk., Robinson - Fluck 1937, 127-8. Braund - Tsetskhladze isimlerin kölelerin etnik kökenleri
hakk›nda pek fazla bir fley bildirmedi¤ini ve isimlerden kölelerin etnik kökenlerini belirlemenin riskli oldu¤una iflaret etmektedir. Bk., 1989, 121. Tabiî olarak bu isimler özgür insanlar için de kul-lan›ld›¤›ndan etnik isimleri kullanarak, yaz›tlarda aç›k olarak belirtilen durumlar d›fl›nda, kiflilerin
mümkündür. Köle oldu¤u kabul edilirse, Karystios, VI. yy’›n son dönem-lerinde Atina’ya geldikten sonra sat›n al›nd›¤› yeri veya etnik kökeni gösteren bir isim olarak kendisine verilmifltir22. Herodotos’un metninde23
Karya’dan genç ve güzel kölelerin yaklafl›k ayn› dönemlerde Atina’da getiril-dikleri dikkate al›nd›¤›nda Karystios’un bu kölelerden biri olmas› gerekir. Atinal›lar’›n kölelerinin etnik kökenine fazlas›yla ilgi duymalar› saye-sinde, daha sonraki dönemlerde Karyal› kölelerle ilgili biraz daha kapsaml› bilgilere sahip olmaktay›z24. Bu durum Atina’da bulunan Hermokopidai
yaz›tlar›yla teyit edilmekte olup, bu yaz›tlarda Atina’da yaflayan kölelerin etnik isimleri özellikle belirtilmektedir. Yaz›t olmas› nedeniyle Karya kökenli kölelerin Atina toplumunda varl›¤› ile ilgili daha güvenilir bilgiler içermektedir. Hermokopidai yaz›tlar› 415/4 y›l›nda Atina donanmas› Sicilya Seferi’ne ç›kmadan önceki gece gerçekleflen isyanla ilgilidir. Buna göre, söz konusu gece bir k›s›m Atinal› seyahata ç›kanlara iyi flans getir-di¤ine inan›lan tanr› Hermes’in heykellerini25tahrip ederken, di¤er bir k›sm›
statüsü hakk›nda kesin ç›kar›mlarda bulunamay›z. Buna ra¤men, bu etnik isimlerin özgür insanlar taraf›ndan kullan›lmas› kendisine özgün sebeplerden kaynaklan›yor olabilirdi ve yayg›n olmaya-bilirdi. Bu sebepten, etnik isimlere sahip kiflilerin yabanc› köleler olma potansiyali yüksektir.
22 Karystios’un üzerlerinde isminin geçti¤i Siyah-Figürlü amphora ve hydria’n›n Atina’da sanat›n›
520-505 y›llar› aras›nda icra eden ressam Skythes’in üslûbuyla ba¤lant›s› kurulmaktad›r. Bk., Robin-son - Fluck 1937, 126. ‹sminden dolay› ‹skit kökenli oldu¤u düflünülen Skythes erken dönem K›r-m›z›-Figür kaplar›yla meflhur oldu ve Epilykos kalos ismini kulland›. Bk., Richter 1946, 52; Beazley 1963, 82-5; Boardman 1975, 59. Skythes genç yafl›nda köle olarak Skythia’dan Atina’ya gelmifl ve sat›n al›nd›¤› yeri göstermek için kendisine bu isim verilmifl olabilirdi. Daha sonra meti-kos veya özgür Atinal› statüsünü kazand›. Boardman M›s›r kökenli oldu¤unu düflündü¤ü ressam Amasis ile ilgili benzer bir sonuca ulaflmaktad›r. Bk., Boardman 1987, 146. Boardman ayn› dönem-de Atina’da yaklafl›k 125 tane çömlekçi ve vazo ressam› oldu¤unu; en az›ndan yar›s›n›n Atinal› ailelere uygun olmayan isimler tafl›d›klar›n› ve baz› isimlerin di¤er ülke veya ›rk› isimlendirdi¤i-ni; Lydos, Skythes, Sikanos, Sikelos, Syriskos, Kolkhos, Thrax, Mys gibi isimler aras›nda Kares isminin de bulundu¤unu bildirmektedir. Bk., 1975, 9. Ancak Kares adl› çömlekçi veya vazo ressa-m› için baflka bir aç›klama yapmamaktad›r. E¤er Kares isminde bir çömlekçi veya vazo ressaressa-m›- ressam›-n›n VI. yy’›n ikinci yar›s›nda Atina’daki varl›¤› kabul edilirse, ressam Skythes için öngördü¤ü-müz yorumlar onun içinde geçerli olabilir.
23 Yukar›da sayfa 2’de belirtildi¤i gibi.
24 Strabon Atinal›lar’›n kölelerini getirildikleri ülkelerin isimleriyle adland›rmaya al›flk›n olduklar›n›
(Lydos veya Syros olarak) veya getirildikleri ülkelerde hakim olan isimlerle (Phrygial› için Manes veya Midas ve Paphylagonial› için Tibius) kölelere hitap ettiklerini bildirmektedir. Bk., 7.3.11-12.
25 Bu heykeller ‘©rmai’ (tekil ©rma) olarak adland›r›lmakta olup, tepesinde Hermes’in sakall› bafl›
bulunmaktayd› ve alt k›sm› onun genital organlar› ile süslenmiflti. ‘Ermai’ yollar ve s›n›rlarda s›n›r iflaretleri olarak kullan›lmakta ve iyi flans getirmesi için Atina’da evlerin d›fl›na konulmak-tayd›lar. Bk., Burkert 1985, 156-9.
da yine toplum taraf›ndan kutsal say›lan Eleusis Ayinleri’ni iffla etmifllerdir ki, bu ölüm veya sürgünle cezaland›r›lan büyük bir suçtu26. Atina devleti
her iki olay› da seferin düzenlenmesine karfl› bir komplo ve baflar›s›n› tehdit edebilecek din karfl›t› bir davran›fl olarak görerek suçlular› cezaland›rma yoluna gitti. Bu olaylara at›fta bulunan Atinal› hatip Andokides’in (440-390) verdi¤i bilgiye göre; Eleusis Ayinleri’ne sayg›s›zl›ktan 33, Herma’lari tahrip etmekten 22 kiflinin suçlu bulunmufltu27. Bu Atinal›lar’dan
baz›lar›-n›n isimleri ve devlet taraf›ndan el konularak aç›k art›rmada sat›lan mal ve mülklerinin listeleri fragman halindeki yaz›tlarla günümüze kadar gelmek-tedir28. Onlara ait listelenen mallar›n içinde köleler de bulunmaktad›r. Bu
kölelerin isim listelerinde nereli olduklar› tespit edilebilen toplam 34 kölenin 31’inin etnik kimlikleri ortaya konulmaktad›r29. Buna göre, 12 Trakyal›
kölenin ard›ndan listede 7 Karyal› köle ikinci s›ray› almaktad›r. Ayinler’e sayg›s›zl›ktan suçlu bulunan, Atina’ya önceden yerleflmifl bir yabanc› (metikos) olan Kephisodoros’un servetini gösteren liste en az hasar göre-rek günümüze kadar gelmekte olup, kendisine ait en az 16 köle ismine at›fta bulunulmaktad›r. Yine ayn› flekilde Kephisodoros’un köleleri aras›nda 5 Trakyal› köleden sonra 3 Karyal› köle ikinci s›rada gelmektedir. Karyal› kölelerin isimleri (a) Kãr (b) Kãr pa›w (c) KãrikÚn paid¤on olarak geçmek-tedir30. Buradaki Kãr kelimesi, normalde ‘Karyal›’ anlam›nda Karya’ya
ait etnik kökeni belirtmekte olup, köle statüsünü de ortaya koymaktad›r. Yine Karyal› anlam›na gelen Karikos kelimesinin ‹onya diyalekti¤inde efl anlaml›s› Karios’dur. Kephisodoros’a ait listede görülen Kar, Kar pais ve Karikon paidion ayr›m› muhtemelen yafla göredir. Kar ergin, Kar pais genç
26 Hellen dini genelde bir halk dini olmas›na ra¤men, sadece özel ve bireysel seremoni ile
girilebi-len gizli kültler de bulunmaktayd›. Eski Hellas’da en meflhur gizli dini ayinler Eleusis Ayinleri’dir. Eleusis Ayinleri ile ilgili olarak bk., ibid., 285-290.
27 Bk., Peri ton musterion (Ayinler Üzerine), 1.12-18, 35, 67.
28 Bu yaz›tlar için bk., Meiggs - Lewis 1969, 241-247, nu.79; Pritchett 1956, 178-317; 1961, 23-29;
Osborne - Byrne 1996, 114-5.
29 Pritchett yaz›tlarda geçen Atinal›lar’a ait kölelerin tamam›n›n listesini vermektedir. Onun bu köle
listesine Stel VII, sat›rlar 5-6’da geçen ismi tam olarak belirli olmayan köleyi eklemeyi unuttu¤u görülmektedir (Bk., 1956, 278). Pritchett Stel VI, 20’de ad› geçen Demirci Kharias (Xar¤aw ÚBeliskopo¤o[w])’›n Karyal› m› yoksa Helen mi oldu¤u konusunda karars›zd›r. Bk., 1956, 280. Asl›nda Kharias’da Karya’da yayg›n olarak kullan›lan bir isim olabilir. Biz ayn› zamanda Pritchett’in köle listesine Stel VII, 10-11’i ekledik. Çünkü onun kökeni Syros olarak restore edilebilir. Listede [F]ãnew tÚ[g°]now [...]ow olarak geçmektedir.
ve Kar paidion deyimi de çocuk köle statüsünü tarif etmektedir31. Kar’›n
105, Karyal› gencin 174 ve Karyal› çocu¤un 72 drakhmai’lik sat›fl fiyatlar› karfl›lar›nda verilmektedir. Di¤er taraftan listede yine ayinlere sayg›s›z-l›ktan suçlu bulunan Polystratos’a ait oldu¤u görülen Karyal› köle genç Peisistratos (pa›w Peis¤stratow Kãr) hem kendisine ait özel ismi hem de etnik kökenine göre adland›r›lmaktad›r. Sat›fl fiyat› korunmam›flt›r. Yine ayn› flekilde etnik kökeni ve ismi verilen ancak kime ait oldu¤u listede koruna-mam›fl olan Karyal› alt›n iflleyicisi Potainios (Pota¤niow Kãr xrusoxoÇw) 360 drakhmai’lik en yüksek fiyat› almaktad›r32. Bunlara ek olarak VII.
stelde sat›fl fiyatlar› ve kime ait olduklar› korunmam›fl, ancak özel isimleri ve Karya etnik kökenleri özellikle belirtilen Strongylion (Stroggul¤on [t]Ú g°now Kãr) ve Karion (Kar¤on tÚ g°now Kãr) yer almaktad›r33.
Karion (Kar¤on) ismi Karios kelimesinin -in hali olup, afla¤›da aç›klana-ca¤› gibi genelde Karyal› köle kimli¤ini ortaya koymaktad›r. Bu isim muhtemelen Karya bölgesinde de yayg›n olarak kullan›lmaktayd›.
Öte yandan bu yaz›tlardaki do¤rulu¤u flüphe götürmeyen veriler, Atina’ da ev veya di¤er hizmetlerde görev yapan kölelerin etnik kökenlerine göre yo¤unlu¤unun tahmin edilmesinde temel al›nabilir. Buradan hareketle de Atina’da en çok Trakyal› ve az›msanmayacak kadarda Karyal› kölelerin var oldu¤unu söyleyebiliriz. Nitekim bu durum bir scholion taraf›ndan da desteklenmektedir. Buna göre, Atinal› filozof Platon’un (427-347) Lakhes adl› diyalo¤unda geçen “Riskini Karyal› [köle] üzerinde denemiyorsan dikkatli olmal›s›n...” ifadesi üzerine düflülen bu scholion da köle statüsü yerine Karyal› tabirinin kullan›ld›¤› ve Eski Hellenler’in kölelerinin ço¤unu Karyal›lar ve Trakyal›lar’dan sa¤lad›klar› aç›klanmaktad›r34. Trakyal›lar’›n
Klasik Dönem’de ekonomik nedenlerle kendi çocuklar›n› tuz karfl›l›¤›nda kolayl›kla satmalar› ve böylece Hellas için bol miktarda köle sa¤lamalar›
31 Di¤er taraftan Meiggs - Lewis pais ve paidion kelimelerinin çocuklara atfen kullan›ld›¤›na dair
Pritchett’in görüflüne kat›lmamaktad›r. Çünkü bu kelimeler düzenli olarak bütün yafltaki köleler için kullan›lmaktad›r. Bk., 1969, 247, nu.79. Ancak bu kelimelerin yafl fark›n› belirtmek için kulla-n›lma ihtimali yüksektir. Grekçe’de to paid¤on kelimesi özellikle küçük çocuk anlam›n› vurgu-larken,oÑ paw kelimesi daha ergin bir genç için kullan›labilmekteydi. Ayr›ca özel bir tür hizmette bulunan köleler için de bu ayr›m yap›lm›fl olabilir.
32 Stel II, 77-78. 33 Stel VII, 5-6, 8-9.
34 Bk., Lakhes, 187 b üzerine bir scholion: “©nt“ Kap‹ ... ént‹ toË ¢n t“ doÊlƒ ka‹ går o‹
bu durumu do¤rulamaktad›r35. Tabiî bu scholion’u dikkate alarak Karyal›
kölerin nicelik aç›s›ndan Trakyal›lar’dan sonra en yo¤un nüfusu olufltur-du¤unu söylemek zor olsa da, Karyal› kölelerin Atina’da oldukça yayg›n bir flekilde var olduklar› gözükmektedir36. Arkaik Dönem ve hatta daha
öncesinden itibaren Karya bölgesi ekonomik olarak kötü durumda oldu-¤undan, Karyal›lar da önemli oranda köle ticareti ile gelir elde etmeliydi-ler37. Zira, Karyal›lar’›n Arkaik Dönem öncesinden bafllayarak ekonomik
zorluklardan dolay› Hellas, M›s›r, Küçük Asya (Bat› Anadolu) ve Pers co¤rafyas›nda paral› askerler olarak kullan›ld›klar› bilinmektedir38.
Stra-bon Karyal›lar’›n yayg›n olarak Hellas co¤rafyas›nda paral› askerler olarak kullan›ld›klar›n› ve Hellen dilini yanl›fl konuflmalar›ndan dolay› kimlikle-rinin bilindi¤ini ve bu yüzden barbar olarak adland›r›ld›klar›n› aktarmakta-d›r39. Karyal›lar’›n paral› askerler olarak kullan›lmalar› onlar› çal›flt›klar›
devlete ait bir kamu hizmetkar› (dhmÒsioi Êphr°tai) haline getirmek-teydi. Bu da onlar›n konumunu neredeyse köle statüsüne indirgemektey-di. Yukar›da belirtilen Platon’un diyalo¤unda geçen deyim göz önüne
35 Herodotos, 5.6 ve Pollux, Onamastikon, 7.14.
36 Bk., Ehrenberg 1951, 171. Di¤er taraftan B. Bäbler köle mezar an›tlar›yla ilgili yapt›¤›
araflt›r-mas›nda Karyal› kölelerin Trakyal›, Suriyeli ve ‹skit kökenli kölelerden daha az oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bk., 1998, 82. Ancak Bäbler’in eserinde kulland›¤› yabanc›lara ait mezar an›t› say›s› 146’d›r. Bäbler’e göre bunlar›n içindende 23 tanesinin yabanc› olup olmad›¤› kesin de¤ildir, Bir tanesi çok az bir ihtimalle yabanc› olabilir. Hatta kesinlikle yabanc›lara ait oldu¤u söylenen mezar an›tlar›n›n hepsi aç›k bir flekilde tan›mlanamamaktad›r. Tabiî bu yabanc›lara (m°toikoi) ait mezar an›tlar›nda kölelerinki ayr› tutulmal›d›r. Bu durumda kölelere ait mezar an›tlar›n›n say›s› daha da azalmaktad›r. Kölelere ait bu mezar an›tlar› Atina’da yaflayan köle nüfusunun çok küçük bir oran›n› temsil etmektedir. Bu göz önüne al›nd›¤›nda, bu mezar an›tlar›ndan hareketle de Atina’daki kölelerin etnik kökenlerini nicelik olarak tespit etmede dikkatli olunmas› gerekir.
37 Garlan 1987, 7, 20; Hornblower 1982, 4 vd.
38 Paral› askerli¤in temel sebebinin ekonomik zorluklar olmas›yla ilgili olarak bk., Russell 1942,
103-4. Karyal›lar’›n paral› askerler olarak kullan›lmalar›yla ilgili olarak bk., Bergk 1882, Arkhilokhos F 24; Diehl 1936, Arkhilokhos F 40; Herodotos, 1.71, 2.61, 152, 154, 163; 3.1; 5.111-112; Diodoros, Bibliotheke, 1.66.12; 1.67.1-7; Aelianus, De Natura Animalium, 12.30; Plutarkhos, Artakserkses, 10.1-11.2-3; Strabon, 14.2.28 = FGrH Ephoros 70 F 12; Polyainos, Strategemata, 7.3; Polybios, Historiai, 5.36. Özellikle M›s›r’da XXVI. hanedanl›k dönemi kral-lar›ndan Psammetikhos I (664-610) döneminde kullan›lan Karyal› paral› askerlerle ilgili olarak bk., Austin 1970, özellikle sayfalar 15-16; Miller 1971, 66-70, 93-96; Ball 1977, 317-8; Burstein 1984, 31-34; Ray 1995, 1189-1190.
39 14.2.28. Karyal›lar’›n paral› asker olarak kullan›lmalar› özellikleri Hellen lirik fliir yazar›
Arkhi-lokhos’a (ca.680-640) ait bir fragmanda halk aras›nda yayg›n hale gelen “ve bir Karyal› gibi paral› asker olarak ça¤r›laca¤›m (ka‹ dØ Ép¤kourow Õste Kår keklÆsomai)” deyimiyle teyit edilmek-tedir. Bk., Bergk 1882, Arkhilokhos F 24; Diehl 1936, Arkhilokhos F 40.
al›nd›¤›nda, bu deyimle bir Karyal›’n›n neredeyse bir köle ile efl tutuldu¤u ima edilmektedir. Deyimin çok erken dönemden beri halk aras›nda yayg›n hale geldi¤i ve çeflitli kullan›mlar›n›n oldu¤u görülmektedir. Platon’un diyalo¤unda geçen bu deyim üzerine düflülen flerhten, bu deyimin ilk önce tamam› günümüze kadar gelemeyen Atinal› komedi yazar› Kratinos’un (ca. 520-423) ‘Ofl BoukÒloi’ (Çobanlar) adl› oyununda geçti¤ini ö¤renmek-teyiz. Bu oyuna ait fragman veya bölüm (F 16) “Onun Karyal› [kölesi] gibiyim; kendi yerine ilk önce beni tehlikeyi üzerime almaya zorlad›” flek-lindedir40. Bu flerhte ayn› zamanda IV. yy’›n ikinci yar›s›nda Yeni Komedi’
nin kurucusu say›lan Philemonos’un ‘ÑO Gãmow’ (Evlilik) adl› oyununda bir kölenin “Anl›yorum patron, ben senin Karyal›’n›m” ifadesini kulland›-¤› da belirtilmektedir41. ‹mparator Hadrian döneminde Roma’da retorik
ö¤reten (‹.S. 117-138) ve atasözlerinden oluflan bir derleme eseri olan Zenobios’da buna at›fta bulunmaktad›r42. Zenobios bu deyimi “E¤er
zorun-luysan tehlikeye at›l, ancak bunu bir Karyal› ile yap” fleklinde aktarmak-tad›r. Hesychius Lexikon’unda ‘§n Kar‹ tÚn k¤ndunon’ deyiminin, tehlike-li ifllerini veya teflebbüslerini corpore vile, yani baflkalar›n› kullanarak yapanlar için kullan›ld›¤›n› ve Karyal›lar’›n ilk paral› askerler oldu¤unu bildirmektedir. Dolay›s›yla, de¤iflik versiyonlara sahip bu deyim zor ve tehlikeli görevleri baflkas›n› kullanarak yapanlar için kullan›lmaktayd›. Trakyal› kölelerin de¤ilde özellikle Karyal› kölelerin bu deyim için kul-lan›lmas› ve halk aras›nda yayg›n bir atasözü haline gelmesinin sebebi, köle ve paral› asker pazar›nda bol miktarda bulunan Karyal›lar’›n sat›n al›-narak veya kiralaal›-narak Hellas co¤rafyas›nda zor ifllerde yayg›n bir flekilde kullan›l›yor olmalar›ndan kaynaklanmal›d›r. Hellenler’in Karyal›lar’a pek de¤er vermedi¤ine iflaret eden43 bu tür atasözlerini kendi d›fl›ndakileri
küçük görerek ötekilefltirme arac› olarak kulland›klar› kesindir. Zira onlar›n sadece Karyal›lar’› de¤il, Karyal›lar’dan daha çok Lidyal›lar ve M›s›rl›lar’› da küçük gördüklerine dair bir atasözü bulunmaktad›r44. Bir di¤er bak›fl
aç›s›yla da bütün bu anlat›lanlardan, Karyal› köle veya paral› askerlerin
40 Bu fragman için bk., Edmonds 1957, 29, Kratinos F 16. 41 Bk., Edmonds 1961a, 13, Philemon F 18.
42 Zenobis, 3.59.
43 Bu Homeros taraf›ndan da ima edilmektedir. Bk., ‹lias, 9.378. Atinal›lar’›n Karyal›lar’›
sevme-di¤i konusunda yorum ve di¤er kaynaklar için bk., Bäbler 1998, 82.
zor ve tehlikeli ifllerin alt›ndan kalkabilecek kadar güçlü ve cesaretli olduklar› sonucu da ç›kart›labilir.
Hermokopidai yaz›tlar›yla ayn› dönemde, Aristophanes’in 414 y›l›nda sahneye konulan Ornithes (Kufllar) adl› komedi oyununda geçen karakter-lerden biri olan Exekestides’in Karyal› bir köle oldu¤u iddia edilmektedir. Aristophanes seyircilere hitaben kufl olman›n avantajlar›ndan bahsederken bundan faydalanabilecek baz› Atinal›lar’dan örnekler vermekte (sat›rlar 755-770) ve 764. sat›rda Koro lideri taraf›ndan “Exekestides gibi Karyal› ve bir köle misin? (efi d¢ doËlÒw §sti ka‹ Kår Àsper ÉEjhkest¤dew,...)” diye sorularak, Exekestides’in bir köle ve geldi¤i yerin Karya oldu¤u aç›klanmaktad›r. Daha sonra 765. sat›rda Exekestides yavru göçmen kufla benzetilerek kendisinin uçarak Karya’dan Atina’ya gelmeyi baflard›¤› ve Atina’da daha kolay iliflkilere girerek kendisine kolayl›kla atalar yaratt›¤› ve iyi bir konuma geldi¤i imas›nda bulunulmaktad›r. Bu sat›rlardan yola ç›k›larak Atinal› bir politikac› olan Exekestides’in Hellen soyundan olma-d›¤› için onun kan-kardeflleri (frãterew)45eksikli¤inin hala çözüme
kavufl-turulamad›¤›46ve kanunî olarak vatandafll›k hakk›na sahip olmad›¤›
yorum-lar› yap›lmaktad›r47. Oyunun 1526 ve 1527. sat›rlar›nda Exekestides’in
patronunun barbar tanr›lar oldu¤u vurgulanarak tekrar onun yabanc› kimli-¤i üzerinde durulmaktad›r. Buna ra¤men Aristophanes’in Exekestides’e ‘Karyal›’ ve ‘köle’ lakablar› ile hitap etmesi fazla ciddiye al›nmamal›d›r. Ayn› yazar›n Hippeis (Atl›lar) adl› oyununda köle rolündeki Paphlagon kinayeli olarak ünlü Atinal› komutan ve politikac› Kleon’u temsil etmekte-dir.48Kald› ki Klasik Atina’da ismen tan›nan 12 civar›nda Exekestides adl›
Demotikon’lar›ndan Atinal› olduklar› anlafl›lan kifli bilinmektedir.49 Bu
durumda Atinal› vatandafllar Exekestides ismini yayg›n bir flekilde kul-lanmaktayd›lar. Yinede 400 y›l› civar›nda köle iken özgürlü¤üne kavuflan
45 Bunlar ayn› akraba-grubunun (fratr¤a) üyeleriydiler. Bu da en az›ndan teorik olarak
birbirleriy-le iliflkili soy (g°nh)’dan oluflmaktayd›. Çünkü Atina vatandafllar›n›n kanuni çocuklar› do¤umdan sonra Pyanopsion ay›nda (Eylül-Ekim) yap›lan ilk Apaturia festivalinde baban›n phratria’s›na kaydedilmekteydiler. Genelde böylesine bir kay›t vatandafl statüsünün bir delili olarak kullan›ld›. Bk., ‹sokrates, 8.19; Demosthenes, 57.54. Oyunun 30 ve 31. sat›rlar›nda Atina vatandafl› olma-d›¤› için Exekestides’in flahsiyetinin alaya al›nolma-d›¤› görülmektedir.
46 Dunbar 1995, 472-3. 47 Sommerstein 1987, 201.
48 Kleon’un Atinal› olmad›¤›n› gösteren bir delil yoktur. Bk., MacDowell 1995, 86. 49 Bk., Fraser - Matthews 1994, s.v. ÉEjhkest¤dhw.
Atinal› bankac› Pasion’un o¤lu Apollodoros gibi50, Exekestides’e de bu
Hellen isminin babas› taraf›ndan verilme ihtimali göz ard› edilmemelidir.51
Aristophanes’in Exekestides’i baflka bir ›rktan yabanc› köleye de¤ilde Kar-yal›’ya benzetmesi dikkat çekmektedir. Atina’da yaflayan Karyal› kölelerin bollu¤undan esinlenmifl olabilirdi.52Aristophanes Karyal›lar’› iyi
tan›mak-tayd›53ve ayn› oyunun önceki sat›rlar›nda da (290-293) Karyal›lar’›n
özel-liklerini bildi¤inden onlar› çok iyi bir flekilde alay malzemesi olarak kul-lanmaktad›r. Klasik Dönem’de Atinal›lar’›n Karya bölgesini ve gelenekle-rini iyi tan›d›klar› bu bölgeyle ilgili olarak yaz›lan, özellikle IV. yy’a ait pek çok oyunla da gösterilmektedir54.
50 Bk., Milett 1991, 24.
51 Yukar›da belirtildi¤i gibi (dn 21), isimlerden kölelerin etnik kökenini belirlemek risklidir. Hellen
ismi tafl›yan birisininde kökeninin köle olma ihtimali vard›r. Demotikon’lardaki Exekestides isimleri Kleisthenes’in VI. yy sonlar›ndaki deme reformlar›ndan çok sonra IV. yy ve sonras›na ait gözükmektedir. Bk., Fraser - Matthews, ibid. Di¤er taraftan ayn› oyunun 763. sat›r›nda Aris-tophanes taraf›ndan yine örnek olarak gösterilen ve muhtemelen tam anlam›yla bir Atina vatan-dafl› olmamakla suçlanan kufl besleyicisi Phrygial› Philemon’un Phrygia’ya uygun bir isim oldu¤u görülmektedir. Bk., Ovidius, Metamorphosis, 8.631-720.
52 V. Ehrenberg Atina’daki barbar kölelerin bol olmas› nedeniyle, bu kölelere oyunlarda rol
verildi-¤ini belirtmektedir. Bk., 1951, 171.
53 Aristophanes ayn› zamanda ‘Ofl Telemhsshw’ (Telmissoslular) adl› bir oyun yazd›. Bk., Edmonds
1957, 717-719, Aristophanes F 528-541. Telmissos Karya’da bir flehir olup bu flehirde kehanet sanat›n›n çok mükemmel oldu¤u belirtilmektedir. Bk., Cicero, De Divitione (Kehanet Üzerine), 1.91, 94; Aelian, Varia Historia, 12.64; Stephanos Byzantios, s.v. TelmissÚw.
54 Atinal› meflhur tragedya yazar› Aiskhylos (ca.525-456) ‘Kçrew µ EÈr≈ph’ (Karyal›lar veya
Euro-pe) adl› bir oyun yazm›flt›. Bk., Aeschylus Tragoediae: Septem Quae Supersunt Tragoedias (Oxford Classical Texts)2, 335. Atina’ya yerleflen bir yabanc› oldu¤u görülen ve 387 y›l› civar›nda yazma-ya bafllayazma-yan Antiphanes (ca.408-334) Alexis d›fl›nda IV. yy’da Orta Komedi’nin en önemli yazma-yazar›yd›. ‘Ofl Kçrew’ (Karyal›lar) adl› oyunundan, Atina gelene¤ine ait bireysel dans gösterisine dair bir fragmana ve ‘ÑH Ka- r¤nh’ (Karyal› Kad›n) adl› oyunundan flarap dökmek için kullan›lan özel bir kaba dair iki fragmana at›fta bulunulmaktad›r. Bk., apud Athenaios, 4.134 b; apud Eustathios, 159.45; apud Athenaios, 11.503 b; Edmonds 1957, 212-213, Antiphanes F 113, 114, 115. Hellen lexikon yazarlar›ndan Pollux (‹.S. II. yy) Thurii do¤umlu ve erken yaflta Atina’ya giderek oran›n vatandafl› olan Alexis’in (ca.375-ca.275) ‘Ofl Kaun¤oi’ (Kaunoslular) adl› oyunundan hamamlar-daki atefl ve ya¤lama yeri ile ilgili bir fragman›na de¤inmektedir. Bk., apud Onomastikon, 7.166; Edmonds 1957, 419, Alexis F 101. Ayr›ca Alexis’in ‘H Knid¤a’ (Knidoslu Kad›n) adl› oyunundan utanmazl›¤› ve hovardal›¤›yla meflhur kiflilerle ilgili bir fragman günümüze kadar gelmifltir. Bk., apud Athenaios, 4.165 d; Edmonds 1957, 421, Alexis F 105, Yine Orta Komedi yazarlar›ndan biri olan Timokles’in ‘Ofl Kaun¤oi’ adl› oyunundan kötü karakterli Tithymallos ile ilgili bir fragman bulunmaktad›r. Bk., apud Athenaios, 6.240 d; Edmonds 1959, 617, Timokles F 18. Yeni komedi yazar› Menandros (342/1-292/1)’un ‘ÑH Ka- r¤nh’ adl› oyununda Atina’da oldu¤u gibi utanmazl›¤›n tanr› olarak flereflendirildi¤ine dair bir fragman geçmektedir. Bk., apud Stobaios, Florilegiuni (Vaazlar), 32.7; Edmonds 1961b, 640-641, Menandros F 257-8. Menandros ayn› zamanda iyi üreme; talih ve flans üzerine iki k›sa fragman günümüze kadar gelen ‘H Knid¤a’ (Knidoslu Kad›n) adl› bir oyun yazm›flt›. Bk., apud Stobaios, Florileguini, 86.10; apud Eclogae Physicae et Ethicae (Tabiat Felsefesi Metinleri), 1.6.9; Edmonds 1961b, 654-5, Menandros F 290-291.
Daha sonraki tiyatro oyunlar›nda Hermokopidai yaz›tlar›nda geçen özellikle Karyal› Karion isminde köle55 karakterine rol verilmektedir ve
ayn› isimde kölelere di¤er yaz›tlarda da rastlanmaktad›r. Karya’ya ait oldu¤u kolayl›kla tespit edilebilen bu isimden hareketle Hellas ve özellikle Atina’da Karyal› köle say›s›n›n yo¤un oldu¤u yönünde yorumlarda bulu-nulabilir. 421-405 y›llar› aras›nda Atina Akropolis’inde Erektheion’un infla-s›nda Karyal› kölelerin çal›flt›¤› yap›n›n inflas› s›rainfla-s›nda tutulan ödeme kay›t-lar›ndan sabittir. Bu kay›tlarda Karion ismine (KAPION LAOC) at›flarda bulunulmaktad›r56. Aristoteles’in halefi ve botanik biliminin kurucusu
kabul edilen Theophrastos’a (ca. 371-287) ait, onun di¤er kölesi Euboios gibi sat›lmas›n› istemedi¤i ve Demotimos’a vasiyet olarak b›rakt›¤› Karion adl› bir köleden bahsedilmektedir57. Atina’da Kerameikos mezarl›¤›nda
320 y›l› civar›na tarihlendirilen, Karion isminde çuval veya torba tafl›yan bir köle oldu¤u düflünülen kifliyi k›smen resmeden parçalanm›fl bir mezar an›t› bulunmufltur58. 338/7 y›l›nda Atina’n›n bafl finans görevlisi olan
Lykourgos döneminde Atina’ya 30 km uzakl›ktaki Eleusisli bir yetkilinin harcama hesab›n› gösteren 329/8 y›l›na tarihlendirilen bir yaz›ttaki kay›tlar-da kay›tlar-da Konon, Eukles, Kyprios ve Artimas isimlerinden hemen önce Karion isminde iki muhtemel köle ismine yer verilmektedir59. Bütün bunlara
ilaveten, Delphi orakl›n›n (kehanet oca¤›n›n) 180 tarihindeki köle özgür-lefltirme kay›tlar›nda, 1150 Aigina drakhmai de¤erinde olan Karion ismin-de bir kölenin (...s«ma éndre›on …i ˆnoma Kar¤vn,...) özgür k›l›nd›¤› ve kanunlara göre istedi¤ini yapabilece¤i kaydedilmektedir60.
55 Yukar›da sayfa 10’da belirtildi¤i üzere.
56 IG I2374, sat›r 228 vd. Erektheion’un inflas›nda çal›flan Karyal›lar’›n say›s›n›n günümüze kadar
gelebilen kay›tlardan çok daha fazla olmas› ihtimali yüksektir. Zira, köle statüsünde pek çok Karyal› duvar iflçisinin VI. yy’›n geç döneminde Persler’in baflkenti Persepolis flehrinin inflaat faaliyetlerinde çal›flt›klar› bilinmektedir. Bk., Hallock 1960, 98-9; Cameron - Gershevitch 1965, 168; Zaccagnini 1983, 262-3. Bunlar›n yan›nda, bir çok Karyal› kölenin Karya’da Koyunbaba, Aphrodisias, Mylasa, Latmos Da¤› ve Myndos (Gümüfllük) gibi çeflitli mermer ocaklar›nda çal›flmalar›ndan dolay› tecrübeli olduklar› ve bu tecrübelerinden dolay› Atina’da Laurion gümüfl madenleriyle, Attika ve Euboia’daki mermer ocaklar›nda çal›flt›r›ld›klar› öne sürülmektedir. Bk., Carpenter - Boyd 1977, 213. Ancak bu öngörüyü destekleyecek kesin deliller sunulmamaktad›r.
57 Bk., Diogenes Laertios, Theophrastos, 5.55. 58 IG 11822; Bäbler 1998, 86-7, 221. 59 IG II21672, 59, 67.
60 SGDI nu. 2032, sat›rlar 5, 7, 12; Reilly 1978, nu. 1596; ayr›ca bk., SGDI nu.1988, sat›rlar 3, 5.
Reilly ayn› zamanda Karya kelimesi ile ses benzerli¤ine sahip, Khaironia’dan Karais (nu. 1591); Orkhomenos’dan Kardama (nu. 1592); Thera’dan Karesia (nu. 1593); Delphi’den Karias (nu.
Klasik Dönem (500-300) Atina komedi eserlerinde Karion isimli köle karakterine özellikle V. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren rol verilmektedir. Nitekim, Aristophanes’in ilk olarak 408 y›l›nda ve yeniden düzenlenmifl haliyle 388 y›l›nda icra edilen ‘Plutos’ (Zenginlik) adl› oyununda Karion isminde köle önemli bir karakteri oynamaktad›r61. Oyunun belirli
bölüm-leri gözden geçirildi¤inde Karion ukala (105-107); zenginli¤in de¤erini anlayan aç›kgöz ve parac› (131, 134, 148, 154); ayn› zamanda yemek yemeyi sevdi¤inden yiyecek çalarak h›rs›zl›k yapan (665-696, 870, 1140-1145) davran›fllar› sergilemektedir. Karion’un özellikle 804 ve 820. sat›r-larda zenginli¤in getirdi¤i güzellikleri ve avantajlar› özlemle tarif etmesi ilgi çekicidir. Yukar›da belirtildi¤i gibi Karya co¤rafyas› fakirdi. Aristop-hanes ‘Zenginlik’ olarak adland›r›lan bu oyunu için özellikle fakirlikten çok çeken ve zenginli¤e özlem duyup, onun de¤erini çok daha iyi anlaya-bilecek Karyal› bir köle karakterini tercih etmifl olmal›yd›. Karion 174. sat›rda zenginli¤in yani Plutos’un getirdi¤i faydalar› s›ralarken onun saye-sinde ayn› zamanda Korinthos’da savaflan paral› askerlerin beslendi¤ini vurgulamaktad›r. Bu paral› askerlerin Karyal› olma ihtimali vard›r62. Bu
1594), Karina (nu. 1595), Karpis (nu. 1597) ve iki tane Karpos (nu. 1598-9); Kyretiai’den Karpos (nu. 1600) ve Karpo (nu. 1601); Larisa’dan yine Karpo olarak adland›r›lan ve serbest b›rak›lan köle isimlerine yer vermektedir. Delphi’de pek çok köle aras›nda sadece iki Karyal› kölenin kesin olarak tespit edilebilmesi, bizi Karyal› kölelerin Hellas’da pek yayg›n olmad›¤› düflüncesine sevk edebilir. Ancak K. Hopkins Delphi’deki yaz›tlardan istatistiki ç›kar›mlarda bulunman›n yetersiz-li¤ini vurgulamaktad›r. Bk., 1978, 138-9.
61 K. Dover oyunun ortas›nda (sat›rlar 322-624) neredeyse ortadan kaybolan ve yüzsüz yorumlar
yapmas›na ra¤men, genelde patronun emirleriyle hareket eden Karion’un öneminin abart›ld›¤›n› düflünmektedir. Bk., 1972, 204-8. S. D. Olson Karion’u sald›rgan ve bafl kald›r›c› olarak tan›m-layarak afl›r› bir yorumda bulunmaktad›r. Bk., 1989, 193-199. Di¤er taraftan, V. Ehrenberg’e göre Aristophanes’in Brakkhai (Kurba¤alar) adl› oyununda geçen Xanthias ile di¤er oyunlar›nda geçen Karion zamanlar›n›n karakteristik köle örneklerini tam anlam›yla temsil etmemektedirler. Bk., 1951, 171.
62 Korinthos Savafl›’nda Atina ve Persler Sparta’ya karfl› müttefiktiler. 394 y›l› A¤ustos’unda
Persler’in Daskyleion satrap› Pharnabazos ve Atinal› Konon Sparta donanmas›n› Knidos savafl›nda yenilgiye u¤ratt›lar. Daha sonra bat› Ege sular›na hareket ederek Sparta k›y›lar›n› tehdit eder duru-ma geldiler. Persler Atina’n›n Peiraios surlar›n›n yeniden inflas› ve Korinthos civar›ndaki operas-yonlar için gerekli paray› sa¤lad›lar. Sparta Korinthos’un bat› liman› Lekhaion’u k›sa bir süre yeniden ele geçirdiyse de, Atinal› general ‹phikrates önemli bir paral› asker ve peltastai (hafif z›rhl› savaflç›lar) gücüyle Korinthos’da durumunu güçlendirdi ve a¤›r z›rhl› hoplitai’lerden oluflan Sparta ordusunu Korinthos yak›nlar›nda 390 y›l›nda yenilgiye u¤ratt›. Korinthos Savafl› hakk›nda bk., Hornblower 1983, 181-201, özellikle sayfalar 196-197. Bu savaflta ve Pers ordu-sunda görev yapan paral› askerler için bk., ibid., 163. ‹phikrates’in savafltan sonra Pers orduordu-sunda paral› askerlerin kumandan› olarak görev yapt›¤› söylenmektedir. Bk., Nepos, ‹phikrates, 2. Aris-tophanes’in eserinde de bahsi geçen bu paral› askerlerin Karyal› olma ihtimali vard›r. Knidos
durumda, Aristophanes oyununda Karion’un Karyal› kimli¤ini ön plana ç›kararak, o dönemde Korinthos Savafl›’nda da yer alan Karyal› paral› askerlere imada bulunmufl olabilir.
Yaklafl›k olarak 375 - 330 y›llar› aras›nda eserlerini yazan Hellen Orta-Komedi yazarlar›ndan Euboulos’un ‘SfiggÒkar¤vn’ (Bulmaca Merakl›s› Karion) adl› oyununda da Karion adl› muhtemelen bir köleye rol verilmek-tedir. Bu oyunda Karion sürekli olarak bilmeceler soran bir karakteri sergile-mektedir63. Bunlar›n yan›nda Yeni komedi’nin bafl temsilcisi Atinal›
Menand-ros’un ‘Ofl ÉEpitr°pontew’ (Hakem Karar›) adl› oyununun günümüze kadar gelebilen fragmanlar›nda geçen karakterlerden biri de Karion adl› kiral›k bir aflc›d›r64. Atinal› hatip Aiskhines (ca. 390-314), yine Atina’n›n en meflhur
hatibi Demosthenes (384-322)’in suçlamalar›na karfl›l›k verdi¤i 343 y›l›na ait Peri tes Parapresbeias (Elçilik Heyeti Üzerine) adl› konuflmas›nda Demosthenes’in kendisine karfl› yapt›¤› flu ithamdan bahsetmektedir: “[157] ‹fli bir Karion veya bir Xanthias rolleri oynamak olan birisinin kendi-sini öyle soylu ve cömert göstermesi ne kadar çirkindir...” Aiskhines bir önceki cümlede (156) Demosthenes’in kendisinin retorik dersi ald›¤› Ati-na’n›n önde gelen komik aktörü olan ve köle rolleri oynayan Satyros’dan esinlenerek bu cümleyi sarfetti¤ini ima etmektedir. Dolay›s›yla özellikle Karion ve Xanthias geleneksel köle isimleri aras›nda yer almaktayd›lar. Dio Chrysostom (‹.S. ca. 40 - ca. 120) komedi rollerinde sarhofl Karion karakterinin pek de fazla gülünç olmad›¤›n› bildirmektedir65.
Yine bu çerçevede, bir devlet adam›, hatip ve felsefeci olan Paphylago-nia do¤umlu ve Konstantinople’de e¤itim gören Themistius (‹.S. 317-ca.387) komedide yer alan bu Karion tiplemesi için flunlar› söylemektedir: “...buna ra¤men Karion’un en büyük eksikli¤i tekni¤inin çok kötü olmas›
zaferiyle Karya’da hakimiyeti tam olarak ele geçiren Persler Korinthos’da kullanmak için bura-dan paral› askerler götürebilecek konuma geldiler. 431 y›l›nda Peloponnesos Savafl›’n›n bafllan-g›c›na yak›n bir zamanda Persler’in Sardis satrap› Pissouthnes, Arkadial›lar’dan ve muhtemelen Karyal›lar’› da içeren barbarlardan oluflan paral› bir askeri birli¤e sahipti. Bk., Thukydides, 3.34.2. Daha sonraki Pers satraplar› Tissapharnes ve Pharnabazos da paral› askerler kulland›lar. Bk., Thukydides, 8.25.2; Diodoros, 13.51.1. Daha da önemlisi, Plutarkhos (‹.S. 46-120) 401 y›l›nda Pers taht›n› ele geçirmek maksad›yla Kyros ile Artakserkses aras›nda yap›lan Kunaxa Savafl› s›ras›ndaki geliflmeleri anlat›rken, Artakserkes’in ordusunda Karyal› paral› askerlerin görev yap-t›klar›n› bildirmektedir. Bk., Artakserkses, 10.1 - 11.2-3.
63 Bk., apud Athenaios, 3.80 a; 10.449 e; 15.553 a; Edmonds 1959, Euboulos F 106, 107, 108, 129 vd. 64 Bk., apud Aristotle 4.5.22 üzerine bir scholion; Edmonds 1961b, 992 vd., Menandros 172 A vd. 65 Orationes (Söylevler), 32.94.
veya çok kaba bir dil konuflmas› de¤il insanl›¤›n fakir bir örne¤i olmas›d›r ve o evleri zanaat›n› icra etmek için de¤il, gevezelik etmek, gizli konufl-mak, iftirada bulunmak ve iflini çok iyi bildi¤i için k›rbaçlanmay› hak eden alçak bir aflç›n›n basketinde bulunabilecek türden fleyleri de¤il, iflverenin ailesinin s›rlar›n› kaç›rmak için ziyaret eder; ve bunlar› onlar› iflitti¤i gibi de¤il maksatl› olarak de¤ifltirerek ve kötülü¤ünü abartarak sunar...”66.
Themistius’un Karion’un kaba bir dil konufltu¤unu bildirmesi onun Karyal› kimli¤ine bir iflarettir. Zira, yukar›da Strabon taraf›ndan da belir-tildi¤i gibi, özellikle Karyal›lar Hellen dilini kabaca konuflmalar›ndan dolay› yayg›n bir flekilde barbar olarak adland›r›lmaktayd›lar. Burada Karion ile ilgili olarak ön plana ç›kan ö¤e onun dedikoducu ve fesatç› bir karak-teri sergilemesidir. Bir anlamda Philostratos’un metninde de aktar›lan67
Karion’un h›rs›zl›k ve sarhoflluk karakteri yan›nda onun dedikoducu ve fesatç› karakteri de vurgulanmaktad›r.
Bütün bunlara karfl›n, genelde seyirciye yönelik gülmece unsurunu abart›l› bir flekilde aktarmay› amaçlayan komedi oyunlar›nda ald›klar› rollerden yola ç›karak, kölelerin karakterini tespit etmek mümkün de¤ildir. Çünkü bu oyunlarda komik sonuçlar elde etmek için onlar›n karakterleri maksatl› olarak çarp›t›labilir. Nitekim Karion karakterinin çeflitli oyunlarda h›rs›zl›k, sarhoflluk, dedikoduculuk gibi farkl› tav›rlarla ba¤daflt›r›lmas› onun gerçek karakterini belirlemeye yard›mc› olmaktan çok durumu daha karmafl›k bir hale sokmaktad›r. Hellenler politik görüflleri do¤rultusunda sadece Karyal›lar’› de¤il kendilerinden olmayan di¤er halklar› da küçük görme e¤ilimine sahiptiler68. Bu da tiyatro oyunlar›na yans›maktayd›.
66 Orationes, 21.262 c. Ayr›ca bk., Edmonds 1959, 363-5. Roma Dönemi’nde Karion ismi Cario
fleklini almaktad›r. Roma oyun yazarlar›ndan Titus Maccius Plautus (ca.254-184) oyunundaki karakterlerden biri olan Pyrgopolynices’i döven Cario adl› bir köleden bahsetmektedir. Bk., Miles Gloriosus (Kabaday› Asker), 1397 vd. Roma dönemine ait muhtemelen Karya’dan Alabanda ve Laodikea gibi köle isimlerine de rastlanmaktad›r. Bk.; CIL X, 4297. Bu Hornblower taraf›n-dan yanl›fll›kla 4397 olarak yaz›lmaktad›r. Bk., 1982, 9. Laodikea için bk., CIL X, 4322, 4350; Fredericksen 1959, 114. Bunlara ilâveten Karya Zeus’unun lakab›n› kullanan Khrysaor adl› köle için bk., CIL VI, 4493; Gordon 1924, 97; Finley 1960, 175.
67 Yukar›da sayfa 2’de belirtildi¤i gibi.
68 Yukar›da sayfa 13’de belirtildi¤i gibi. Mesela, 414’lü y›llarda Atinal›lar’›n Karyal›lar’a karfl›
tav›r-lar›n›n pek de iyi olmad›¤› ve özellikle flehirde yaflayan Karya kökenli olanlar›n afla¤›land›¤› söylenebilir. 431 y›l›nda Melesandros taraf›ndan Karya ve Likya’ya ve 427 y›l›nda Lysikles tara-f›ndan Karya’ya düzenlenen Atina seferleri baflar›s›z olmufl ve bu seferler sonucunda her iki gene-ralde öldürülmüfltür. 425 y›l›nda Delos adas›n›n purifikasyonu s›ras›nda belkide kas›tl› olarak bütün Karya mezarlar›n›n temizlendi¤ini görüyoruz. Konuyla ilgili olarak bk., Demir 2004, 69-99.
Bunlara ilâveten, Karyal› köleler gerçekten de genelde çok kötü bir karak-tere sahip olmufl olsalard›, onlara yönelik talebin az olmas› gerekirdi. Bilakis Hermokopidai yaz›tlar›nda Karyal› kölelerin ikinci s›ray› ald›klar› görülmektedir ve bu di¤er edebî kaynaklar taraf›ndan da desteklenmekte-dir. Philostratos’un Karyal› köleleri kötü ahlâki yönlerinden çok s›rf köle ticaretindeki çokluklar› nedeniyle örnek olarak verme ihtimali yüksektir. Kötü etnik kökenden olan kölelerin daha az bir de¤ere sahip olduklar› öne sürülmektedir69. Buna karfl›n, Hermokopidai yaz›tlar›nda geçen veriler
dikkate al›nd›¤›nda, kölelerin de¤erinin artmas›nda etnik kökenden çok onlar›n vas›flar›n›n dikkate al›nmaktayd›70. Karyal› köleler aras›nda alt›n
iflleyen kölenin mesleki hüneriyle ön plana ç›kt›¤› ve en pahal› köle oldu-¤u görülmektedir. Pek çok Karyal› kölelerin ayr›ca tafl, mermer, maden iflçili¤i gibi alanlarda çal›flacak kabiliyete sahip olduklar› bilinmektedir71.
Bu da onlara olan talebi art›rmal›yd›. Sonuç
Karyal› köle gençler ‹.Ö. V. yy’›n bafllar›nda Karya’da Pedasa gibi flehirlerden al›narak Hellas ve özellikle Atina’ya götürülmekte ve sat›l-maktayd›lar. Bu köle ticaretinin çok daha erken dönemlerden bafllayarak devam etmesi söz konusudur. Zira, deliller köle tüccarlar›n›n Roma Döne-mi’nde de Karya’dan çok say›da köleyi gemilerle Hellas’a getirdiklerine iflaret etmektedir. Bu ba¤lamda, Karyal› kölelerin Hellas anakaras›nda Pylos gibi flehirlerdeki varl›¤› Miken Dönemi’ne kadar gitmektedir. Karyal› kölelerin muhtemelen Erken Arkaik Dönem (800-600)’den itibaren Atina’da düzenlenen Anthesteria festivaline kat›larak e¤lendikleri görülmektedir. Bunlar›n yan›nda, Atinal› vazo ressamlar› kendilerinin ve Atinal›lar’›n göz-desi köle kökenli ailelerden gelme olas›l›¤› olan Karyal› güzel gençlere atfen ‹.Ö. VI. yy’›n geç dönemine tarihlendirilen kaplar yapt›lar veya üzerlerine
69 Finley 1981, 171; Braund - Tsetskhladze 1989, 119. Ancak Hermokopidai yaz›tlar›ndaki veriler
dikkate al›nd›¤›nda bunun böyle olmad›¤› görülmektedir.
70 Hermokopidai yaz›tlar›nda geçen 24 kölenin fiyatlar› göz önüne al›nd›¤›nda, kad›nlar ve
erkek-ler veya köleerkek-lerin etnik kökenerkek-leri aras›nda fiyat farkl›l›klar› göze çarpmamaktad›r. Bu Hellen köleler içinde geçerlidir. Sonuçta fiyat farkl›l›klar› milliyetten çok çal›flma verimlili¤i, fiziksel görünüm, elde edilebilirlik, hüner ve davran›fl olmak üzere di¤er faktörlere de ba¤lanmal›d›r. Sat›fl fiyatlar› verilen 6 Trakyal› kölenin ortalama fiyat› 166 drakhmai iken, 4 Karyal›’n›nki 177 drakhmai’yi bulmaktad›r. Bk., Pritchett 1956, 278
sadece isimlerini yazd›lar. ‹.Ö. 415 y›l›na ait fragman halindeki Hermoko-pidai yaz›tlar› Atina toplumundaki Karyal› kölelerin varl›¤› ile ilgili daha kapsaml› ve kesin bilgileri vermekte olup, bu yaz›tlarda geçen Karyal› kölelerin say›s› Trakyal› kölelerden sonra ikinci s›ray› almaktad›r. Bu da Atina’da önemli say›da Karyal› kölenin varl›¤›n›n bir göstergesi olabilir. Di¤er taraftan, Karyal›lar Arkaik Dönem öncesinden itibaren ekonomik nedenlerden dolay› Hellas’›n büyük bir k›sm›n› nerdeyse köle statüsündeki paral› askerler olarak dolaflmakta olup, zahmetli ve tehlikeli ifllerde kulla-n›lmaktayd›lar. Karyal› köleler yine ayn› flekilde fakir Karya co¤rafyas›n-dan daha ucuza ve bol miktarda temin edilmeliydiler. Karyal› kölelerin ‹.Ö. V. yy’›n son çeyre¤inde Atina akropolisinde Erektheion gibi önemli yap›lar›n inflas›nda kullan›ld›klar› ve yine ekonomik zorluklar nedeniyle Hellas co¤rafyas›n› gezen köle statüsündeki Karyal›lar’›n Atina’da alt›n iflleyicili¤i, tafl iflçili¤i gibi mesleklerde çal›flt›klar› yaz›tlarla sabittir. Yine ayn› dönemden itibaren tiyatro oyunlar›nda ve yaz›tlarda, özellikle Karion isminde Karya kökeni kolayl›kla tespit edilebilen köle karakterine yayg›n bir flekilde rastlanmaktad›r. Bu isimle oyunlarda geçen köle rolleri temel al›narak bütün Karyal› kölelerin h›rs›zl›k gibi kötü karakterlere sahip olduklar› sonucuna ulafl›lamaz. Onlara yönelik talebin çoklu¤u da böyle bir ç›kar›m› zay›flatmaktad›r.
Kaynakça ve K›saltmalar
Austin 1970 Austin, M.E., “Greece and Egypt in the Archaic Age”, Proceedings of Cambridge Philological Society, Supple-ments 2, 1970, 15-16.
Bäbler 1998 Bäbler, B., Fleissige Thrakerinnen und wehrhafte Skythen: Nichtgriechen im klassischen Athen und ihre archäologis-che Hinterlassenschaft, Stuttgart - Leipzig, 1998.
Ball 1977 Ball, R., “The Karians’ Place in Diodoros’ Thalassocracy List”, The Classical Quarterly 27, No.2, 1977, 317-8. Beazley 1963 Beazley, J.D., Attic Red-Figure Vase Painters I2, Oxford,
1963.
Bengtson 1955 Bengston, H., “Skylax von Karyanda und Heraklides von Mylasa,” Historia 3, 1955, 301-307.
Bergk 1882 Bergk (ed.), T., Poetae Lyrici Graeci II, Leipzig, 1882. Boardman 1974 Boardman, J., Athenian Black Figure Vases, London, 1974. Boardman 1975 Boardman, J., Athenian Red Figure Vases: The Archaic
Period, London, 1975.
Boardman 1987 Boardman, J., “Amasis: The Implications of his Name”, Papers on the Amasis Painter and His World, Malibu, 1987, 141-152.
Braund – Tsetdkhladze 1989 Braund, D. – G.R. Tsetskhladze, “The Export of Slaves from Colchis”, Classical Quarterly 39, 1989, 114-125.
Burkert 1985 Burkert, W (trans. J. Raffan), Greek Religion, Oxford, 1985. Burstein 1984 Burstein, S.M., “Psamtek I and the End of Nubian Domination in Egypt”, Journal of the Society for the Study of Egyptian Antiquities 14, 1984, 31-34.
Bury 1913 Bury, J.B., A History of Greece to the Death of Alexander the Great, New York, 1913.
Bremmer 1983 Bremmer, J., The Early Greek Concept of the Soul, Princeton, 1983.
Calder 1925 Calder, W. M., “The Royal Road in Herodotus”, Classical Review 39, 1925, 7-11.
Cameron – Gershevitch 1965 Cameron, G.G. – I. Gershevitch, “New Tablets from the Persopolis Treasury”, Jornal of Near Eastern Studies 24, No.3, 1965, 167-192
Carpenter – Boyd 1977 Carpenter, J. – D. Boyd, “Dragon-Houses: Euboia, Attica, Caria”, American Journal of Archaeology 81, 1977, 179-215.
CIL Corpus Inscriptionum Latinarum.
Craik 1980 Craik, E., The Dorian Aegean, London, 1980.
Crampa 1972 Crampa, J., Labraunda. Swedish Excavations and Researches III, Part II: The Greek Inscriptions, Stockholm, 1972. Demir 2004 Demir, M., “Peloponnesos Savafl› (‹.Ö.431-404) S›ras›nda
Karya ve Likya’ya Yönelik Atina Seferlerinin Amaçlar›: Yeni Bir Gözden Geçirme”, Adalya 7, 2004, 69-99. Diehl 1936 Diehl, E. (ed.), Anthologia Lyrica Graecae I, Leipzig, 1936. Dover 1972 Dover, K. (ed.), Aristophanic Comedy, London, 1972.
Drews 1973 Drews, R., The Greek Accounts of Eastern History,
Washington, 1973.
Dunbar 1995 Dunbar, N. (ed.) Aristophanes: Birds, Oxford, 1995. Edmonds 1957 Edmonds, J.M., The Fragments of Attic Comedy I, Leiden,
1957.
Edmonds 1959 Edmonds, J.M., The Fragments of Attic Comedy II, Leiden, 1959.
Edmonds 1961a Edmonds, J.M., The Fragments of Attic Comedy III A, Leiden, 1961.
Edmonds 1961b Edmonds, J.M., The Fragments of Attic Comedy III B, Leiden, 1961.
Ehrenberg 1951 Ehrenberg, V., People of Aristophanes: A Sociology of Old Attic Comedy, Oxford, 1951.
FGrH Die Fragmente der griechischen Historiker.
Faulkner 1972 Faulkner, O.R., The Ancient Egyptian Book of the Dead, New York, 1972.
Finley 1960 Finley, M.I., Slavery in Classical Antiquity: Views and Controversies, Cambridge, 1960.
Finley 1981 Finley, M.I., “The Black Sea and Danubian Regions and the Slave Trade in Antiquity” Economy and Society in Ancient Greece, ed. B. D. Shaw - R. Saller, London, 1981, 167-175 = Klio 40, 1962, 51-59.
Fraser - Matthews Fraser, P.M. – E. Matthews (ed.), A Lexicon of Greek Personal Names, Vol. 2: Attica, ed. by M. J. Osborne - S. G. Byrne, Oxford, 1994.
Fredericksen 1959 Fredericksen, M.W., “Republican Capua: A Social and Economic Study (Plate XXI)”, Papers of the British School At Rome, New Series 14, 1959, 80-130.
Ganszyniec 1947 Ganszyniec, R., “Thyraze Kares”, Eranos 45, 1947, 100-113. Garlan 1987 Garlan, Y., “War, Piracy and Slavery in the Greek World”
Classical Slavery, ed. M.I. Finley, London, 1987, 7-21. Georgiev 1975 Georgiev, V.I., “Ein Versuch Zur Deutung Der
Gordon 1924 Gordon, M.L., “The Nationality of Slaves under the Early Roman Empire”, Journal of Roman Studies 14, 1924, 93-111. Hallock 1960 Hallock, R.T., “A New Look at the Persepolis Treasury Tablets”, Journal of Near Eastern Studies 19, No.2, 1960, 90-100.
Hammond 1967 Hammond, N.G.L., A History of Greece to 322 B.C_, Oxford, 1967.
Hopkins 1978 Hopkins, K., Conquerors and Slaves, Cambridge, 1978. Hornblower 1982 Hornblower, S., Mausolus, Oxford, 1982.
Hornblower 1983 Hornblower, S. (rev.ed.), The Greek World, 479-323 BC, London, 1983.
How – Wells 1913 How, W.W. – J. Wells, A Commentary on Herodotus I, Oxford, 1913.
Jeffery 1962 Jeffery, L.H., “The Inscribed Gravestones of Archaic Attica”, British School at Athens 57, 1962, 115-146. Long 1958 Long, C.R., “Greeks, Carians and the Purification of Delos”,
American Journal of Archaeology 62, 1958, 297-306. Macan 1908 Macan, R.W., Herodotus: The Seventh, Eighth, & Ninth
Books with Introduction and Commentary, London, 1908. MacDowell 1995 MacDowell, D. M., Aristophanes and Athens: An
Introduc-tion to the Plays, New York, 1995.
Meiggs – Lewis Meiggs, R. – D. Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifth Century BC, Oxford, 1969.
Miller 1971 Miller, M., The Thalassocracies, Albany, 1971.
Milett 1991 Milett, P., Lending and Borrowing in Ancient Athens, Cambridge 1991.
Olmstead 1948 Olmstead, A.T., A History of the Persian Empire, University of Chicago Press, 1948.
Olson 1989 Olson, S.D., “Cario and the New World of Aristophanes’ Plutus”, Transactions of American Philological Association 119, 1989, 193-199.
Osborne – Byrne 1996 Osborne, M.J. – S.G. Byrne, The Foreign Residents of Athens (Studia Hellenistica 33), Leuven, 1996.
Parke 1977 Parke, H.W., Festivals of the Athenians, London, 1977. Pritchett 1956 Pritchett, W.K., “The Attic Stelai, Part II”, Hesperia 25,
1956, 178-317.
Pritchett 1961 Pritchet, W.K., “Five New Fragments of the Attic Stelai: Plates 5-6”, Hesperia 30, 1961, 23-29.
