T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TEMEL ĠSLAM BĠLĠMLERĠ ANA BĠLĠM DALI
ĠSLAM HUKUKU BĠLĠM DALI
BURHANEDDİN EL-MERGÎNÂNÎ’nin “MUHTÂRATU’N-NEVÂZİL” ESERİNİN EDİSYON KRİTİĞİ
YÜKSEK LĠSANS BĠTĠRME TEZĠ
DANIġMAN Prof.Dr.Saffet KÖSE
HAZIRLAYAN
AHMED SALIH AHMED - GYUNESH 074244031010
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğre
n
cin
in Adı Soyadı AHMED AHMED-GYUNESH Numarası 074244031010 Ana Bilim /
Bilim Dalı
TEMEL ISLAM BIL. ISLAM HUKUKU
DanıĢmanı Prof. Dr. SAFFET KÖSE
Tezin Adı BURHANEDDIN el-MERGINANI’NIN MUHTARATU’NEVAZIL ESERININ EDISIYON KRITIĞI ÖZET
Burhaneddin el-Merginani’nin (511/1117-593/1197) kaleme aldığı Muhtaratu-Nevâzil adlı eseri Ġslam Hukuku alanında önemli bir konuma sahiptir. Bu eser hicrî beĢinci ve altıncı yüzyıllarda yaĢamıĢ Belhli, Buharalı ve Semerkandlı Hanefi fakihlerin görüĢlerini içermektedir. Ancak ifade edilmelidir ki bu görüĢler Hanefî ekolün fıkhî görüĢlerini yansıtan temel Hanefî hukuk literatüründe yer almamaktadır. Bu eserde Hanefi imamları ve Hanefi mezhebi hakkında bilhassa Belh meĢayıhından gelen rivayetler kaydedilmiĢtir. Daha önceki
nevazil eserlerinden farklı olarak, bu eserde her fıkıh babına,
söz konusu babın baĢlığının lugat ve ıstılahi anlamlarının açıklanması ile baĢlanmaktadır. Ayrıca eserde zahir ve nadir rivayetler nispeten daha fazla yer almaktadır. Eserde istisnai de olsa Hanefi olmayan mezhep imamlarının görüĢlerine de yer verilmiĢtir. Muhtaratu'n-Nevâzil, ele aldığı bir çok meselenin delillerini de zikretmektedir. ÇalıĢmamız iki bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde müellifin hayatından, hocalarından, öğrencilerinden ve eserlerinden bahsedilmiĢtir. Ġkinci bölümde ise,
Muhtaratu’n-Nevâzil adlı eserin edisyon kritiği sunulmuĢtur. Metin, eserin
Fatih ve Carullah Kütüphaneleri’nde bulunan iki nüshası karĢılaĢtırılmak sureti ile oluĢturulmuĢtur. Eserde geçen ayet, hadis, Farsça ibareler ve Ģahıs isimleri hakkında dipnotlarda açıklamalarda bulunulmuĢtur.
2
SUMMARY
Critical Edition of Mukhtārāt Nawāzil By Burhān Dīn al-Marghīnānī
Mukhtārāt al-Nawāzil by Burhān al-Dīn al-Marghīnānī (511/1117–
593/1197) holds an important position in the field of Islamic law. This work contains the legal views of the Hanafite jurists of Balkh, Bukhara, and Samarkand who lived in the fifth and sixth centuries. One should note that these opinions work have not been recorded in the major Hanafite books that include the legal views of the Hanafi School. The author records the narrations, especially those coming from the scholars of Balkh, about the Hanafite imams and the Hanafite School. Differently from the earlier literature of nawāzil, al-Marghīnānī in this book begins each legal chapter with the lexical and terminological explanation of the title of the chapter involved. The author mentions relatively more zāhir and nādir narrations. Though rarely, he cites the legal opinions of the non-Hanafite jurists, too. He cites the evidence of the legal issues he discusses. This study consists of two chapters. In the first chapter, I will speak of the biography of Burhān al-Dīn al-Marghīnānī, his teachers, students, and his works. In the second chapter, I will provide the critical edition of the Mukhtārāt al-Nawāzil. I have constructed the text by comparing its two manuscripts existing in Fatih Library and Carullah Library in Istanbul. I have furnished information in the footnotes about the verses, hadīths, Persian phrases and the names which occur in the text.
3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ... ... ... ... 3 KISALTMALAR ... ... ... ... 8 ÖNSÖZ ... ... ... ... ... 9 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ... ... ... ... 11
MÜELLĠFĠN HAYATI VE ESERLERĠ ... ... ... 11 I- HAYATI ... ... ... ... 11 A-Ġsmi ve Nesebi ... ... ... 11 B-Doğumu ve yetiĢmesi ... ... 11 C-Hocaları ... ... ... ... 13 D-Talebeleri ... ... ... .. 14 E-Vefatı ... ... ... ... 14 II- ESERLERĠ ... ... ... ... 15 فيرعتلا تاطوطخملاب ... ... ... ... 18 1 تمجرت فلؤملا ... ... ... ... 18 1.1 ٚٔٓح ٚزٔٗٝ ... ... ... ... 18 1.2 ،ٙيُٞٓ ،ٚطؤ٘ٗ ٚزِ١ٝ ِْؼُح ... ... ... ... 18 1.4 ٚهٞ٤ٗ ... ... ... ... 19 يوُ ٌِٔظط ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ٠ِػ مٞ٤ٗ ٖ٣ٍٜٞ٘ٓ خِٔػٝ ء َٟخكأ ْٜ٘ٓ : ... ... 19 1.5 ٌٙ٤ٓ٬ط ... ... ... ... 20 1.6 ٚطخلٜ٘ٓ ... ... ... ... 21 1.7 ءخ٘ػ ءخِٔؼُح ٚ٤ِػ ... ... ... ... 21 1.8 ٚطخكٝ ... ... ... ... 22 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ... ... ... ... 23
MUHTȂRȂTUN-NEVAZȊL KĠTABIN TAHKĠKĠ ... ... 23 باتك ةراهطلا ... ... ... ... .. 23 َٜك ٢ك ٙخ٤ُٔح ... ... ... ... 23 َٜك ٢ك ءخُٔح ١ٍخـُح ... ... ... ... 24 َٜك ٢ك ٝٞلُح ... ... ... ... 25 َٜك ٢ك َثخٔٓ َجزُح ... ... ... ... 28 َٜك ٢ك َثخٔٓ ّخٔلُح ... ... ... ... 32 َٜك خٔ٤ك ُٞـ٣٫ ءُٟٞٞح ٍخٔظؿ٫حٝ ٚر ... ... ... 33 َٜك ٢ك ٍآًْٓ٧ح ... ... ... ... 34 َٜك خٔ٤ك ئل٣ ،ءخٗ٩ح خٓٝ ٫ ئل٣ هٞر عٞ ،ء٢ٗ ٝأ ٚطٞٔر ٚ٤ك ... ... ... 35 َٜك ٢ك ىِٞـُح ... ... ... ... 37 َٜك ٢ك شٓخـُ٘ح ٢ظُح ذ٤ٜط دٞؼُح ٕيزُحٝ ... ... ... 38 دخر ءُٟٞٞح ... ... ... ... 46 دخر ءخـ٘ظٓ٫ح ... ... ... ... 48 َٜك دٞؿٝ َٔـُح ... ... ... ... 49 َٜك ٢ك ءخُٔح َٔؼظُٔٔح ... ... ... ... 52 دخر ٞهحٞٗ ءُٟٞٞح ... ... ... ... 54 دخر ْٔ٤ظُح ... ... ... ... .. 58 دخر قُٔٔح ... ... ... ... . 62 دخر ٕحً٧ح ... ... ... ... . 66 َٜك ... ... ... ... ... 67 باتك ةلاصلا ... ... ... ... ... 69 َٜك ٢ك ١َٝٗ س٬ُٜح ... ... ... ... 69
4 َٜك ٢ك سَ٤زٌط ،فخظظك٩ح خٓٝ نِؼظ٣ خٜر ... ... ... 73 َٜك ... ... ... ... ... 80 َٜك ٢ك ىحٍىا شػخٔـُح خٜظِ٤٠كٝ ... ... ... .... 89 َٜك خٔ٤ك ،ٌَٙ٣ خٔ٤كٝ ٫ ٌَٙ٣ ٢ك س٬ُٜح ... ... ... 92 َٜك ٢ك َٔؼُح َ٤ِوُح ... ... ... ... 95 َٜك ... ... ... ... ... 98 دخر َطُٞح ... ... ... ... 100 دخر ق٣ٝحَظُح ... ... ... ... 102 َٜك ... ... ... ... ... 105 دخر ذ٤طَظُح ٖ٤ر ضثحٞلُح ... ... ... ... 106 دخر ىٞـٓ ُٜٞٔح ... ... ... ... 109 دخر ىٞـٓ سٝ٬ظُح ... ... ... ... 114 دخر س٬ٛ ٞ٣َُٔح ... ... ... ... 117 َٜك َكخُٔٔح ... ... ... ... 119 دخر س٬ٛ شؼٔـُح ... ... ... ... 122 دخر س٬ٛ ٖ٣ي٤ؼُح ... ... ... ... 125 دخر فٌُٞٔح ... ... ... ... 126 َٜك ِثخ٘ـُح ... ... ... ... 127 َٜك ي٤ُٜ٘ح ... ... ... ... 131 دخر ٢ك َثخٔٓ ٠ظٗ ٢ك صحُِٜٞح َثخٓٝ صحىخزؼُح ... ... ... 132 باتك ةاكزلا ... ... ... ... .. 137 دخر شهيٛ َطلُح ... ... ... ... 144 باتك موصلا ... ... ... ... . 146 َٜك ٞ٣َُٔح ... ... ... ... 148 َٜك ... ... ... ... .. 149 َٜك ... ... ... ... ... 150 َٜك ... ... ... ... ... 151 َٜك ... ... ... ... ... 154 دخر فخٌظػ٩ح ... ... ... ... 156 باتك جحلا ... ... ... ... ... 157 دخظً فخٌُ٘ح ... ... ... ... .. 160 َٜك ٢ك ٕخ٤ر صخَٓلُٔح ... ... ... ... 165 َٜك ... ... ... ... ... 168 َٜك ... ... ... ... ... 171 دخر ٢ُُٞح ... ... ... ... 172 َٜك ... ... ... ... ... 177 َٜك ٢ك َُٜٔح ... ... ... ... 180 َٜك ... ... ... ... ... 185 َٜك ... ... ... ... ... 185 َٜك ... ... ... ... ... 187 باتك عاضرلا ... ... ... ... 190 باتك قلاطلا ... ... ... ... . 194 َٜك ق٣َٛ م٬طُح ... ... ... ... 196 َٜك ... ... ... ... ... 198 َٜك ... ... ... ... ... 199 َٜك ... ... ... ... ... 204 َٜك ... ... ... ... ... 213 َٜك ... ... ... ... ... 214 َٜك سيػ سَلُح ... ... ... ... 217 دخر َٔلُح ... ... ... ... 219
5 دخر ٖٓ نكأ يُُٞخر ... ... ... ... 220 دخر شولُ٘ح ... ... ... ... 222 َٜك ... ... ... ... ... 226 باتك قاتعلا ... ... ... ... .. 229 َٜك ... ... ... ... ... 234 َٜك ... ... ... ... ... 235 َٜك ... ... ... ... ... 236 دخر شرخظٌُح ... ... ... ... 238 باتك هيميلا ... ... ... ... . 240 َٜك ... ... ... ... ... 243 َٜك ٌٍُ٘ح ... ... ... ... 244 َٜك ْ٣يوط سٍخلٌُح ... ... ... ... 246 َٜك ... ... ... ... ... 248 َٜك شهَُٔح ... ... ... ... 255 باب دحلا ... ... ... ... . 259 باتك طيقللا ... ... ... ... .. 269 دخر شطوُِح ... ... ... ... 270 َٜك مخر٩ح ... ... ... ... 272 َٜك ... ... ... ... ... 274 دخر ٌَُٙٝٔح ... ... ... ... 275 َٜك َظُ٘ح ٠ُا سَُٔح ... ... ... ... 275 َٜك ت١ٝ ٞثخلُح ... ... ... ... 279 َٜك ... ... ... ... ... 280 َٜك ْزُ دخ٤ؼُح ... ... ... ... 282 َٜك ... ... ... ... ... 283 دخر َٓ٧ح فَٝؼُٔخر ... ... ... ... 286 دخر ءخَُٟح ... ... ... ... 289 َٜك ٫ ّؤر غ٤زر ٖ٤هَُٔح ... ... ... ... 293 دخر ٍخٌظك٩ح ... ... ... ... 295 دخر َزه يكحُٞح ... ... ... ... 297 دخر ١َلظُح ... ... ... ... 299 َٜك ... ... ... ... ... 301 دخر ِْظُح ... ... ... ... 311 دخر ذٜـُح ... ... ... ... 313 دخر شؼ٣ىُٞح ... ... ... ... 321 باتك تيراعلا ... ... ... ... . 325 باتك تكرشلا ... ... ... ... 329 باتك تبراضملا ... ... ... ... 332 باتك ديصلا ... ... ... ... .. 336 َٜك ... ... ... ... ... 337 َٜك ... ... ... ... ... 341 دخر سخًٌُح ... ... ... ... 344 َٜك ... ... ... ... ... 347 باتك تيحضلأا ... ... ... ... 348 دخظً قهُٞح ... ... ... ... . 351 دخر شزُٜح ... ... ... ... . 357 باتك تقدصلا ... ... ... ... 363 باتك عويبلا ... ... ... ... . 366 َٜك ... ... ... ... ... 368 َٜك ٢ك غ٤زُح يٓخلُح ... ... ... ... 376
6 دخر شُخه٩ح ... ... ... ... 382 َٜك صخػخ٤زُح شكخٟ٩خر ... ... ... ... 382 دخر خرَُح ... ... ... ... . 385 دخر ُِْٔح ... ... ... ... . 388 َٜك ... ... ... ... ... 393 دخظً شؼلُ٘ح ... ... ... ... . 396 َٜك ... ... ... ... ... 398 باتك ةراجلإا ... ... ... ... 399 َٜك ... ... ... ... ... 408 دخر دى٧ح ... ... ... ... 412 دخظً ٢ٟخوُح ٠ُا ٢ٟخوُح ... ... ... ... 418 باتك تمسقلا ... ... ... ... 419 َٜك ... ... ... ... ... 421 َٜك ... ... ... ... ... 422 َٜك سخ٣خُٜٔح ... ... ... ... 423 باتك ةداهشلا ... ... ... ... 425 َٜك خٔ٤ك ِٚٔلظ٣ يٛخُ٘ح ٠ِػ ٖ٤رَٟ ... ... ... 429 َٜك ... ... ... ... ... 431 َٜك عٞؿَُح ... ... ... ... 434 َٜك ٟٞػيُح ... ... ... ... 435 دخظً ٖ٤ٔ٤ُح ... ... ... ... .. 439 َٜك ف٬ظهح غثخزُح ١َظُ٘ٔحٝ ... ... ... ... 440 َٜك ... ... ... ... ... 441 َٜك ... ... ... ... ... 442 َٜك ... ... ... ... ... 445 باتك رارقلإا ... ... ... ... . 446 َٜك ... ... ... ... ... 449 َٜك ... ... ... ... ... 450 َٜك ... ... ... ... ... 450 َٜك ... ... ... ... ... 451 دخر َ٤ًُٞح ... ... ... ... 452 َٜك ... ... ... ... ... 455 َٜك ... ... ... ... ... 455 َٜك ... ... ... ... ... 458 دخر شُخلٌُح ... ... ... ... 459 دخر شُحٞلُح ... ... ... ... 463 باتك حلصلا ... ... ... ... . 464 دخر َـلُح ... ... ... ... 468 باتك نذلإا ... ... ... ... ... 471 دخر َُٖٛح ... ... ... ... 474 َٜك ... ... ... ... ... 477 َٜك ... ... ... ... ... 477 َٜك ... ... ... ... ... 479 َٜك ... ... ... ... ... 480 باتك تعرازملا ... ... ... ... 482 َٜك سخ٤لُح ... ... ... ... 485 دخر دَُ٘ح ... ... ... ... 487 باتك تبرشلأا ... ... ... ... 490 باتك هاركلإا ... ... ... ... . 492 باتك تيانجلا ... ... ... ... . 495
7 َٜك ... ... ... ... ... 499 َٜك ... ... ... ... ... 501 َٜك ... ... ... ... ... 503 َٜك ... ... ... ... ... 504 َٜك ... ... ... ... ... 507 َٜك ... ... ... ... ... 508 باتك تيدلا ... ... ... ... ... 509 َٜك ... ... ... ... ... 513 َٜك ٠ِظوُح ... ... ... ... 514 باتك تيصولا ... ... ... ... 516 َٜك ... ... ... ... ... 519 َٜك نظؼُح ... ... ... ... 520 َٜك ... ... ... ... ... 522 دخر ٠ؼ٘وُح ... ... ... ... 523 َٜك ... ... ... ... ... 525 Sonuç ... ... ... ... ... 530 BİBLİYOGRAFYA ... ... ... ... 531
8
KISALTMALAR
A.Ü. : Atatürk Üniversitesi a.g.e. : Aynı geçen eser
: Esas alınan nüsha أ b. : ibn, bin c. : Cilt Carullah nüshası : ؽ D. : doğum tarihi
DĠA : Türkiye Diyanet Vakfı Ġslâm Ansiklopedisi : Fatih nüshası ف h. : Hicri s. : sayfa Thk. : tahkik eden ö. : ölüm tarihi Yay. : Yayınevi
9
ÖNSÖZ
Bu çalıĢmada hanefî fukahasının Ģöhretli alimlerinde biri olan Mergînânî‟nin bir araya getirdiği Nevâzil fetvaları ele alınmıĢtır.
“Nevâzil” sonradan meydana gelen, insanlar için zorluk veya
sıkıntı doğuran durum manasındaki nazile kelimesinin çoğulu olup klasik fıkıh eserlerinde daha çok mezhep imamlarından sonra ortaya çıkmıĢ meseleleri, modern dönemde ise yeni fıkhi problemleri ifade eder.
“Fetâvâ” kelimesi (tekili fetvâ) nevâzil ile eĢ anlamlı olarak
kullanılırsa da nevazil az önce de zikredildiği üzere mezhep imamlarından sonra ortaya çıkan fıkhî meselerle sınırlı olduğu ve “herhangi bir fıkhî meselenin hükmünün açıklanması” anlamına gelen fetvaya göre daha özel bir manaya sahip bulunduğu görülür. Zaman zaman vâkıât ve hâvâdis kavramlarının da nevâzil anlamında kullanıldığı görülür.
Biz bu çalıĢmada Hanefî literatürünün en önemli konularından birisi olan nevâzil alanında yazılmıĢ klasik eserlerden aynı zamanda mezhepte otorite olan Mergînânî‟nin Muhtârâtü‟n-Nevâzil adlı
10
eserinin tahkikini yaparak gün yüzüne çıkarılmasını temine çaba sarfettik. ÇalıĢmamımızı iki nüsha üzerinden hazırladık.
Bu zor ve uzun çalıĢmada bana cesaret veren ve yönlendiren Prof. Dr. Saffet KÖSE hocama en içten teĢekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca Prof. Dr. Ahmet Yaman, Dr.Eyüp Sait Kaya ve Ahmet Hamdi Yıldırıma yaptıkları katkılardan dolayı; değerli arkadaĢlarım Abdullah Muhammedi ile Muhammed ġerif‟e Farsça ibarelerde yardım ettikleri için muteĢekkirim. Ayrıca Aziz Mahmud Hüdayi Vakfı‟na manevi ve maddi destekte bulundukları için, içten teĢekkürlerimi sunarım.
YapmıĢ olduğumuz çalıĢmamızı ġimdiki ve gelecek nesillere yararlı olacağı umudu ile.
11
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
MÜELLĠFĠN HAYATI VE ESERLERĠ I- HAYATI
Müellifin hayatı tam isminden baĢlayarak eğitim-öğretim hayatı ve eserleriyle ele alınmaya çalıĢılacaktır.
A- Ġsmi ve Nesebi
Müellifin tam adı: Ebul-Hasan Burhânüddîn Ali b. Ebîbekr b. Abdilcelîl el-Fergânî el-Merginânî‟dir.1
B- Doğumu ve yetiĢmesi
Ortaasya halkı Ġslâmiyetle tanıĢmasıyla birlikte Ġslâm kültürü ve medeniyeti adına oldukça önemli geliĢmelere imza atmıĢ ve Ġslâm Dünyasına kendilerini kabul ettirmiĢtir. Ġslâmi ilimlerde otorite olarak kabul edilmiĢ, fıkıh, tefsir, kelam, hadis ve daha pek çok ilimde mütehassıs Ģahsiyetler bu coğrafyada neĢ‟et etmiĢtir. Bu ilim adamlarından biri de Hanefî hukukçularından Mergînânî‟dir. Ortaasya‟nın Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan toprakları arasında bulunan Fergana bölgesi Ģehirlerinden olan Mergınân‟da doğup büyümüĢtür (511/1117). Karahanlılar dönemi Maveraünnehir
1
KUREġĠ, "el-Cevahiru’l–mudiyye", 2/627; ZEHEBI, "Siyer ealam en-Nubela" 21/232;ĠBN KUTLUBOĞA , "Tâcu’t-teracim", s. 43; LEKNEVĠ, "el-Fevaid ü’l-behiyye", s.230; Müessesetü‟l-Ġmam es-Sadık, "Tabakâtü’l– fukahâ", 6/179.
12
hukukçularındandır. Ȃlimimiz, hem Mergînânî hem de Fergânî olarak meĢhurdur.2
Mergînânî, Hanefi mezhebi fukaha tasnifinin beĢinci tabakasında olup, “Bu daha sahihtir”, “Bu evladır” deme yetkisine sahip ashab-ı tahriçten bir fakihtir.3
Tahsil gördüğü hocaların çokluğu ve sahalarında meĢhur olmaları, verdiği eserleri ve Hanefî mezhebinde otorite sayılabilecek öğrenciler yetiĢtirmesi onun ilmi seviye ve kabiliyetini gösterir. MeĢhur olmasının önemli sebeplerinden birisi de Mâverâünnehir gibi bir ilim merkezinde yetiĢmesi ve buralarda hizmet etmiĢ olmasıdır.Tahsilini zamanında geçerli olan seyahatler sayesinde elde etmiĢ ve devrinin önemli âlimlerinden ders okumuĢtur: "Akâid'ün-Nesefiyye" sahibi Necmüddîn Ebû Hafs Ömer en-Nesefi (537/1142-43), Sadru's-ġahîd Husâmüddîn Ömer b. Abdil-Azîz (536/1141-42), Imâm Ziyâuddîn Muhammed b. Huseyn el-Berdenicî (Tuhfe sahibi Alâuddîn es-Semerkandî'nin öğrencisidir.) "Hulâsatül-Fetâvâ" sahibinin Babası Imâm Kivâmuddîn Ahmed b. AbdirreĢîd el-Buhâri ve es-Serahsî'nin talebesi Ebû Amr Osman b. Alî el-Bikendî (552/1157) bunların meĢhurlarıdır. Kendisinden de birçok kiĢi fıkıh okumuĢtur ki, kendisinin değerli nesli ġeyhulislam Celâlüddin b. Ebî bekir b. Merginanî, ġemsül-Eimme el-Kerderi, Celâlüddîn Mahmud b. Huseyn el-UsrûĢenî bunlardan sadece bir kısmıdir. Yüceliğini, çagdaĢlarından olan Kâdihân (592/1195) gibi âlimler kabul etmiĢ ve
2 KÖSE Murtaza, "Ferganalı bir hukukçu merginai ve hidaye adlı eseri"A.Ü.Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi
Sayı 17, s.345, Erzurum 2001
13 belirtmiĢlerdir,4
Siyer ealam en-Nubela sahibi zirettiğine göre çok büyük Ȃlimdi5
"Bu derece ilimle meĢgul olmasına karĢılık, son derece zâhid ve takvâ ehli idi, Geceleri teheccüdle ihya ederdi.6
Anlatıldığına göre Hidâye'yi yazarken, onüç yıl, geceleri hep teheccüde kalkmıĢ ve hiç ara vermeden sürekli oruç tutmuĢtur. Oruç tuttuğunu kimseye sezdirmemeye çalıĢır ve hizmetçi yemek getirdiğinde ona, sen yemeği bırak git der, gidince yemeği bir öğrencisine, ya da bir baĢkasına yedirirdi. Hizmetçi tekrar geldiğinde kabı boĢ görüp, onun yediğini sanırdı".7
C- Hocaları
Mergînânî, pek çok sahada ihtisas sahibi tanınmıĢ âlimlerden ders almıĢtır. Üstadları arasında fıkıh, tefsir, hadis, akâid ve kelam dalında çok meĢhur âlimler vardır. Bunlardan bazıları Ģunlardır: Necmüddin Ebû Hafs en-Nesefî, es-Sadru‟Ģ-ġehid Husamuddin Ömer b. Ömer b. Abdülaziz, Osman b. Ali el-Bikendî, Ziyâüddin Muhammed b. Hüseyin Bandacî, Ali b. Muhammed b. Ġsmail el-Ġsbîcabi es- Semerkandî, Kıvâmuddîn Ahmed b. AbdurreĢid el-Buhâri, Ebu Hafs Ömer b. Ali ez-Zenderamisi, Ebu el- Berakât Abdullah b. Muhammed b. el-Fadl, Ebul-Mehâsin el-Hasen b. Ali b. Abdülaziz,
4 KUREġĠ, "el-Cevahiru’l –mudiyye", 2/627
5 ZEHEBI, "Siyer ealam en-Nubela", 21/232 6
LENEVI, "el- Fevaidul-behiyye", s.230
14
Ebul- Meâlî Ziyad b. Ġlyas, MinhâcuĢ-ġerîa Muhammed b. Muhammed b. el- Hasen.8
D- Talebeleri
Mergînânî vefat ettikten sonra Maveraünnehir âlimlerinin en meĢhur olanlar, onun talebeleridir. Bunların baĢlıcaları Ģunlardır: ġemsü‟l-Eimme el-Kerderi, Burhanu‟l-Ġslâm ez-Zernûcî, Mahmud b. Hüseyin el-UsrûĢenî, Mergînânî‟nin oğlu Nizâmuddin Ömer, Ebu‟l-Feth Zeynüddîn Abdurrahman b. Ebubekir Ġmâdüddîn (Mergînânî‟nin torunudur), ġemsü‟l-Eimme Abdüssettâr.9
E- Vefatı
Buharalılar ile Cengiz Han arasındaki savaĢlarda sulh yapılması için Mergînânî görevlendirilmiĢti. Buhara halkından bazıları yapılan antlaĢmaya muhalif davrandıklarından dolayı Cengiz Ģehri yakmıĢ ve halkını katletmiĢti. O kargaĢada Ȃlimimiz de hicri 593 yılında Ģehit edilmiĢtir,10 14 Zilhicce 593‟te (28 Ekim 1197) vefat eden Mergînânî Semerkant‟ta defnedildi.11
8
KUREġĠ, "el-Cevahiru’l –mudiyye", 2/628; LEKNEVĠ, " el- Fevaid el-behiyye", s.230; KÖSE Murtaza "Ferganalı bir hukukçu merginani ve hidaye adlı eseri" A.Ü.Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, s. 350 Sayı 17,Erzurum 2001
9 KUREġĠ, "el-Cevahiru’l –mudiyye", 2/628; LEKNEVĠ el- Fevaidul-behiyye, s.231
; Müessesetü‟l-Ġmam es-Sadık "Tabekâti’l –fukaha", 6/179;
10
KÖSE Murtaza "Ferganalı bir hukukçu merginani ve hidaye adlı eseri" A.Ü.Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, s.362, Sayı 17,Erzurum 2001.
11 KUREġĠ, "el-Cevahiru’l –mudiyye", 2/628; ĠBN KUTLUBOĞA, "Tac ut-Teracim", s.42; LEKNEVĠ, "el-
Fevaid el-behiyye", s.231; KATIB ÇELEBĠ, "Keşfu’zzunun", 2/185; Müessesetü‟l-Ġmam es-Sadık , "Tabekâti’l – fukaha", 6/179; KOCA Ferhat "Merginani" DĠA, 29/ 182.
15
II- ESERLERĠ
el-Hidâye12: On üç yılda telif edilen bu eser el-Bidâye‟nin Ģerhi olup, müellifinin ilmi kudreti ve seviyesi, konularının derli toplu bir bütün halinde sistematik oluĢu sebebiyle Hanefi fıkhının en önemli kitaplarından kabul edilmiĢtir. Hanefi fıkhının temel kitaplarından sayılan Hidaye‟nin en önemli özelliklerinden bir tanesi furu-u fıkha dair meseleleri usulle izah etmiĢ olmasıdır. Eser iki cilt halinde matbudur13.
et-Tecnis ve‟l-mezid fi‟l-fetâvâ14: Mergînânî‟nin bu eseri
fetvaları ihtiva etmektedir15
.
Kitab fi‟l Feraiz16
: Mergînânî‟nin Hidâye adlı eserinde feraiz
konusu olmadığından kanaatimizce Kitabu‟l-Feraiz‟i müstakil olarak ele almıĢ olsa gerektir. Bu eser küçük bir risale Ģeklindedir. Topkapı sarayı müzesi kütüphanesinde elyazma olarak mevcuttur. Bu eserin adı bazı kaynaklarda Feraizli'l- Osmani adıyla da
geçmektedir17
.
Bidayeti‟l-Mubtedi18
: fııru fıkha dair yazmıĢ oldugu matbu bir eserdir. Bu eserde Kudurinin (362-428) Muhtasar'ını Ġmam
Muhammed ġeybaninin (132-189) el-Camiu's-Sagır'ını esas almıĢtır19
.
Kifayeti'l-Muntehi: Mergınani'nin Bidayetü'l-Mübtedi adlı eserine
Ģerh olarak yazmıĢ olduğu bir eserdir20.
12ÖZEL Ahmet, " Hanefi Fıkıh Alimleri", s.57
13 KÖSE Murtaza "Ferganalı bir hukukçu merginani ve hidaye adlı eseri"A.Ü.Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi
Sayı 17, s 355, Erzurum 2001
14
a.g.e
15
a.g.e.
16ÖZEL," Hanefi Fıkıh Alimleri", s.57
17KÖSE Murtaza "Ferganalı bir hukukçu merginani ve hidaye adlı eseri" A.Ü.Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi
Sayı 17, s 355, Erzurum 2001
18KUREġĠ," el-Cevahiru’l –mudiyye", 2/628; ĠBN KUTLUBOĞA,
"Tâc ut-Teracim", s.42;
19
KOCA Ferhat "Merginani" DĠA, 29/ 182
16 Menasiku‟l- Hac21
: Merginani'nin Hacca dair bir eserinden ibarettir, Bu eser mustakil bir kitap değil, El-Hidaye'nin Kitabu'l-Hac bölümünden ibaret olduğu görülmektedir22.
Muhtârâtu‟n-nevâzil23: El-Merginani'nin nevazil hakkındaki ikinci eseri, Et-Tecnis ve'l-Mezid'in mukaddimesinde ima etmiĢ olduğu Ģekilde nazari bir furu fıkıh eseri gibi düzenlenmiĢ olan Muhtaratu'n-Nevazil'dir. Daha ayrıntılı bir taksimata sahip olan eserin son bölümünü önceki nevazil eserlerin ve bilhassa Kitabu'n-Nevazil etkisi olarak nitelenebilecek "Fasl fi'l-Hikayat" oluĢturmaktadır.
Bu bölümde Hanefi imamları ve Hanefi mezhebi hakkında bilhassa Belh meĢayıhından gelen rivayetler kaydedilmiĢtir.
Daha önce değinilen nevazil eserlerinden farklı olarak her fıkıh babı taĢıdığı baĢlığın lugat ve istılahi anlamlarının açıklanması ile
baĢlamaktadır.
Daha sonra zahir rivayetten yapılan tercihler ile mevzuya giriĢ yapılır.Eserde zahir ve nadir rivayetler nispeten daha fazla yer almaktadır.
Kaynakları nadiren zikredilen eserde, kaynakları arasında el-mebsut Ģerhleri de bulunmaktadır. Ayrıca istisnai olsa da Hanefi olmayan mezhep imamlarının görüĢlerine de yer vermiĢtir. Cümleleri iktibas olmayıp müellifin kendi ifadeleridir ve nispeten daha soyut ve insicamlıdır.
Eser el-Hidaye'ye hem bab baĢlarındaki hem de cümlelerin yukarıdaki özellikleri açısından benzemektedir.
Muhtaratu'n-Nevazil, ele aldığı bir çok meselenin delillerini zikretmekte, el-Hidaye'de yer alan nassların bir kısmına da yer vermektedir.
El-Merginani'nin bu eseri, zahir ve nadir rivayetlere ayırdığı yerin oranı, meĢayh görüĢlerine yer vermesi, üslüp ve düzenlemesi
açısından el-Hidaye ile et-Tecnis arasında kabul edilebilir.
21Müessesetü‟l-Ġmam es-Sadık, "
Tabekâti’l –fukaha", 6/179
22
KOCA Ferhat "Merginani" ,DĠA, 29/ 182
23Müessesetü‟l-Ġmam es-Sadık, "
17
Muhtaratu'n-Nevazil'in bu özelliği el-Hidaye'de Fetava'l-Kadihan gibi muasırlarına nispetle nevazil meselelerine niçin daha az yer verildiğini açıklamaktadır24
.
Ayrıca Muhtasaru‟l-fetâvâ 25
, el-Muntekâ26, ġerhu‟l-Câmii‟l-kebir27, MeĢyehatü‟l-fukaha28, NeĢru‟l-Mezheb29
adlı eserleri kaynaklarda
geçmekle birlikte onlara ulaĢamadık.
24KAYA Eyyup Said, " Hanefi mezhebinde nevazil lteratürünün doğuşu", s.106-107
25
a.g.e
26 LEKNEVĠ, " el- Fevaidul-behiyye", s. 231; Abdülletif b.muhhamed Riyad Zade," Esmau’l-kutub" c.1, s. 68
27ÖZEL Ahmet, " Hanefi Fıkıh Alimleri", s.57
28KUREġĠ, "el-Cevahiru’l –mudiyye"; 2/628;ĠBN KUTLUBOĞA, "
Tâc ut-Teracim, s.42;
18 تاطوطخملاب فيرعتلا ١ٞطؤُح نٔٗ 1 شهٍٝ ٖٓ أيزط ،َٟهأ صخ١ٞطوٓ ٖٟٔ ،خ٤ًَظر قطخك شزظٌٔر شؤٗ 1 ٠ُا 179 خٜٔهٍ ، 2125 ( خٜهحٍٝأ ىيػٝ ، 179 ( خٍٛٞطٓ ىيػ ،) 16 ٢ٛٝ .حَطٓ ) ُح غؿَ٣ ْ٣يه ٢ور شؤ٘ ش٘ٓ ٠ُا ٚو٣ٍؤط 945 ٢ٛ .ـٛ ُح ظػح ،حٌٛ خ٘ؼلر ٢ك ٬ٛأ خٛخٌٗوطح ٢ظُح شؤ٘ ٬ٛأ خٛخٗئ .ٖ٤ظؤُ٘ح ش٤ور خٜر خٍ٘ٗخهٝ ،خٜظ٤ٓيه٧ 2 خٜٔهٍ ،خ٤ًَظر خ٤كٞٛ خ٣آ شزظٌٔر شؤٗ 1421 ( خٜهحٍٝأ ىيػ ، 167 خٍٛٞطٓ ىيػ ،) ( 23 ) ٢ٛٝ ،حَطٓ ُح ش٘ٓ ٠ُا خٜو٣ٍؤط غؿَ٣ ٢ظُح شؤ٘ 1000 .ـٛ 3 خٜٔهٍ ،خ٤ًَظر الله ٍخؿ شزظٌٔر شؤٗ 869 ( خٜهحٍٝأ ىيػ ، 192 ( خٍٛٞطٓ ىيػ ،) 21 ،) ٢ٛ ُح ش٘ٓ ٠ُا خٜو٣ٍؤط غؿَ٣ ٢ظُح شؤ٘ 1077 .ـٛ 1 فلؤملا تمجرت 1.1 ٚزٔٗٝ ٚٔٓح ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ،٢ٗخؿَلُح ،َ٤ِـُح يزػ ٌَر ٢رأ ٖر ٢ِػ ٞٛ 30 ّ٬ٓ٩ح ن٤ٗ ،ٖٔلُح ٞرأ ، ش٣حيُٜح ذكخٜر ٍُٜٞ٘ٔح ،ٖ٣يُح ٕخَٛر 31 . 1.2 ِْؼُح ٚزِ١ٝ ،ٚطؤ٘ٗ ،ٙيُٞٓ ػ٬ػ ش٘ٓ الله ٚٔكٍ ٙيُٞٓ ٕخً ءخٜولُح صخوز١ ذكخٛ ِٚوٗ خٓ ذٔك شثخٔٔٔهٝ ٖ٤ 32 . 30 ٕخظطوٗ خٜظلط ءخ٤ُح ٌٕٞٓٝ شٔـؼُٔح ٖ٤ـُح ًَٔٝ ءحَُح ٌٕٞٓٝ ْ٤ُٔح قظلر ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ٕخ٘٤ؿَٓ ٠ُا شزُٔ٘ح ٌٙٛ ،ش٤ٗخػ ٕٞٗ قُ٧ح يؼرٝ ٕٞٗ خٛيؼرٝ :دخٔٗ٧ح ذ٣ٌٜط ٢ك دخزُِح :َظٗح .ِْؼُح َٛأ ٖٓ شػخٔؿ خٜ٘ٓ ؽَه ،شٗخؿَك ى٬ر َ٤ٛخ٘ٓ ٖٓ ش٘٣يٓ ٢ٛٝ 3 / 197 31 :ءخٜولُح صخوز١ :َظٗح 6 / 179 :ش٤٠ُٔح َٛحٞـُح ؛ 2 / 627 ٙ :ْؿحَظُح ؽخط ؛ 43 ٙ :ش٤ٜزُح يثحٞلُح ؛ 230 ظًح ؛ :عٞ٘وُح ءخل 1 / 143 ّ٬ػأ َ٤ٓ ؛ :ء٬زُ٘ح 21 / 232 :ّ٬ٓ٩ح ن٣ٍؤط ؛ 42 / 137 . 32 :ءخٜولُح صخوز١ 6 / 179
19 َ٤ـٛ ٞٛ خٌٓ٘ٓ ،ش٤ػخٔظؿح شٗخٌٓٝ ،ِْػ سَٓأ ٢ك الله ٚٔكٍ ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ن٤ُ٘ح ؤ٘ٗ ،ٚ٘١ٞٓ ٢ك ٚ٤رأ ٖػ ِْؼُح ٠وِط َ٤ـٛ ٞٛٝ .ِٚ٤ٜلطٝ ِْؼُح ذِ١ ٠ِػ ٚٓ٧ ٙيؿٝ ٙٞرأ ٚؼك )) شو٤ُ٘ٔح (( ٚٔلُ٘ غٔؿٝ ن٣خُ٘ٔح ٢وُٝ غٔٓٝ َكٍ يهٝ 33 . ،قٔٗ ش٘٣يٓ ٠ُاٝ ي٘هَٔٓٝ ٍٟخورٝ َٝٓ ٠ُا :خٜ٘ٓ سٍٜٞ٘ٓ ش٤ِٔػ ص٬كٍ ُٚٝ ِْؼُح ذِ١ٝ َ٤ٜلظُ ضٗخً خًِٜ 34 ءحٍٝ خٓ ٕيٓ ٢ك خٜٗ٧ ،ش٤ِهحى يؼط ص٬كَُح ٌٙٛ ًَ ، .َُٜ٘ح ٢ٛٝ ٫أ شُٓ٫ ش٠٣َك ءحى٧ٝ شٔ٤ظػ شُٜٔٔ َُٜ٘ح ءحٍٝ خٓ ؽٍخه ٠ُا َكخٓ يهٝ ٓ ءحى٧ ،ّحَلُح ض٤ر ٠ُا شِكَُح ٖٓ شثخٔٔٔهٝ ٖ٤ؼرٍأٝ غرٍأ ش٘ٓ يٌُُ نكٝ يهٝ .ؾلُح يٓخ٘ ّحَلُح يـُٔٔ ٚطٍخ٣ُ يؼرٝ ،ش٣ٞزُ٘ح سَـُٜح ٚـطح ْطأٝ س٬ُٜح َ٠كأ ٚ٤ِػ ٢زُ٘ح ش٘٣يٓ ٠ُا .ٙيـٔٓ ٢ك س٬ُِٜ ْ٤ِٔظُح طظٓأ ُْ ٠ِػ ذُخـُح ٌُٖ ،ىخ٘ٛ ءخِٔؼُحٝ ن٣خُ٘ٔح ٞؼزر ٠وظُح ٚٗأ ٠ِػ ٍٞؼؼُح غ ـك حًا ْٜٗأ ،ءخِٔؼُح ش٤ِٔؼُح صخؼكخزُٔح ْٜ٘٤ر ١َـطٝ ،َْٛ٤ؿٝ ٖ٤َٓلُح ءخِٔؼر حٞوظِ٣ ٕأ حٞ .سي٤لُٔح شو٤هيُح صخ٘هخُ٘ٔحٝ 1.3 ش٤ِٔؼُح ٚظُِ٘ٓ ،خٜ٤وك خٓخٓا ٕخً ،خ٤ُٞٛأ حَٔلٓ ،خػيلٓ ،خظكخك ، ِّٞؼُِ خؼٓخؿ ، ،ٕٞ٘لُِ خطرخٟ ٍٝ ،حيٛحُ ،خوهيٓ ،حٍخظٗ ،خوولٓ ،خ٘وظٓ ،حَٛخٓ ،٬ٟخك ،خػٍخر ،خػ ز٣ىأ حَػخٗٝ خ 35 . 4.1 هخويش :مهنم لضافأ ءاملعو نيروهشم خويش ىلع ينانيغرملا ذملتت دقل ٖر ذ٤زك ٖر َٔػ ٚٓ٧ ٙيؿ ؛َ٤ِـُح يزػ ٖر ٌَر ٞرأ ٞٛٝ الله ٚٔكٍ ٙيُحٝ ح ،٢ٌُٔ ٖ٣يُح ّحٞور ذؤُِح ،ٖ٤ٔلُح ٖر ي٤َُٗح يزػ ٖر ئكأ ؛٢ٟخوُح ٚلك ٞرأ ،٢ٗحٍيٍُِٗح ئكأ ؛ ٞرأ ّخ٤ُا ٖر ىخ٣ُ ؛ٖٓخلُٔح ٞرأ ،ِ٣ِؼُح يزػ ٖر ٢ِػ ٖر ٖٔلُح ؛ُٙخٓ ٖر ِ٣ِؼُح يزػ ٖر 33 :ش٤ُٜٔح َٛحٞـُح 2 / 627 34 :ش٣حيُٜح ص٬ٌ٘ٓ ٠ِػ ٚ٤ز٘ظُح 1 / 17 ، 18 35 ٙ :ش٤ٜزُح يثحٞلُح 230
20 ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ،مخلٓا ٖر يؼٓأ ٖر يػخٛ ؛٢ُخؼُٔح 36 ٢ٛخوٗخوُح قظلُح ٢رأ ٖر الله يزػ ؛ ٢ِػ ٖر ْ٤ٛحَرا ٖر ٕخٔؼػ ؛صخًَزُح ٞرأ ،َ٠لُح ٖر ئلٓ ٖر الله يزػ ؛٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ٔؼػ ؛١ي٘هحٞوُح َ٤ػخٔٓا ٖر ئلٓ ٖر ٢ِػ ؛١يٌ٘٤زُح َٔػ ٞرأ ،ئلٓ ٖر ٢ِػ ٖر ٕخ ١ي٘هَُٔٔح ٢رخـ٤زٓ٩ح 37 ٞرأ شٔث٧ح ٕخَٛزر ذؤُِح ،ُٙخٓ ٖر َٔػ ٖر ِ٣ِؼُح يزػ ٖر َٔػ ؛ ٞرأ ،ٖ٣يُح ْـ٘ر ذؤُِح ،ئكأ ٖر ئلٓ ٖر َٔػ ؛ي٤ُٜ٘ح ٍيٜر فَٝؼُٔح ،ٖ٣يُح ّخٔك ئلٓ ١ي٘هَُٔٔح ٢ل٘لُح ،٢لُٔ٘ح ٚللُح 38 ؛ ،عخـٗ ٞرأ ،٢ٓخطٔزُح الله يزػ ٖر ئلٓ ٖر َٔػ الله يزػ ٖر ئكأ ٖر ئلٓ ؛٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ٢ُخؼُٔح ٞرأ ئلٓ ٖر مخلٓا ٖر ْ٤ه ؛ّ٬ٓ٩ح ءخ٤ٟ ٖر ئلٓ ؛٢ـ٘ٗٞزُح ذ٤طوُح ،َٛخ١ ٞرأ الله يزػ ٖر ٌَر ٞرأ ٖر ئلٓ ؛٢ًىخـُح ٢ز٤طوُح ُح ءخ٤ٟ ،َٛخٗ ٖر ٖ٤ٔلُح ٖر ئلٓ ؛ىٞؼٔٓ ٖر ٖٔلُح ،ٕخٔ٤ِٓ ٖر ئلٓ ؛٢ـ٤ٗي٘زُح ٖ٣ي يٛحُِخر ذؤُِح ،١ٍخوزُح ،الله يزػ ٞرأ ،ئكأ ٖر ٖٔكَُح يزػ ٖر ئلٓ ؛٢ٗٝ٧ح الله يزػ ٞرأ ٖر ئلٓ ؛قظلُح ٞرأ ،١َُُٝٔح ،٢ٜ٘٤ٌُٔ٘ح ،ذ٤طوُح ،ٌَر ٢رأ ٖر الله يزػ ٖر ئلٓ ؛ء٬ؼُح ُح ،٢ِػ ٖر ىٞٔلٓ ٖر ئلٓ ؛شؼ٣َُ٘ح ؽخٜ٘ٓ ،ٖٔلُح ٖر ئلٓ ،١ُحَطُح خَُٟح ٞرأ شٓ٬ؼ ٖ٣يُح ي٣يٓ 39 . 4.1 هذيملات ٚ٣ي٣ ٠ِػ ؽَوطٝ ،ٌ٤ٓ٬ظُح ٖٓ َ٤لـُح ْـُح ش٣حيُٜح ذكخٛ ٠ِػ ٚولطٝ ٌِٔظط يوُ ءخظك٩حٝ ْ٣ٍيظُح ٢ك ش٤ُخػ شزطٍٝ ْ٤ظػ ٕؤٗ ُْٜ ٍخٛ ٖٔٓ ،ذٌُٛٔح ءخِٔػ ٖٓ َٕٝ٤ؼٌُح ظزِ١ ٖٓ ًًَؤٓ ،َٔؼُحٝ ِْؼُح ٍخـٓ ٖٓ خَٔٛ٤ؿٝ ذظً ٢ك ًًَٙ صيؿٝ ٖٓ الله ٚٔكٍ ٚ .ٙى٫ٝؤر خثيظزٓ ،ْؿحَظُح ٢ِػ ٖر َٔػ ؛٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ،٢ٗخؿَلُح َ٤ِـُح يزػ ٖر ٌَر ٢رأ ٖر ٢ِػ ٖر ٖ٣يُح ىخٔػ ٖر ئلٓ ؛ٚلك ٞرأ ،ٖ٣يُح ّخظ٘ر ذؤُِح ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ،٢ٗخؿَلُح َ٤ِـُح يزػ ٖر ٌَر ٢رأ ٖر ٖ٣يُح ٍ٬ؿ ،َ٤ِـُح يزػ ٖر ٌَر ٢رأ ٖر ٢ِػ ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ،٢ٗخؿَلُح قظلُح ٞرأ ، 40 ٖر ئلٓ ؛ 36 :ش٤٠ُٔح َٛحٞـُح 2 / 628 :ءخٜولُح صخوز١ ؛ 6 / 179 37 ُح ص٬ٌ٘ٓ ٠ِػ ٚ٤ز٘ظُح :ش٣حيٜ 1 / 21 -27 38 :ش٤٠ُٔح َٛحٞـُح 2 / 628 ٙ :ش٤ٜزُح يثحٞلُح ؛ 230 39 :ش٣حيُٜح ص٬ٌ٘ٓ ٠ِػ ٚ٤ز٘ظُح 1 / 30 -34 40 ٙ :ش٤ٜزُح يثحٞلُح 231
21 ١ٍىٌَُح ١ىخٔؼُح ،ئلٓ ٖر ٍخظُٔح يزػ 41 ٢ؿٍُِٞٗح ّ٬ٓ٩ح ٕخَٛر ؛ 42 ىٞٔلٓ ٖ٣يُح ٍ٬ؿ ؛ ٢َ٘ٗٝظٓ٧ح ٖ٤ٔلُح ٖر 43 ؛َٔػ ٖ٣يُح ؽحَٓ يُحٝ ،ٖ٣يُح ٖ٣ِر ذؤُِح ٌَر ٢رأ ٖر ئلٓ ؛ ١ي٘هَُٔٔح ،٢ٟخوُح ،ٕخٔؼػ ٖر ٢ِػ ٖر ئلٓ 44 . 4.1 هتافنصم خًِٜٝ ،ٚطٞٓ يؼر خٜر غلظ٘٣ ش٤ِٔػ سَٝػ ٚك٬ه٧ الله ٚٔكٍ ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح ن٤ُ٘ح ىَط يه خؼؿَٓ ٍِ٣ ُْٝ شُٞزوٓ خًِٜ ،٢ل٘لُح ذٌُٛٔح ٢ك شِ٤ٛأ غؿحَٓٝ ٍىخٜٓ يؼط سي٤لٓ شؼكخٗ َٜظٗح خٜرٝ ٚل٤ُحٞط َٜٗأ ٢ٛٝ ،ش٣حيُٜح دخظً :ق٘ٛ خٓ شِٔؿ ٖٓ .ءخٜولُِ حَظ٘ٓٝ ء٬٠لُِ ٜك ٍخ دخظً ؛ش٣حيُٜح ذكخٛ ُٚ ٍخو٣ خٜ٤ك ٢ٗخ٘٤ؿَُٔح غٔؿ ٚولُح ٢ك ٢ٛٝ ،ةيظزُٔح ش٣حير ؛ةيظزُٔح ش٣حير دخظٌُ َ٣ٞ١ فَٗ ٞٛ ،٠ٜظُ٘ٔح ش٣خلًٝ ؛َ٤ـُٜح غٓخـُحٝ ١ٍٝيوُح َثخٔٓ ٢ك دخظًٝ ؛ٍُحُٞ٘ح صحٍخظوٓ ؛ؾلُح يٓخ٘ٓ دخظً ؛ٟٝخظلُح ٢ك ٞٛٝ ،ي٣ُِٔحٝ ْ٤٘ـظُح دخظً ٞثحَلُح 45 ُح ٢وُ يهٝ ؛ ءخٔٓأ ٚ٤ك غٔؿ ١ٌُح ٞٛ ،ءخٜولُح شو٤٘ٓ ٚٔلُ٘ غٔؿٝ ن٣خ٘ٔ ٚو٣خ٘ٓ 46 عٞكَُٔح ٠وظُ٘ٔح دخظً ؛ 47 ذٌُٛٔح َ٘ٗ دخظً ؛ 48 غٓخـُح فَٗ ؛صحىخ٣ُِح دخظً ؛ ش٤ل٘لُح عَٝك ٢ك ي٣ُِٔح ؛َ٤زٌُح 49 . 4.1 هيلع ءاملعلا ءانث ؼُٔح ٖ٣يُحٝ َ٠لُح َٛأ ٖٓ ،ءخِٔؼُح ٖٓ َ٤ؼً الله ٚٔكٍ ش٣حيُٜح ذكخٛ ٠ِػ ٠٘ػأ َزظ ِْؼُحح ٢ك ّيوظُحٝ َ٠لُخر َٜٙػ َٛأ ُٚ َهأٝ ُٚ فَظػح يهٝ .ٚٗحَهأٝ ٚ٣َٛخؼٓ ٖٓ ،ُْٜٞه ٢رخظؼُح ٖ٣يُح ٖ٣ُ ّخٓ٩حٝ ٕخه ٢ٟخور فَٝؼُٔح ،ٍٜٞ٘ٓ ٖر ٖٔلُح ٍُٜٞ٘ٔح ٚ٤ولُخً 50 ، ٣يُح ٕخَٛر َ٤زٌُح ٍيُٜحٝ ،ٖ ٖر ئلٓ ٖ٣يُح َ٤ٜظ ّخٓ٩ح ن٤ُ٘حٝ ،٢ٗخَٛزُح ٢٤لُٔح ذكخٛ 41 :ش٤ُٜٔح َٛحٞـُح 2 / 628 :ءخٜولُح صخوز١ ؛ 6 / 179 42 :ءخٜولُح صخوز١ 6 / 179 43 ٙ :ش٤ٜزُح يثحٞلُح 231 44 :ش٣حيُٜح ص٬ٌ٘ٓ ٠ِػ ٚ٤ز٘ظُح 1 / 38 45 :ءخٜولُح صخوز١ 6 / 179 46 ٙ :ْؿحَظُح ؽخط 42 :ش٤٠ُٔح َٛحٞـُح ؛ 2 / 628 47 ٙ :ش٤ٜزُح يثحٞلُح 231 ،ذظٌُح ءخٔٓأ ؛ ٙىحُ ٝخ٣ٍ ئلٓ ٖر ق٤طُِح يزػ : 1 / 68 :ٕٞ٘ظُح قً٘ ؛ 2 / 1852 48 :ٕٞ٘ظُح قً٘ 2 / 1953 :ش٤٠ُٔح َٛحٞـُح ؛ 2 / 628 49 :ش٣حيُٜح ص٬ٌ٘ٓ ٠ِػ ٚ٤ز٘ظُح 1 / 50 ، 51 50 ُح :ش٤٠ُٔح َٛحٞـ 2 / 627
22 خوزُح ئكأ ذكخٛ ١ٍ ش٣َ٤ٜظُح ٟٝخظلُح . ٚٗحَهأٝ ٚهٞ٤ٗ مخك ٚٗأ ،َٙ٤ؿٝ ٍىخوُح يزػ ًًَٝ ٓ ٫ٝ ،ًِْٜ ُٚ حٞ٘ػًأٝ .))ش٣حيُٜح(( دخظً ٚل٤ُؤط يؼر خٔ٤ ُٚ َهأ :َّٝؼُح ؽخط ذكخٛ ًًَٝ ٕحَه٧ح ، ٕخُِٓح ُٚ محٍٝ ، مٞ٤ُ٘ح ُٚ ٖػًأٝ 51 ٖٓ ٕخً :ء٬زُ٘ح ّ٬ػأ َ٤ٓ ذكخٛ ًًَٝ . الله ٚٔكٍ ِْؼُح ش٤ػٝأ 52 . 4.1 هتافو ٖ٤ؼٔطٝ ع٬ػ ش٘ٓ شـلُح ١ً ٖٓ ضِه شِ٤ُ سَ٘ػ غرٍ٧ ،ءخػ٬ؼُح شِ٤ُ ٚٔكٍ ٢كٞط شثخٔٔٔهٝ 53 ٢ٓخزؼُح للهخر ٢وظُٔح ٖر ئكأ ٢ٓخزؼُح الله ٖ٣يُ َٛخُ٘ح شك٬ه ٢ك ، 54 . صخ٤كُٞخر ٢كحُٞح ذكخٛ ًًَٝ ، شثخٔٔٔهٝ ٖ٤ؼٔظُح ىٝيك ٢ك ضٗخً ٚطخكٝ ٕأ خز٣َوط 55 . ٖكى ٘هَٔٔر ،ي ُٔح ٟيكا ًخ٤ُخك غوطٝ ،َُٜ٘ح ءحٍٝ خٓ ى٬زر شو٣َؼُح ٕي ش٣ٍٜٞٔؿ ٢ك ٕخظٌٔرُٝأ . 51 :َّٝؼُح ؽخط 35 / 104 52 :ء٬زُ٘ح ّ٬ػأ َ٤ٓ 21 / 232 53 :ّ٬ٓ٩ح ن٣ٍؤط 42 / 137 :ٕٞ٘ظُح قً٘ ؛ 2 / 1852 :عٞ٘وُح ءخلظًح ؛ 1 / 143 ٙ :ْؿحَظُح ؽخط ؛ 42 :ش٤٠ُٔح َٛحٞـُح ؛ 2 / 628 :ش٤ٜزُح يثحٞلُح ؛ ٙ 231 :ءخٜولُح صخوز١ ؛ 6 / 179 54 ،ذظٌُح ءخٔٓأ ر ق٤طُِح يزػ ٙىحُ ٝخ٣ٍ ئلٓ ٖ : 1 / 68 55 :صخ٤كُٞخر ٢كحُٞح 20 / 165
23
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
MUHTȂRȂTUN-NEVAZȊL KĠTABIN TAHKĠKĠ
ةراهطلا باتك 56 ءخ٠ػأ َٔؿ ٖػ سٍخزػ :شؼ٣َُ٘ح ٢كٝ .شكخظُ٘ح ٖػ سٍخزػ :شـُِح ٢ك سٍخٜطُح سٍخٜ١ٝ ،َٟـُٜح سٍخٜ١ :عحٞٗأ ٢ٛٝ .شٜٛٞوٓ شلٜر ،شٜٛٞوٓ ٢ٛٝ :َٟزٌُح .غزوُح ٖػ سٍخٜ١ ٢ٛٝ ٕيزُحٝ دٞؼُح سٍخٜ١ٝ عيلُح ٖػ سٍخٜطُح 57 ٙخ٤ُٔح ٢ك َٜك ءخٓٝ ،ٍخلزُح ءخًٔ :نِطُٔح ءخُٔخك .ي٤وٓ ءخٓٝ ،نِطٓ ءخٓ :ٖ٤ػٞٗ ٠ِػ ءخُٔح ٍخر٥حٝ ،ٕٞ٤ؼُح ءخٓٝ ،ٍخطٓ٧ح ءخٓٝ ،ٍخٜٗ٧ح 58 ش٣ىٝ٧حٝ ، ، شلٛ ضٓحى خٍٜٓٞ١ٝ َٛخ١ ٚٗبك ر م٬١٩ح ك ش٤هخ ٚ٤ ٌْك َوظ٘٣ م٬١٩ح شلٛ ضُحُ حًاٝ ،ّخـٗ٧حٝ عحيك٧ح َ٤ٜطط ٚر ُٞـ٣ .ْٔ٤ظُح ٠ُا َ٤ٜطظُح ٖرحٝ ،ّخزػ ٖرح ٖػ ٢ٌكٝ 59 ْٜ٘ػ الله ٢ٍٟ َٔػ 60 :٫خه خٜٔٗأ « ح ءخٔر ءُٟٞٞ ٌَٙٝٓ ،َلزُح » 61 . ٝ ،ًٚحٞلُح ءخًٔ :ي٤ؤُح ءخُٔح خٓأ 62 َ٤ٜطط ُٞـ٣ ،ٖزُِحٝ ،َوُخً :صخؼثخُٔحٝ ،ىٍُٞح ٗ٧ح ،غِوُح شِؼر ش٣ٍٜٞطُحٝ ،غُخه غثخُٔح ٕ٧ ،الله خٜٔٔكٍ قٓٞ٣ ٢رأٝ شل٤٘ك ٢رأ ي٘ػ ٚر ّخـ قٓٞ٣ ٢رأ ي٘ػ ،١َٗ ذُٜح ٕأ ٫ا شُحُ٩حٝ 63 شل٤٘ك ٢رأ ي٘ػ ٕيزُحٝ دٞؼُح ٖ٤ر مَك ٫ٝ ٚر ُٞـ٣٫ ٢ؼكخُ٘حٝ َكُٝ ئلٓ ي٘ػٝ ءخُٔح َ٤ـر ٕيزُح ٢كُٞـ٣ ُْ ٚٗأ قٓٞ٣ ٢رأ ٖػٝ ،ّخـٗ٧ح َ٤ٜطط .عحيك٧ح َ٤ٜطط ،ٚر ُٞـ٣ ٫ خًٔ 56 صحٍخٜطُح :ؽ 57 ُٞـ٣ ٫ خٓٝ ءُٟٞٞح ٚر ُٞـ٣ خٓ دخر + :ف ،ؽ 58 ٕٞ٤ؼُح ٠ِػ شٓيوٓ "ٍخر٥ح"ٝ :ف ،ؽ 59 :ف -ٖرح 60 خٜٔ٘ػ :ؽ 61 ٌُٖ ،ش٣حَُٝح ٌٙٛ ٠ُا ٍُٞٛٞح غطظٓأ ُْ َٔػ ٖرح ٖػ ىٍٝ :٢ٛٝ خٜٜرخ٘ط ش٣حٍٝ « ٢ُا ذكأ ْٔ٤ظُح َلزُح ءخٓ ٖٓ ءُٟٞٞح ٖٓ » ( ٢رأ ٖرح قٜ٘ٓ :شز٤ٗ 2 / 20 ) 62 ءخٓ + :ف ،ؽ 63 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ
24 ١ٍخـُح ءخُٔح ٢ك َٜك ١ٍخـُح ءخُٔح ٫ح ٚ٤ك ُٞـ٣ ،ٚ٤ك شٓخـُ٘ح عٞهٞر ْـ٘ظ٣ ٫ٝ ،ٚ٘ٓ ءُٟٞٞحٝ ،ٍخٔظؿ ،ٕٞرخُٜحٝ ،ٕحَلػُِخر ٚكخٛٝأ يكأ َ٤ؿ ٕبك .شلثحٍ ٝأ ْؼ١ ٝأ ِٕٞر ،ٚ٤ك خَٛػأ َٜظ٣ ُْ خٓ ٞكخٌُحٝ ٫حٝ ،ئٟٞظُح ُٞـ٣ صحَٛخطُح ٖٓ َٙ٤ؿٝ ،ٍ ؿ ٚر ٍخٔظ 64 خٔر ،ءخُٔح ٠ِؿأ ٕاٝ . يٜو٣ 65 ُْ حًا ،ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ٕٞرخُٜحٝ ،ٍئُحٝ ،ٕخ٘ٗ٧خً :شكخظُ٘ح ٢ك شـُخزُٔح ٚر .ءخ٤ٗ٧ح ٌٜٙر َٜل٣ يهٝ ،ق٤ظ٘ظُح ،ءُٟٞٞح ٖٓ دِٞطُٔح َٝـُح ٕ٧ ،ءخُٔح ٠ِػ ذِـ٣ ٢زُ٘ح ٕ٧ٝ 66 .ءخ٤ٗ٧ح ٌٜٙر ض٤ُٔح َٔؿ ٢ك ءخُٔح ٢ِـر َٓأ ءخُٔح يٓ ُٞٝ [ 1 ]د/ ئٟٞظُح ُٞـ٣ ،ٙ٬ػأ ٖٓ ١ٍخـُح ٚ٘ٓ ١َـ٣ خٔر 67 .َُٜ٘ح ٢ك ّؤر ٬ك غطو٘٣ ُْ ٕاٝ ،ٚ٤ك َ٤ه ٫ غطو٘٣ غكٍ ُٞ ،غ٤لر ١ٍخـُح ءخُٔح ءخُٔحٝ .ٚر ح ٌٍَظ٣ ٫ خٓ :١ٍخـُح َ٤هٝ ،ُٚخٔؼظٓ : .ٚظ٘زظر ذٌٛ٣ خٓ ٖ٤زظٔط ٫ ،ق٤ؼٟ ءخٓ ٚ٤ك ٍخؿ َٜٗ 68 ا ،ٚر ؤٟٞظك ،شًَلُح ٚ٤ك ؿٝ ٕخً ٕ ٠ُا ٜٚ ءخُٔح ىٍٞٓ ُٞـ٣ ءخُٔح َ٤ٔٓ ٠ُا ٜٚؿٝ ٕخً ٕاٝ ، خ٠٣أ ُٞـ٣ ٠ُٝ٧ح ٚظُخٔؿ ذًٛ حًا ، ،ءخُٔخر ءخُٔح ٖٓ ٚ٤ك غهٝ خٓ ذًٛ ٚٗأ ،ٚ٘ظ ٠ِػ ذِـ٣ خٓ ٍحيوٓ ٖ٤ظكَؿ ًَ ٖ٤ر غٌٔ٣ٝ .َٔؼظُٔٔح ؿ َٜٗ ،ٚكخٛٝأ يكأ ذِـ٣ ُْ خٓ ،ٚر ئٟٞظُح ُٞـ٣ شٓخـُ٘ح ٚ٤ك ضؼهٝ ٍخ ٕخً ٕاٝ ًَ ١َـ٣ ءخُٔخك خٜ٤ِػ ِٚهأ ١َـ٣ ٕخً ٕاٝ ،ْـٗ ٚظلط ءخُٔخك َٙؼًأ ٝأ شٓخـُ٘ح ٠ِػ ءخُٔح .َٛخ١ ٚظلط ذٗخؿ ٖٓ ءخُٔح َهي٣ َ٤ـٛ ٝٞك 69 ئٟٞظُح ُٞـ٣ ،ذٗخؿ ٖٓ ؽَو٣ٝ ،ٚثخ٘ػأ ٢ك َهأ ٕخً ٕاٝ ،عًٍأ شؼرٍأ ٕخً حًا 70 ئٟٞظُح ُٞـ٣ ٫ ٚ٘ٓ ،ءخُٔح ٕخ٣َؿ غٟٞٓ ٫ا ٚ٤ك ُح ٕأ قٛ٧حٝ ٫ َ٤ؿ َ٣يوظ ٫حٝ ،ُّ ءخُٔح ٕأ ٚ٘ظ ٠ِػ ىخٔظػ ُٞـ٣ ٚ٘ٓ ؽَه يه َٔؼظُٔٔح ئٟٞظُح ًٌٝ ،ٚر ئٟٞظُح ُٞـ٣ ٫ غزٓ ٢ك غزٓ ٖ٤ػ ح .ءخُٔح ؽَوٓ ي٘ػ ٫ا ٚ٤ك 64 :ف -ٚر 65 يٜوط :ف 66 .ّ٬ُٔحٝ س٬ُٜح ٚ٤ِػ + :ف ؛ّ٬ُٔح ٚ٤ِػ + :ؽ 67 :ف ،ؽ -ٚ٘ٓ 68 ٖ٤زظٔ٣ :ف 69 ٚزٗخؿ :ف 70 َؼًأ :ف ،ؽ
25 ٝ 71 َ٤ُٔح ءخٔر ءُٟٞٞخر ّؤر ٫ ، خزُخؿ ءخُٔح شهٍ ٕخً حًا خطِظوٓ ٖ٤طُح ٕخً ٕاٝ .٬ك ٫اٝ ظٗاٝ ءحيظرا خ٠ؼر ٚ٠ؼر َٜط٣ ١ٍخـُح ءخُٔح ،ءخٜ ٝٞلُحٝ ،ْثحيُح ءخُٔح ف٬ور حًا ئٌُح ٖٓ ١ٍخـُح َطُٔح ءخٓ ٫اَُٜ٘ح ٢ك ٌٖ٣ ُْ .ءُٟٞٞح ٚر ّؤر ٬ك ضٗخً حًا ،دحِ٤ُٔح ٖٓ ١َـ٣ َطُٔح ءخٓ 72 ٕاٝ ،ْـٗ ءخُٔخك دحِ٤ُٔح ي٘ػ شٓخـُ٘ح ءخُٔخك ٚ٘ٓ َؼًأ ٕخً ٕاٝ ،َٛخ١ ءخُٔخك ٖ٤زٗخؿ ٝأ ،ذٗخؿ ٢ك ٕخً ٕا :َ٤ه قطُٔح ٠ِػ ٕخً .ْـٗ .َٛخ١ ءخُٔح ٖٓ ٙيؼر خٔك ،ءخُٔح ٕخ٣َـر شٓخـُ٘ح ضُحُ ٕاٝ شظظلٓ شٓخـٗ ٚ٤كٝ ن٣َطُح ٢ك ١َـ٣ ؾِؼُح ءخٓٝ َطُٔح 73 َ٣ ٫ غ٤لر ، ٫ٝ ،خُٜٗٞ ٟ ئٟٞظُح ُٞـ٣ ،خَٛػأ .ٚ٘ٓ ٙإخ٠ػأ َظرح ٠ظك ن٘٘ظٓحٝ ٞٔ٠ٔط خٓيؼر ي٣يُ٘ح َطُٔح ٢ك ّخه حًا ذ٘ـُح 74 ، ش٣حٍٝ ٞٛٝ َٔـُح ٖػ دٞ٘٣ [ 2 ]أ / قٓٞ٣ ٢رأ ٖػ 75 شُخٓا ٖٓ ير٫ ش٣حَُٝح َٛخظ ٢كٝ ، .ءُٟٞٞح ٢ك خًٔ ءخُٔح ٍٞزُح ٕأ قٛ٧حٝ 76 شل٤٘كٞرأ ٙخٔٓ حٌُٜٝ ،ٌَٙٝٓ ١ٍخـُح ءخُٔح ٢ك ، 77 : 78 ٍخر َٛخؿ يكأ َ٤ـظ٣ ُْ خٓ ٙئٟٝ ُٞـ٣ َلٓأ ٚر ؤٟٞط َهآٝ ١ٍخـُح ءخُٔح ٢ك .ٚكخٛٝأ ٝٞلُح ٢ك َٜك 79 ئٟٞظُح ُٞـ٣ ، ٞلُح ٢ك ٍخٔظؿ٫حٝ .َ٤زٌُح ٝ الله ْٜٔكٍ ن٣خُ٘ٔح شٓخػ ٍخه 80 : ٌر َ٘ػ ٢ك َ٘ػ ٞٛ ح ٫ٝ ،ٟٞظلُح ٚ٤ِػٝ ،ّخرٌَُح عحٍ ٕخً ٕا :َ٤ه .ٚؤؼُ ٍخزظػ .ن٤ٔػ ٜٞك ٚظلط خٓ َٔل٘٣ ٫ ٚ٘ٓ ءخُٔح غكٍ ُٞ ٍخلر ٚؤػ 71 :ف ،ؽ -ٝ 72 ٕخً :ؽ 73 شظل٘ٓ :ف 74 :ف ٙخ٠ػأ 75 كٍ + :ف ،ؽ الله ٚٔ 76 ٍٞزظُح :ؽ 77 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 78 ٍخوك ٬ٛخؿ + :ف ،ؽ 79 :ف -ٝٞلُح ٢ك
26 ءخُٔح ٜٞك َ٘ؼُح ٕٝى خٓٝ ،َه٥ح فَطُح ْـ٘ظ٣ ٫ ٚكَ١ ٢ك شٓخـُ٘ح ضؼهٝ ُٞٝ ْثحيُح 81 ٞظُح ُٞـ٣ ئٟ ٚ٤ك ُٞـ٣ ٫ٝ ،ٚ٘ٓ 82 .ءخٗ٩ح ٢ك ءخُٔخً :ٜٞك َ٤ه ٍٝئُح ٝٞلُح : ٢ك َزظؼُٔح ي٣َلظُحٝ ،خػحًٍ ٕٞػ٬ػٝ شظٓ ٚ٤ُحٞك ٍيه قٓٞ٣ ٢رأ ي٘ػ َٔظـُٔح ي٣َلط ،ٝٞلُح 83 ئلٓ ي٘ػٝ ، 84 .تٟٞظُٔح ي٣َلط ، ئٟٞظُح ءخُٔحٝ ،ئـُح ٖٓ خ٤كخـظٓ ءخُٔح ٕخً حًا ،ُٞـ٣ :ئـُ٘ٔح ٝٞلُح ذوػ ٢ك ُح ٢ك ،ٝٞل ضٔطُح ٢ك ءخُٔخً 85 ئٟٞظُح ُٞـ٣ ٫ .سٍَٝ٠ُح ي٘ػ ٫ا ٚ٤ك َزه غُٟٞٔح يًُ ٖٓ ءخُٔح غكٍ ْػ ،ٚ٤ك ٚظُخٔؿ غهٞك ،ٝٞك ٢ك ؤٟٞط َؿٍ قٓٞ٣ ٢رأ ي٘ػ ُٞـ٣ ٫ ،ي٣َلظُح 86 ئلٓ ٖػٝ .١َٗ ٙي٘ػ ي٣َلظُح ٕ٧ ، 87 َؿٍ ٗ ٚ٤ِػ ٌٖ٣ ُْ حًا غُٟٞٔح حٌٛ ٢ك َٔظـ٣ ٕأ ،َه٥ ُٞـ٣ ٝٞك ٢ك َٔظؿا شٓخـ .شل٤له ءخُٔح َهي٤ك ٙإخٓ ّْـ٘ط َ٤ـٛ ٝٞك 88 ٚ٤ولُح ٍخه ذٗخؿ ٖٓ ؽَو٣ٝ ،ذٗخؿ ٢ك َلؼؿ ٞرأ 89 َٜط٣ :الله ٚٔكٍ ، شُخك ٚ٘ٓ ؽَٝوُح َزظؼ٣ٝ ،١ٍخـُح ءخُٔح شُِ٘ٔر ٚٗ٧ ٚ٘ٓ ؽَو٣ ٠ظك َٜط٣ ٫ :َ٤هٝ .ٍٞهيُح ع٬ػ .ٚ٤ك ٕخً خٓ َؼٓ صحَٓ ٖ٣َ٤ـٛ ٖ٤ٟٞك 90 ٣ٝ خٔٛيكأ ٖٓ ءخُٔح ؽَو٣ ،َه٥ح ٢ك َهي ٢ك َؿٍ ؤٟٞظك ُٚ٬ٛ ُٞـ٣ ،ٚ٤ك ءخُٔح َهي٣ َ٤ـُٜح ٝٞلُح ٢ك حًٌٝ ،ٍخؿ ءخٓ ٚٗ٧ ُخؿ ٟٞظُح ئ 91 .ؽَو٣ ١ٌُح ٢ك ِٚلٓأٝ َ٘ػ ٢ك َ٘ػ ٙ٬ػأ ٝٞك ٍخٔظؿ٫حٝ ،ئٟٞظُح ُٞـ٣ خ٤ِظٔٓ ٕخً ٕا ٚٗٝى ٚ٘ٓ ُٞـ٣ ٚ٘ٓ ٚوٗ ٕاٝ ،ٚ٤ك .ٚ٤ك ُٞـ٣ ٫ٝ 80 :ف ،ؽ -الله ْٜٔكٍ 81 يًحٍ :ف ،ؽ 82 ٍخٔظؿ٩ح + :ؽ ؛َٔـُح + :ف 83 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 84 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 85 ض٘طُح :نُٔ٘ح غ٤ٔؿ ٢ك 86 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 87 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 88 :ف -ءخُٔح 89 ٞٛ ،ئكأ َلؼؿ ٞرأ ٖػ ٚولُح ٌهأ ،١ُِٔح ٠ِػ أَو٣ ٕخً.ٖ٤ظثخٓٝ ٖ٣َ٘ػٝ غٔط ش٘ٓ يُٝ .١ىُ٧ح ١ٝخلطُح َلؼؿ ٞرأ ،شٓ٬ٓ ٖر ئلٓ ٖر ئكأ ٥ح ٌَ٘ٓ ؛ٍخػ٥ح ٢ٗخؼٓ ؛ٕآَوُح ّخٌكأ :صخلٜ٘ٓ ُٚٝ .ٚ٘ػ ٌهأٝ ،ّخُ٘خر سخ٠وُح ٢ٟخه ي٤ٔلُح يزػ ُّخه خرأ خٜر ٢وِك ،ّخُ٘ح ٠ُا ؽَه ْػ ؛ٍخػ ٜٓ ي٤ؼٜر ش٣َه ٠ُا شزٔٗ ١ٝخلطُحٝ .ش٤ٜولُح ٍىحٞٗ ؛َ٤زً ن٣ٍؤط ؛َ٤زٌُح ١َُٝ٘ح دخظً ؛َ٤ـُٜح غٓخـُح فَٗ ؛َ٤زٌُح غٓخـُح فَٗ ؛َٜظؤُح .َ ش٘ٓ الله ٚٔكٍ ٢كٞط 320 ش٤ٜزُح يثحٞلُح :َظٗح ـٛ ش٤ل٘لُح ْؿحَط ٢ك ٙ 59 90 ٕحَ٤ـٛ ٕخٟٞك :ف ،ؽ 91 ( + :ف ،ؽ ٍٝي٣ٝ ءخُٔح َوظٔ٣ ُْ خٓ ٚ٤ك تٟٞظُح ُٞـ٣ ءخُٔح ٚ٘ٓ ؽَوك ٚ٘ٓ نٗ ُٞ ٚٗأ َٟ٣ ٫ح .ٚ٤ك َهى ١ٌُح ٬ٔؼظٔٓ ءخُٔح َ٤ٜ٣ ٫ٝ )
27 [ شٓخـٗ ٝٞلُح ٢ك ضؼهٝ حًا 2 د / يًُ ٖٓ ءُٟٞٞح ُخؿ ٍٞزُخً ش٤ثَٓ َ٤ؿ ] ٍٞه ٠ِػ غُٟٞٔح 92 :الله ْٜٔكٍ محَؼُح ن٣خ٘ٓ ٍٞه ٠ِػٝ ،الله ْٜٔكٍ نِر ن٣خ٘ٓ .ءحٞٓ ش٤ثَُٔحٝ ٢ٛ ُٞـ٣ ٫ يه َ٤ـظُح ٕ٧ ،شٓخـُ٘ح عٞهٝ ِْؼ٣ ُْ حًا ،ٚ٤ك ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ،ٖظ٘ٓ َ٤زً ٝٞك .غٌُٔح ٍٞ١ ٖٓ ٌٕٞ٣ ٝ 93 ْػ ،شٓخـٗ ٚ٤ك ضؼهٝ َ٤زً ٝٞك ،َ٘ػ ٢ك َ٘ػ ٖٓ َهأ ٢ورٝ ،ٙإخٓ ٚوٗ .َٛخ١ ءخُٔخك ءخُٔخك ،َ٘ػ ٢ك َ٘ػ ٍخٜك ءخُٔح يًُ ٢ٔزٗح ْػ ،شٓخـٗ َ٤ِوُح ءخُٔح ٢ك غهٝ ٕاٝ ءخُٔح ٠ِػ ٚ٤ك شٓخـُ٘ح ىَ٣ ٕأ ٖ٤ر مَك ٫ ،شٓخـُ٘ح عٞهٝ ضهٝ ٚ٤ك َزظؼُٔخك ،ْـٗ خٜ٤ِػ ىَ٣ ءخُٔحٝ 94 . ٝ 95 حًا ْ٤ظؼُح َ٣يـُح ْز٣ ٢ك حَط ق٤ُٜح غػ ٨ظٓحٝ ،ءخُٔح َهى ْػ ،ٚ٤ك دحٝيُح ، ٍٞهى غٟٞٓ ٕخً ٕاٝ ،ْـٗ ءخُٔخك ،ءخُٔح ٍٞهى غٟٞٓ ٢ك شٓخـُ٘ح ٕخً ٕا َظ٘٣ َ٘ػ ٢ك حَ٘ػ ٍخٛ غٟٞٓ ٢ك غٔظؿحٝ ،ءخُٔح َهيك َٛخ١ ءخُٔح 96 ٠ُا ٟيؼط هٞك َ٤ِه ءخٓ ٝٞلُح ٢ك ٢ور حًا يًٌُٝ .َٛخ١ ءخُٔخك ،شٓخـُ٘ح غٟٞٓ شٓخـُ٘ح ضؼ ءخُٔح َهى ْػ ٨ظٓحٝ .خًًَٗ خٓ ٌْلُخك ، ٢ك حَ٘ػ ٍخٛ َٝؼُح غٓ ُٚٞ١ٝ َ٣ٞ١ ٞٛٝ ٖ٤ػحًٍ ءخُٔح َٝػ ٕخً ُٞٝ ْٓخوُح ٢رأ ٍٞه ٞٛٝ َ٤زٌُح ٝٞلُح شُِ٘ٔر ٜٞك َ٘ػ ٍخلُٜح 97 .الله ٚٔكٍ ٍخهٝ الله ْٜٔكٍ ءخِٔؼُح شٓخػ 98 ئٟٞظُح ُٞـ٣ ٫ : ٚ٤ك 99 ٍخر ُٞ ٠ظك ، 100 ٚ٤ك ٕخٔٗا 101 . ْـ٘ظ٣ 92 شٓخػ + :ف 93 :ف ،ؽ -ٝ 94 شٓخـُ٘ح ٠ِػ :ف ؛ٚ٤ِػ :ؽ 95 :ؽ -ٝ 96 ْػ + :ف ،ؽ 97 رأ ٠ِػ ٚولط .قٓٞ٣ ٢رأ ٖػ شػخٔٓ ٖر ئلٓ ٖػ ٠٤ل٣ ٖر َ٤ٜٗ ٖػ ٌهأ .ٍخلُٜح ْٓخوُح ٞرأ ،شٜٔػ ٖر ئكأ ٖ٤ٔلُح ٖر ئكأ يٓخك ٢ ش٘ٓ ٢كٞط .حَ٤زً خٓخٓا ٕخً .١َُُٝٔح 336 ٙ ش٤ل٘لُح ْؿحَط ٢ك ش٤ٜزُح يثحٞلُح :َظٗح .ـٛ 50 98 :ف ،ؽ -الله ْٜٔكٍ 99 ٚر ءُٟٞٞح :ف 100 ٚ٤ك + :ف 101 :ف -ٚ٤ك
28 ك ْـٗ ٖزط ٚ٤ك َٜٗ ٠ِػ َٟ٣ ٕخً ٕا ٖزظُحٝ ،ٝٞلُح ٢ك َهىٝ ،ءخُٔح ٚ٤ِػ َٟـ زهأ ٍيػ ِْٔٓ . ْـٗ ءخُٔخك ،ءخُٔح ٚؿٝ ئٟٞظُح ُٞـ٣ ٫ ،ءخُٔح شٓخـ٘ر َ َر ،ٚر .ءخُٔح يًُ ىٞؿٝ ي٘ػ ْٔ٤ظ٣ نٓخلُح ٍٞهٝ 102 ٚ٤ك َزظؼ٣ ٫ 103 يًٌُٝ .ْٔ٤ظ٣ ْػ ءخُٔح ن٣َ٣ ١أ ،ضزؼظُح يؼر ٫ا خظ٣حٍٝ ٚ٤ك :َ٤هٝ ،ٍخلُح ٍٞظٔٓ ،ٚ٘ظ ٠ِػ ذِؿ حًا ٫ا ،ٚ٤ك َزظؼ٣ ٫ َكخٌُح ٍٞهٝ .ٕ ،نٓخلُح ٍٞوً ٚ٤ك ٢زُٜح ٍٞهٝ .ْٔ٤ظ٣ ْػ ،ءخُٔح ن٣َ٣ ٕأ ،٠ُٝ٧خك ،مىخٛ ٚٗأ َكخٌُح ٍٞوً :َ٤هٝ . ،ٖ٤٘ػ٫ح ٍٞور ٌْل٣ ،ٌٚٔػ ٠ِػ ٝأ ٚطٍخٜطر ٕخ٘ػحٝ ءخُٔح شٓخـ٘ر يكحٝ َزهأ حًاٝ ٌُٖٝ خُٜٔٞور ٌْل٣ ٬ك خ٣ٞظٓح ُٞٝ 104 ٛ٧خر أ ٫ا ،سٍخٜطُح ٞٛٝ ،َ ٕ 105 يكأ .ُٚٞور ٌْل٣ حَك ٖ٤و٣َلُح خُٔح شٓخـ٘ر َزهأ َك ء [ ، 3 ]أ / ش٘٤ٗؤٔ١ ٕ٧ ،ءُٟٞٞخر ّؤر ٬ك ،ٚطٍخٜطر ٕحيزػٝ ٞٛٝ ،ِٚٛؤر حٍخزظػح ١َ٘ر ْ٤ُ ءخُٔح ٍخك ٖٓ ٍحئُٔحٝ ،َؼًأ ٠٘ؼُٔخر ذِوُح :ٝٞلُح ذكخُٜ ٚ٘ػ الله ٢ٍٟ َٔػ ٍٞوُ ،سٍخٜطُح « ٚ٘ٓ خَٗزوط ٫ » :َ٤هٝ ، ٞٛ 106 ح .١خ٤ظك َجزُح َثخٔٓ ٢ك َٜك الله ٚٔكٍ يُخٓ ٍخه 107 َجزُح : 108 شٓخـُ٘ح عٞهٞر ٙإخٓ ئل٣ ٫ ،١ٍخـُح َُٜ٘ح شُِ٘ٔر .ٚكخٛٝأ يكأ َ٤ـظ٣ ُْ خٓ ،ٚ٤ك قٓٞ٣ ٢رأ ٖػٝ 109 ُٞ 110 َجر ٢ك سٍؤلُح ىٞؿٞر َزهأ ْػ ،شؼٔـُح ّٞ٣ ّخُ٘ح ٠ِٛ طٝ ،حِٞٛ خٓيؼر ٚ٤ك ّخُ٘ح َٔظؿح يهٝ ،ّخٔلُح ٍٞور ٌهؤٗ :ٍخوك حٞهَل 111 ،خ٘ٗحٞها .ش٘٣ئُح َٛأ 102 ٚ٤ك + :ف ،ؽ 103 :ف ،ؽ -ٚ٤ك 104 ٌْل٣ + :ف ،ؽ 105 ٕخً حًا :ؽ ؛ٕخً + :ف 106 ١َٗ + :ف ،ؽ 107 :ؽ -كٍ الله ٚٔ 108 :ف -َجزُح
29 .شٓخـُ٘ح عٞهٞر ئل٣٫ ،ٖ٤ظِه خٛإخٓ ؾِر حًا :الله ٚٔكٍ ٢ؼكخُ٘ح ٍخهٝ . خٜ٤ك شٓخـُ٘ح عٞهٞر ْـ٘ظ٣ ،َ٤ـُٜح ٝٞلُح شُِ٘ٔر َجزُح :خٗي٘ػٝ فُِ٘ح شُِ٘ٔر ٌٕٞ٣ٝ ،َٛخ١ ٚٗأ ق٤لُٜح ،يًُ يؼر ىخػ ْػ ٍخـك خٛإخٓ ْـ٘ط َجر ُ ٠ظك ٞ ،ُٞـ٣ فخلـُح شُخك خَٛؼه ٢ك ٠ِٛ ك ي٘ػ خٔـٗ ٍخٛ ءخُٔح ىخػ ٕب .ٞؼزُح ح نز٣ ِْك ،ء٫ى َ٘ػ فِ٘ك حُٞى ٖ٣َ٘ػ فِٗ ذؿٝ َجر يًٌُٝ ىخػ ْػ ءخُٔ ء٢ٗ ٚ٘ٓ فِ٘٣ ٫ ءخُٔح ٍيه ءخُٔح َجر ٖ٤رٝ ،شػُٞخر َجر ٖ٤ر ٌٕٞ٣ ٕأ ٢ـز٘٣ٝ ، ٝ ،عًٍأ شٔٔه 112 ٝ ّيػ َزظؼُٔح خٔٗاٝ ،ُّ٫ َ٤ؿ حٌٛ :َ٤ه ،ٚ٤ُا شٓخـُ٘ح ٍٞٛ . خٜطٝخهٍٝ ٍٝ٧ح شر٬ٜر قِظو٣ يًُٝ شٌٓ َجر َؼـ٣ ٕأ ي٣َ٣ شػُٞخر َجر 113 خٓ شٓخـُ٘ح ٚ٤ُا ضِٛٝ خٓ ٍحيوٓ خَٛلك ٕبك ، .َٜط٣ خٜ٤ُحٞكٝ ،خٜظلط خُٔح ْـ٘ظ٣ ٫ ؽَه ْػ ،َجزُح ٢ك غهٝ حًا ٢ٓى٥ح .شٓخـٗ ٚثخ٠ػأ ٠ِػ ٌٖ٣ ُْ حًا ،ء ٔلُ ًَئ٣ ٕحٞ٤ك ًَ يًٌُٝ ًا ،ٚ ٫ا خ٤ك ؽَه ْػ ،خٜ٤ك غهٝ ح ٕحٞ٤لُح ٢ك ٕأ فِ٘٣ 114 ٫ حُٞى َٕٝ٘ػ ٕخ٘جٔ١ ٍخٔلُح يًٌُٝ ،َ٤ٜطظُِ ٫ ذِوُح غهٝ حًا َـزُحٝ [ خٜ٤ك 3 فِ٘ط ٚٔك دخٛأ حًا خٓأ .ءخُٔح ٠ُا ٚٔك َٜ٣ ُْٝ ]د / 115 .ًِٚ َجزُح ءخٓ حًٌٝ .خٗخٔلظٓح ٚ٘ٓ ؤٟٞظ٣ ٫ ،خ٤ك ؽَه ْػ خٜ٤ك غهٝ حًا :شؿخؿيُح خٓأ 116 ٞٓ ًٖح ضؼهٝ حًا صٞ٤زُح 117 ضؿَه ْػ خٜ٤ك 118 شل٤٘ك ٢رأ ٖػٝ ،خ٤ك 119 ٚٗأ ٣ فِ٘ 120 َ٘ػ .ء٫ى شظ٤ُٔح ْلُ شؼطه عٞهٝ حًٌٝ ،خٜ٤ك سخُ٘ح صٞٓ شُِ٘ٔر ،خٜ٤ك سٍؤلُح مخلظٗح 121 .خٜ٤ك 109 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 110 :أ -ُٞ + :ف ،ؽ ؛-ُٞ 111 ٖٓ + :ف ،ؽ 112 :ف ،ؽ -ٝ 113 ءخٓ :ف ،ؽ 114 فِ٘٣ :ف ،ؽ ؛فِٗ :أ 115 مِ٘ط :ف 116 يًٌُ :ؽ 117 غهٝ :ف ،ؽ 118 ؽَه :ف ،ؽ 119 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 120 فِٗ :أ 121 ض٤ُٔح :ف ،ؽ
30 ْـ٘ظ٣ ،خ٤ك ؽَه ْػ ،ٚزٜ٣ ُْ ٝأ ءخُٔح ٚٔك دخٛأ ءحٞٓ خٜ٤ك غهٝ حًا :ذٌُِح خٓأ ح حًٌٝ ،َ٣ِ٘وُح حًٌٝ .َجزُح ءخٓ شل٤٘ك ٢رأ ي٘ػ ،ذ٘ـُ 122 ٢ظُح ٞثخلُح حًٌٝ ، ضؼطوٗح 123 خٜ٠٤ك 124 خٜ٠٤ك غطو٘٣ ُْ ٢ظُح ٞثخلُح خٓأ ، 125 ضؼهٝ حًا ، 126 ،خٜ٤ك ٫ ٚٗ٧ ،خٜ٤ك خٜػٞهٞر ْـ٘ظ٣ ٫ ،َٛخطُح َؿَُخً ٢ٜك ،شٓخـٗ خٜثخ٠ػأ ٠ِػ ْ٤ُٝ .٬ٔؼظٔٓ ءخُٔح َ٤ٜ٣ ٬ك ،ٚر خُٜ سٍخٜطُح َٜل٣ ـٗخك ،ُٞيُح ذِط٣ َجزُح ٢ك َهى ذ٘ؿ ُٚخلر ءخُٔحٝ ،ُٚخلر َؿَُخك ،ٚ٤ك ْٔ 127 ي٘ػ ، قٓٞ٣ ٢رأ 128 ئلٓ ي٘ػٝ ، 129 شل٤٘ك ٢رأ ي٘ػٝ ،ٕحَٛخ١ خٔٛ٬ً 130 .ٕخٔـٗ خٔٛ٬ً ٚ٘ػ ءَُٔح شٓخـٗ ٢ك خٓأٝ ،صخه٬ُٔح ٍٝؤر ٞ٠ؼُح ٖػ َٝـُح ١خوٓ٩ ءخُٔح خٓأٝ ءخُٔح شرخٛ٩ :ٚؿٝ ٢كٝ ،ءخ٠ػ٧ح ش٤ور ٢ك شرخ٘ـُح ءخوزُ :ٚؿٝ ٢ك :ٕخٜؿٝ َٔؼظُٔٔح ٚ٘ػٝ ، : نكٝأ ش٣حَُٝح ٌٙٛٝ َٛخ١ َؿَُح ٕأ . قٓٞ٣ ٢رأ ٖػٝ 131 ذ٘ؿ . 132 ذِ١ ٠ُا شؿخلُِ خٛإخٓ ئل٣ ٫ ِٚؿٍ ٝأ ٙي٣ َهىأ ءخٗ٩ح ٢ك ٙي٣ َهىأ ُٞٝ ،ُٞيُح 133 ّيؼُ ٙئل٣ ٚ٤ك ِٚؿٍ َهىأ ُٞٝ .خٗخٔلظٓح ٙئل٣ ٫ .شؿخلُح ك ٝ ،ٖلل٣ ُْ خٓ ٙئل٣ ٫ خٜ٤ك ضؼهٝ حًا :ْ٘ـُحٝ ،َر٩ح سَؼر ي ٙ ُْ خٓ 134 َٙؼٌظٔ٣ ٚؿٝ غرٍ ٠طؿ حًا :َ٤هٝ ،ٖ٤طَؼر ٝأ سَؼر ٖػ ُٞٝ ًَ ِْٔ٣ ٫ :َ٤هٝ .َظخُ٘ح ١ٞظٔطٝ ،ءخُٔح 135 ،َُٜٔح ٢ك ٌَُٔ٘ٔحٝ ،ق٤لُٜحٝ ،ْرخ٤ُحٝ ،ذ١َُح ٚ٤ك .سُخلُٔحٝ .ٍٞزُح شُِ٘ٔر َوزُح ءخؼهأٝ 122 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 123 غطوٗح :ؽ 124 ٠٤ك غطو٘٣ ُْ :ف خٜ 125 خٜ٠٤ك غطوٗح :ف 126 ضؼهٝ :ؽ 127 :ؽ -ُٚخلر ءخُٔحٝ 128 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 129 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 130 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 131 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 132 َؿٍ :أ 133 ءخُٔح :أ 134 :ف ،ؽ -ُْ 135 ١ٞظٔ٣ :ف ،ؽ
31 إَه ٫ َٛخ١ ،شٓخٔلُحٝ ،َ٤كخٜؼُخً :ٍخـُٜح ٍٞ٤طُح ٖٓ ٚٔلُ ًَئ٣ خٓ ئل٣ .ٚ٤ك ٖظٗ ٫ ءَه ًَ حًٌٝ ،دٞؼُح ٫ٝ ،ءخُٔح ٖٓ ٚٔلُ ًَئ٣ ٫خٓ ءَهٝ أيلُحٝ ،١ُخزُخً :ٍخزٌُح ٍٞ٤طُح س 136 ي٘ػ َجزُح ءخٓ ئل٣ قٓٞ٣ ٢رأٝ شل٤٘ك ٢رأ 137 .ٕ٫ٞه ءخٗ٩ح ٢ك ٝ ،دٞؼُح ئل٣ ٫ٝ ،خٜ٤ك غهٝ حًا ، [ءَه حًٌٝ ،ءخُٔح ئل٣ ؽخؿيُح ءَهٝ 4 ٣حٍٝ ٢ك ُٝ٧حٝ ، ٢زُح ]أ / :ُٝ٧حٝ ،ش ٝ .فُِ٘ح ٢ك ش٣حٍٝ ٢ك ١يـُخً 138 ع٬ػ َٕٝ٘ػ َٝـُح ٢كٝ ،َٝـُح شُِ٘ٔر صحٍؤك شل٤٘ك ٢رأ ٖػ ٖٔلُح ش٣حٍٝ ٢ك ،حُٞى 139 ،ء٫ى َ٘ػ سَ٤ـُٜح سٍؤلُحٝ ،شِٔلُح ٢ك .ذطحَٓ ْٔه ٠ِػ فُِ٘ح َؼؿ ش٣حَُٝح ٌٙٛ ٠ِػٝ سٍؤك غرٍأٝ 140 .حُٞى ٕٞؼرٍأ خٜ٤لك ،شؿخؿيُح شُِ٘ٔر ٜطر ٌْك حًاٝ ي٤ُح َٔـً ،خُٜ خؼزط ءخَُٗحٝ ،ُٞيُح سٍخٜطر ٌْك فُِ٘خر َجزُح سٍخ ْـُ٘ح 141 سٍخٜطر ٌْك ي٤ُح سٍخٜطر ٌْك حًا سَٝؼُح ، صٍخٛ حًا ،َٔوُح ذـًٝ ٗٝ ٬ه خر خُٜ سٍخٜ١ ءخُٔح ٖٓ خٜ٤ك خٓ فِ ٠ِػ ش٤٘زٓ َجزُح َثخٔٓٝ .قُِٔح عخٔؿ .ّخ٤وُح ٕٝى ٍخػ٥ح عخزطح ٝ ،َٛخ١ خُٛٞىٝ ،َجزُح َزك ٕخٌُٔ ْٜ٣ي٣أ ٖؼ٠٣ ٕحُٞٔ٘حٝ ،ٕخ٤زُٜح ٕخً ٕا . سٍَٝ٠ُح .ٚ٤ك َٕ٣٫ٝ ،خ١خ٤ظكح يـُٔٔح ٚر ٖ٤ط٣ ٫ ْـُ٘ح ءخُٔح ٖٓ فِٗ خٓٝ خًٔ ،خؼرخظظٓ خ٤ُحٞظٓ ذـ٣ ٫ ،َجزُح فِٗ ذؿٝ حًا ،ذـ٣ ٫ شٔـُ٘ح َجزُح ٖ٤١ فِٗ .ْـُ٘ح دٞؼُح َٔؿ ٢ك ٔل٣ ،َجزُح ٢ك َٔؼظُٔٔح ءخُٔح غهٞك ؤٟٞط َؿٍ شل٤٘ك ٢رأ ي٘ػ ٙي 142 ءخٓٝ ، ٫خر ْـ٘ظ٣ خٜ٤ك غهٝ حًا ءخـ٘ظٓ٫ح .مخلط 136 سءحيـُح :نُٔ٘ح غ٤ٔؿ ٢ك 137 الله خٜٔٔكٍ + :ف 138 :ؽ -ٝ 139 :ف + الله خٜٔٔكٍ 140 ف ،ؽ صحٍؤك : 141 شٔـُ٘ح :ف ،ؽ 142 الله ٚٔكٍ :ف
32 ّخٔلُح َثخٔٓ ٢ك َٜك ّخُ٘ح ٞؼر ُٚخه خُٔ خك٬ه خٗي٘ػ ءخُٔ٘حٝ ،ٍخؿَُِ ،عَٝ٘ٓ ّخٔلُح ٍٞهى 143 ، سٍٞؼُح فٌٞ٘ٓ ٌٖ٣ ُْ حًا يًُ فخز٣ خٔٗاٝ .ٚ٤ك ٍٞ٘طٝ َهى ّ٬ُٔح ٚ٤ِػ ٚٗأ ١ٍٝٝ ٚ٤ك 144 َٟ َ٤ؿ ٖٓ سٍٞؼُح قً٘ٝ . .حيؿ ّحَك سٍٝ ٖٓ ْ٤ُ ،سٝيـُخر ّخٔلُح ٍٞهى سءَُٝٔح ،َٙ٤ؿٝ ّخٔلُح ْ٤ه يٌُر ّؤر ٫ ٖ٤ر خٓ ٫ا .شٗخؼُح ٠ُا سَُٔح حًا ٚ٤ك س٬ُٜح خٓأ .ٚ٤ك ق٤زٔظُح ٌَٙ٣ ٫ٝ ،غ٤كٍ صٜٞر ،ٚ٤ك ٕآَوُح سءحَه ٌَٙ٣ٝ ِٚؼك يهٝ ىخُِٛح ٖٓ يكحٝ ٕخًٝ .ٚر ّؤر ٫ َ٤ػخٔط ْ٤ُ ٝ حَٛخ١ خؼٟٞٓ يؿٝ .حٌٌٛ ٕخً حًا ٚ٤ك ّ٬ُٔح ُٞـ٣ٝ 145 .حٍِظٓ َ٤ؿ ٖٓ ،خكٍخؼظٓ خزٛ ذٜ٣ٝ ،خكٍخؼظٓ خؼٌٓ غٌٔ٣ ٕأ ٚ٤ك َهحيُِ ٢ـز٘٣ٝ فحَٓا 146 . ّخُ٘حٝ ،دٞزٗ٧ح ٖٓ تـ٣ ءخُٔح ٕخًٝ ،شٓخـٗ ٙي٤رٝ ،ّخٔلُح ٝٞك ٖٓ فَؿ ُٞٝ خًٍحيظٓ خكَؿ ٕٞكَظـ٣ [ 4 خُٔح شُِ٘ٔر ٜٞك ق٤لُٜح ٞٛ ،ءخُٔح ْـ٘ظ٣ ٫ ]د / ١ٍخـُح ء فَظـ٣ ،شؼٜه ٚ٤ك يـ٣ ُْٝ ّخٔلُح َهى ذ٘ؿ 147 ٠ِػ ذٜ٤ك ،َٟٔ٤ُح ٙي٣ غرخٛؤر فَظـ٣ ْػ ،َٟٔ٤ُح ٙي٣ ٠ِػ ذٜ٤ك ،٠٘ٔ٤ُح ٙي٣ غرخٛؤر فَظـ٣ ْػ ،٠٘ٔ٤ُح ٙي٣ 148 شكَـُٔح شُِ٘ٔر ٚلًٝ ،ٚلٌر 149 . ٙي٣ ٢ك ٌٖ٣ ُْ حًا ،ءحٞٓ ٚ٤ك ٞثخلُحٝ ،ذ٘ـُحٝ ،عيلُٔح ي٣ٝ 150 ِٚهىأ حًا شٓخـٗ ُٔح ٢ك .خٗخٔلظٓح ءخُٔح ئل٣ ٫ ،ءخ 143 شرخلُٜح + :ف 144 :ف -ٚ٤ك 145 :ف -ٕخً حًا 146 ءخُٔح + :ف 147 :أ ٕٞكَظـ٣ فَظـ٣ :ف ؛ 148 فَظـ٣ :ف ؛فَـط :أ 149 ِٚهىأ حًا :ف 150 ٚ٤ك :ف
33 ٖػ ١َٝٓ َٜٙؼ٣ ُْ ٕاٝ ،ٍحُ٩حٝ ٞٛ َٜط٣ ،ٍحُ٩ح ٠ِػ ءخُٔح ذٛ حًا ذ٘ؿ قٓٞ٣ ٢رأ 151 . ُْ خٓ ٚ٤ِؿٍ َٔؿ ٚ٤ِػ ذـ٣ ٫ ،َؼٗ َ٤ؿ ٖٓ ؽَهٝ ،َٔظؿحٝ ّخٔلُح َهى َؿٍ ٚ٤ِؿٍ غٟٝ ٚٗأ ِْؼ٣ 152 ٚ٤ك ٕ٧ ،خؼزه ٚ٤ك ٚٗأ ِْؼ٣ ٫ ٝأ ،ْـٗ غٟٞٓ ٠ِػ ،ِٟٞرٝ سٍَٟٝ .شػَُ٘ٔح فحُٞأ ٢ك ٌْلُح حًٌٝ خٓ ،ٍحيوٓ ٚ٘ٓ ؽَو٣ ُْ خٓ َٜط٣ ٫ ،ٚ٤ك ءخُٔح َهى ْػ ،ْـ٘ط حًا ّخٔلُح ٝٞك ٚ٤ك ٕخً ع٬ػ ٚ٤ك ٕخً خٓ ٍحيوٓ ٚ٘ٓ ؽَه حًا َٜط٣ :َ٤هٝ ،١ٞك٧ح ٞٛٝ ،صحَٓ .سيكحٝ سَٓ ٫ خٔ٤ك َٜك 153 ٫حٝ ءُٟٞٞح ُٞـ٣ ٚر ٍخٔظؿ ٣ ٫ َٔؼُحٝ َـُ٘ح ٖٓ َٜظػح ءخٓ ًَ ،ءخؼوُحٝ ،ن٤طزُح ءخًٔ ،ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ .خَٛ٤ؿٝ ،فخلظُحٝ قٓٞ٣ ٞرأ :ٍخهٝ ،ٚر ءُٟٞٞح ُٞـ٣ ٫ :َ٤ه ،ٌَُّح ٖٓ َطو٣ ١ٌُح ءخُٔح خٓأٝ 154 .َٜظؼٔر ْ٤ُ ٚٗ٧ ،ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ءُٟٞٞح ُٞـ٣ ٫ ٚ٤ِػ ذِؿٝ ،ءخُٔح ٢ك قُِٔح فَ١ ُٞٝ 155 ،٢ِزـُح قُِٔحٝ .ٚر .ءحٞٓ ٢ثخُٔحٝ ٌُح ءخُٔحٝ ءحِؿأ ٖٓ شوزُٔح ٕ٧ ،ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ،شوزٓ ٍٝأ ٢ك ١َـ٣ ١ .ءخُٔخر شطِظؤُح سؤٔلُحٝ ،دحَظُخً ،ٍٝ٧ح ٕا ،ءخُٔح ئـٗح ٕاٝ .ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ٫ ،خ٘٤وػ ٍخٜك ،ءخُٔح ٢ك ؾِؼُح غهٝ ُٞٝ ي٘ػ ٫ا ٬ك ٫اٝ ،ُٞـ٣ ءخُٔح ي٣َلظر ٌَٔ٘٣ غ٤لر ءخُٔح ٚؿٝ ٠ِػ خو٤هٍ ئـُح ٕخً َ٠ُح ىَلظ٣ ٫ غ٤لر ءخُٔح ٚؿٝ ٠ِػ خؼطه خؼطه ئـُح ٕخً ٕاٝ .َٓ خًٔ سٍٝ .شٔؿ٧ح ٢ك ءخُٔخر حًٌٝ ،ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ٫ ،ءخُٔح ي٣َلظر 151 الله ٚٔكٍ :ف 152 ِٚؿٍ :ف 153 :أ -٫ + :ف ؛-٫ 154 الله ٚٔكٍ + :ف 155 تٟٞظُح :ف
34 ٌ٤زٗ ٞٛٝ ،ٚ٤ك قِظؤُح ٌ٤زُ٘حٝ ،ىٍُٞح ءخٓٝ ،َوُخً ،شرَٗ٧خر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ٫ٝ شل٤٘ك ٢رأ ي٘ػ ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ،ٚرَٗ َل٣ حِٞك ٕخً حًا ،َٔظُح ،الله ٚٔكٍ [ ٚٗأ ،ٚ٘ػ ١ٍٝٝ ٚ٤ك غ٣يلُح ىٍُٝٞ 5 .حٌٛ ٖػ غؿٍ ]أ / ٢ِظو٣ ١ٌُح ءخُٔحٝ 156 .ٚر ءٟٞٞظُح ُٞـ٣ ،١خؤُحٝ ،محِزُح ًْٓ٧ح ٢ك َٜك آ ٍ ٢ٓى٥ح ٍئٓٝ .مَؼُح حًٌٝ ،ٚٔلُ ٖٓ يُٞظ٣ دخؼُِحٝ ،ٚرخؼِر َزظؼ٣ ت٤ٗ ًَ ٍئٓ ١ٞظٔ٣ٝ ،َٛخ١ ٚٔلُ ًَئ٣ خٓٝ ثخلُحٝ ،ذ٘ـُح ٚ٤ك ،ٞ .َكخٌُحٝ .ءخُٔح ْـ٘ظ٣ ٍٙٞك ٖٓ ءخُٔح دَٗ ْػ َٔوُح دَٗ ُٞٝ .ٖ٤ؼُح شٓخـُ٘ ْـٗ َ٣ِ٘وُح ٍئٓٝ ٚؿُٞٝ ٖٓ ءخٗ٩ح َٔـ٣ ،ْـٗ ذٌُِح ٍئٓٝ خػ٬ػ ٢ؼكخُ٘ح ي٘ػٝ ،خٗي٘ػ 157 َٔـ٣ : حٌٌٛٝ ،ٙي٘ػ خ٠٣أ ٖ٤ؼُح ْـٗ ٞٛٝ ،غ٣يلُِ خؼزٓ 158 .دخٗ ًٝ ٚٗ٧ ،َ٤لُح ٍئٓ ٍئٓٝ 159 خٗي٘ػ ْـٗ ْثخٜزُح ٢ؼكخُ٘ح ي٘ػٝ ، 160 ،ذٌُِح ٍئٓ ٫ا َٛخ١ ٚٗأ : .َ٣ِ٘وُحٝ ئلٓٝ ،شل٤٘ك ٢رأ ي٘ػ ٌَٙٝٓ سَُٜح ٍئٓٝ 161 عخزٓٝ ،س٬ؤُح شؿخؿيُح ٍئٓ حًٌٝ ، ٖػٝ .ءخُٔح ْـ٘ظ٣ خٍٛٞك ٖٓ ضرَٗ ْػ ،سٍؤلُح سَُٜح ضًِأ ٕاٝ ،َ٤طُح 162 ئلٓ ٍٟأ ٫ٝ ،ٌَٙٝٓ سٍؤلُح ٍئٓ الله ٚٔكٍ .خٓؤر ُٚٞزر 156 ٚر + :ف 157 الله ٚٔكٍ + :ف 158 حًٌ :ف 159 عخزٓ + :ف 160 الله ٚٔكٍ + :ف 161 الله خٜٔٔكٍ + :ف ،ؽ 162 ي٘ػ :ف
35 ٝ ،ٍخٔلُح ٍئٓٝ ٚطٍخٜ١ ٢ك يُ٘ح :َ٤ه خٜٔ٤ك ىٌٞ٘ٓ َـزُح 163 ٢ك يُ٘ح :َ٤هٝ ، .قٛ٧ح ٞٛٝ ،ٚظ٣ٍٜٞ١ ٚ٘زُ حًٌٝ ،َٛخ١ ٍخٔلُح مَػٝ 164 ،ٚ٘زُ حًٌٝ ،َٛخ١ َّلُح ٍئٓٝ ،ًَئ٣ ٫ ٌُٖ .ًَئ٣ٝ غٓ ُٞـ٣ ٌَُٙٝٔخرٝ ،ءُٟٞٞح نك ٢ك نِطُٔح ءخُٔح شُِ٘ٔر َٛخطُح ٍئُٔحٝ ،ءُٟٞٞح ٖ٤ر غٔـ٣ ىٌُٞ٘ٔح ٢كٝ ،شٛحٌَُح ٝ ،ْٔ٤ظُحٝ 165 ،خٗي٘ػ ُخؿ ّيه خٜٔ٣أ الله ٚٔكٍ َكُِ خك٬ه 166 . خٓٝ ،ءخٗ٩ح ئل٣ خٔ٤ك َٜك ٫ ٢ٗ عٞهٞر ئل٣ ء 167 ٚ٤ك ٚطٞٔر ٝأ ، الله ٢ٍٟ ّخزػ ٖرح ٍٞوُ ٙئل٣ ُْ ءخٗ٩ح ٢ك ٚظُخٔؿ ٖٓ ق٠ظٗخك َٔظؿح ذ٘ؿ ٚ٘ػ 168 ءخُٔح َ٘ٗ يِٓ ٖٓٝ : 169 . عخطظٔ٣ ٫ خٓ ٕأ :ٚ٘ػ الله ٢ٍٟ ٖٔلُح ٖػٝ ٓ٩ح ٚ٤ك ٍخٓ ٕاٝ ،حٞلػ ،ٌٕٞ٣ ٚ٘ػ عخ٘ظ 170 ٫ح ٕخٌٓ٩ ٙئل٣ َٛخلُحٝ ،ٚ٘ػ عخ٘ظٓ ٝ ،خٜٔ٘٤ر 171 حَ٤ؼً ٌٕٞ٣ ءخٗ٩ح ٢ك صحَطوُح غٟحٞٓ ٖ٤زظٔ٣ ٕخً ٕا 172 غهٝ ٕاٝ ، ،َٔه ء٢ٗ ءخُٔح ٕ٧ ،ٍخٔؼظٓ٫ح ٌٍؼظُ ،ٙئل٣ ٍٞر ٝأ ،سٌٍػ ٝأ شٓخـُ٘حٝ ،ق٤طُ مَلظ٣ ٚ٤ك ضؼهٝ حًا 173 غ٤٘٣ٝ ، 174 .ٌَُح ٢ك ىأ ذ٘ؿ ُٞٝ .خٗخٔلظٓح ٙئل٣٫ ،ٌٍه ٚ٤ِػ ْ٤ُٝ ،خِٜٔـ٣ ٕأ ،َزه ءخٗ٩ح ٢ك ٙي٣ َه [.ذـُح ْـ٘ظ٣ ٫ سٍؤك ٌُُٞح ٢ك يؿٝ ْػ ٌُُٞخر ذـُح ٖٓ ءخُٔح ٌهأ 5 ]د / 163 :ؽ -)ٚطَٛخ١ ٢ك يُ٘ح َ٤ه( 164 ٝ + :ؽ 165 :ف ،ؽ -ٝ 166 :ؽ -الله ٚٔكٍ 167 :أ خٓٝ ،ءخٗ٩ح ئل٣ ٫ خٔ٤ك َٜك ت٤ٗ عٞهٞر ئل٣ 168 خٜٔ٘ػ :ف 169 ٞلػ ٜٞك + :ف 170 ٚ٘ٓ :ف 171 :ؽ -ٝ 172 ٬ك ٫اٝ + :ؽ 173 ك + :ف ٚ٤ 174 غ٤٘ط :ؽ
36 ئٟٞظُح ُٞـ٣ٝ ٚ٤ك َهىأ ُٞٝ .ءخُٔح َٛؤر حٍخزظػح ٌُٞر ٚ٘ٓ ٌهئ٣ ،ذؿ ٖٓ ذكأ ٌٍه ٚ٤ِػ ْ٤ُٝ ،ٙي٣ ٢زُٜح 175 ٧ ،َٙ٤ـر ؤٟٞظ٣ ٕأ ٢ُا ٖػ ٠ٓخلظ٣ ٫ ٚٗ .شٓخـُ٘ح ٓ ءخُٔح ٢ك شِثخٓ ْلٗ ُٚ ْ٤ُ خٓ صٞ ٢ؼكخُِ٘ خك٬ه خٗي٘ػ ٙئل٣ ٫ 176 : ،نزُخً َ٤رخُِٗحٝ ،دخرٌُحٝ 177 .فٞلُٔٔح ّيُحٞٛ ئلُٔح ٕ٧ ،خٛٞلٗٝ دٍخوؼُحٝ ، ،ٕخ١َُٔحٝ ،عيل٠ُخً ُٚ خك٬ه خٗي٘ػ خ٠٣أ ٙئل٣ ٫ ءخُٔح ٢ك ٖ٤ؼ٣ خٓ صٞٓٝ .خٛٞلٗٝ ٫ ئُٔح صٞٓٝ خٛئل٣ 178 ٫خر ٌْل٣ ٬ك ،ٚٗخٌٓٝ ،ٚٗيؼٓ ٢ك صخٓ ٚٗ٧ ،مخلط ش٠٤زً ،ءخُٔح شٓخـ٘ر ،خٓى خٜوٓ ٍخك ٢ك صخٓ حًا ٍخٔؼُح ّٞٓٝ ،َوُح ىٝيلًٝ ،َ٤ٜؼُح َؼٓ ءخُٔح َ٤ؿ ٢كٝ ءخُٔح ٢ك ّٝي٣ ٫ ١ٞٓيُح حًا ُٚ ّى ٫ ٚٗ٧ٝ ،ٚؼٟٞٓ ٝ ،ْرى ٚ٤ك صخٓ حًا 179 ف٬ظهح ٚ٤ك ، 180 َلزُحٝ ،١َزُح عيل٠ُحٝ . ٢ك ءحٞٓ ٚ٤ك ١ .ش٣حَُٝح َٛخظ .ٚ٤ك ٙحٞؼٓٝ ٙيُحٞط ٌٕٞ٣ خٓ ،ءخُٔح ٢ك ٖ٤ؼ٣ خٓٝ .ٙئل٣ َ٤ه ضطخٓٝ ،ءخُٔح ٢ك ضؼهٝ ْػ ،ضٜٓ حًا ٝٞؼزُح ٙئل٣ ٫ ،ءخُٔح ٢ك شؿخؿيُح ٖٓ ضؼهٝ حًا ش٠٤زُح 181 حًٌٝ ، .شِؤُح ٕخطَؼر ٝأ ،سَؼر 182 ُ حًا ٖزُِح دَ٘٣ٝ ،سَؼزُح ٠َٓط ذِلُٔح ٢ك ضؼهٝ حًا ، ْ ضظلظ٣ .سٍَٝ٠ُح ٕخٌُٔ ،ٚ٤ك .ٚثخٓ ٖٓ ءُٟٞٞحٝ ،دَُ٘ح ٌَٙ٣ ،خ٤ك ذـُح ٖٓ ضؿَه سٍؤك خٓ َؼٓ ٬٤ِه ٕخً ٕاٝ ،ٙئل٣ َلظُح ٍحيوٓ ءخُٔح ٢ك غهٝ حًا ٚٔلُٝأ ،٢ٓى٥ح يِؿ حًٌٝ ،ءخُٔح ٢ك غهٝ ْػ ،َٔؿ حًا ٚٔظػ حًٌٝ ،ٙئل٣ ٫ َؿَُح مخوٗ ٖٓ َػخ٘ظ٣ َٙؼٗٝ ،َٙلظ 183 . 175 ذكؤك :ف ،ؽ 176 الله ٚٔكٍ + :ف ،ؽ 177 :ؽ -َ٤رخُٗ 178 خ٠٣أ + :ؽ 179 :أ -ٚ٤ك + :ف ،ؽ ؛-ٚ٤ك 180 ن٣خُ٘ٔح + :ف ،ؽ 181 :ؽ -ءخُٔح ٢ك شؿخؿيُح ٖٓ ضؼهٝ حًا ، ٙئل٣ ٫ 182 :ؽ -أ ،سَؼر ٕخطَؼر ٝ 183 :ف -َٔؿ حًا ، ءخُٔح ٢ك غهٝ ْػ ٝ ، َٙلظ حًٌ َٙؼٗٝ ،
