-2011 Mehmed Âkif Ylna Armaan-
Mehmed Âkif Ersoy Hakknda Yaplm
Doktora ve Yüksek Lisans Tezleri
Dr. Ahmet KARATA
Mehmed Âkif millî mücâdelenin sembol ismi, stiklâl Marmzn ve kahra-manlk destanlarnn çalar ötesine seslenen âiri olmasnn yannda Türk-slâm kültür ve medeniyetinin XX. yüzyldaki önde gelen ilim, fikir, mücâdele ve dâvâ adamdr. Bugüne kadar hayat, düünceleri, eserleri, ahsiyeti birçok ilmî, edebî, popüler aratrmaya konu olmu; adna üniversite, aratrma merkezleri, vakflar, fikir ve sanat merkezleri kurulmutur. Kur’ân’n bir çeit tefsiri saylabilecek
Safahat’ Cumhuriyet’ten bu yana ülkemizde Kur’ân- Kerîm’den sonra en çok
okunan ve baslan kitap vasf kazanmtr.
Üniversitelerimizde de onun ahsiyeti, fikirleri ve eserleri ile ilgili -says yeter-siz olmakla beraber- yüksek lisans ve doktora tezleri seviyesinde kymetli çalma-lar yaplmtr. Yaptmz aratrmaçalma-lar neticesinde bu konuda bei doktora olmak üzere otuzun üzerinde lisanüstü tez yapldn tespit ettik.1 Birkaç dnda tamamn inceleme imkân bulduumuz bu tezler hakknda okuyucularmza ksaca bilgi verdik. Tezlerin büyük çounluu orijinal olmakla beraber Mehmed Âkif’in hayat, dönemi ve eserlerinin anlatld ilk bölümlerdeki bilgilerin büyük çounlukla birbirini tekrar ettii görülmekte hattâ bazlarnda tezin yarsndan fazlasn kaplad dikkat çekmektedir. Baz tezlerde ise aratrmaclar inceledik-leri ana konular bakmndan tekrara dümülerdir. Aadaki özetlerden de açkça anlalaca gibi bütün çeitliliine ramen Mehmed Âkif hakknda yaplan lisansüstü çalmalar sayca yetersiz saylabilir. Yaplacak yeni tezlerle bu açn kapatlaca ümidini tayoruz.
Tezlerin tamamlan srasna göre künye ve özetleri öyledir:
Marmara Üniversitesi lâhiyat Fakültesi Türk-slâm Edebiyat Anabilim Dal Aratrma Görevlisi.
1 Taramalarmzda YÖK, SAM ve baz enstitülerin tez veri tabanlarn esas aldk, bata
üniversi-teler olmak üzere çeitli kütüphanelerin kataloglarndan istifade ettik. Buna ramen haberdar olamadmz tezlerin bulunabileceini belirtmek isteriz.
I. Doktora Tezleri A. Yurt çinde Yaplanlar
1. Abdülvahit mamolu, Mehmed Âkif’te Dinî Hayatn Psikolojisi (1991.
Danman: Prof. Dr. Kerim Yavuz), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü, 378 sayfa.
Mehmed Âkif’in hayat, eserleri, ahsiyeti, döneminin anlatld tezin ana temas onun müslüman insana bak, ibâdet, iyi-kötü, ak ve ahlâk anlaydr. Âkif’in eserlerinden alntlarla devrin dinî hayat, Mehmed Âkif’in toplumun dinî anlayna getirdii eletiriler ve dinin doru anlalp yaanmas için gösterdii gayretler teferruatl bir ekilde konu edinilmitir.
Abdülvahit mamolu, tezinin bir ksmn baz deiikliklerle kitap olarak ne-retmitir (Vahit mamolu, Mehmed Âkif ve nanan nsan, stanbul 1996).
2. Fazl Gökçek, Mehmet Âkif Ersoy’un iiri Üzerinde Bir nceleme (1995.
Danman: Prof. Dr. Ömer Faruk Huyugüzel), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 250 sayfa.
Balangçtan XX. yüzyla kadar yeni Türk iiri hakknda genel deerlendirme-lerin, Mehmed Âkif’in iir anlayyla ilgili genel bir incelemenin yer ald tezde Âkif’in iirlerinin muhtevâ özellikleri, hikemî, sosyal, tasavvufî iirleri ayrntl bir ekilde ele alnm, sonra iirlerdeki ekil ve üslup hususiyetleri hakknda bilgiler verilmitir. Mehmed Âkif’in üslup endiesine sahip, yeniliklere açk, tasannûdan uzak, konuma dilini tercih eden, yerli malzemeye büyük önem veren bir âir olarak tantld tez, Mehmed Âkif’in iir Dünyas adyla 2005’te stanbul’da
baslmtr.
3. Dinara Duisebayeva, Mehmet Âkif Ersoy’un Safahat ile Muhtar Ave-zov’un Abay Yolu Adl Eserinin Tema Bakmndan ncelenmesi (2008.
Dan-man: Prof. Dr. erif Akta), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 463 sayfa.
Mehmed Âkif dönemi ile ilgili bilgiler vermekle balayan tezde Âkif’in hayat, eserleri, eserlerindeki zaman, mekân, eitim, bilim, çalma, yoksulluk, âile, kadn, ahlâk, medeniyet gibi ana balklar üzerinde durulmu, Muhtar Avezov’un hayat hakknda teferruatl bilgi verildikten sonra Abay Yolu adl eserinin geni
tantm yaplmtr. Âkif’in eserleri bölümünde incelenen temalar Abay Yolu’nda
da ele alnm, son bölümde ise eserlerin karlatrmas yaplmtr. Buna göre
Safahat ve Abay Yolu Türk Dünyas için ortak temalar dillendiren önemli iki
eserdir. Her iki eserde de yaadklar toplumun sknt ve ihtiyaçlar dile getiril-mi, her iki müellif de bu yaralar görüp bunlara çare üretmeye gayret etmilerdir. Yetime tarzlarnn yansra aldklar dinî terbiye de birbirine benzeyen bu müte-fekkirler eserlerinde Türk ve Kazak toplumunun gelimesi, bamsz ve güçlü olmas için dinî ve millî deerlere sahip çklmas gerektiini vurgulamlardr.
B. Yurt Dnda Yaplanlar
1. sa Yüceer, Muhammed Âkif, Asruhu ve Cuhûduhu
fi’d-da’veti’l-slâmiyye, (doktora tezi, Câmiatü Ümmü’l-kurâ, Mekke 1410/1990. Danman:
Prof. Dr. Muhammed Kutub).
Bu doktora tezi, Arap-slâm dünyasnda Mehmed Âkif’le ilgili yaplm kay-dadeer çok az çalmadan biridir. Mehmed Âkif’in hayatnn ve yaad döne-min ele alnd bu Arapça tezde Âkif’in tefrikaya kar verdii mücadele ve slâm ümmetinin birlii için harcad çaba üzerinde teferruatl bir ekilde durulmutur. Tez, Âkif’in Arap corafyasndaki üniversitelerde doru bir ekilde tannmasna da hizmet etmi, bu yönüyle Arap entelektüelleri çevresinde ses getirmitir. Zira oralarda neredilen birtakm eserlerde Mehmed Âkif’in hayat ve fikriyât sathî bir ekilde ele alnmakta ve önemli yanllar içermektedir.2 Tezde Âkif’in “milli-yetçilik” anlaynn “rkçl” barndrmad, Arab’n, Arnavut’un, Türk’ün, Laz’n, Çerkez’in “slâm” çats altnda yekvücûd ve seferber olmas gerektii vurgulanmakta, iirlerinden örnekler aktarlarak onun d güçler tarafndan parçalanm, ye’se ve geri kalmla mahkum edilmi müslüman toplumun refâh ve yeniden dirilii için ömrünü harcad ifade edilmektedir. sa Yüceer’in bu çalmas daha sonra Türkiye’de neredilmitir. (Cuhûdu Muhammed Âkif Ersoy ve Ârâuhû fî Mecâli’t-Terbiyeti’l-slâmî [Mehmet Âkif, Ça ve slâmî Dâvetteki Hizmetleri], Yüzüncü Yl Üniversitesi lâhiyat Fak. Yay., Van 1995.)
II. Yüksek Lisans Tezleri A. Yurt çinde Yaplanlar
1. Sebahattin Arba, Mehmet Âkif’in Eitim Anlay (1985. Danman:
Yrd. Doç. Dr. Adil Çalar), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 118 sayfa.
Tezin ilk bölümünde Mehmed Âkif’in hayat, eserleri, dönemi anlatlmtr. Dier bölümlerde ise örgün-yaygn eitim, medrese-mektep mukayesesi yaplm, Mehmed Âkif’in eitime bak, cehâlet, maârif, medeniyet, tembellik, ye’s, ahlâk, âile, okul, öretmen, çevre vb. kavramlarla ilgili düünceleri, toplumu eitmenin ehemmiyeti üzerinde durulmu, Âkif’in yabanc mekteplere bak, toplum ve eitim meselelerine getirdii çözüm önerileri, öretmenlerle ilgili düünceleri detaylca anlatlmtr.
Tez, ayrca kitap olarak birtakm ilâve ve deiikliklerle Mehmet Âkif’in Eitim Üzerine Düünceleri adyla yaymlanmtr (stanbul 1992).
2. Abdullah Tüylü, Mehmed Âkif Ersoy’un iirlerinde Sosyal Meseleler
(1986. Danman: Yrd. Doç. Dr. Bilge Ercilasun), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 255 sayfa.
Tezin giri ksm Mehmed Âkif’in hayat, eserleri ve dönemine ayrlmtr. Bi-rinci bölümde Safahat’taki sosyal meseleler cehâlet, çalma, tevekkül,
ahlâksz-lk, maarif, medeniyet, aaç, orman, istibdat, hürriyet, kavmiyetçilik, dil, edebi-yat, sosyal dayanma gibi kavramlar etrafnda deerlendirilmi, iirlerden alnan örneklerle söz konusu meseleler detayl bir ekilde anlatlmtr. Tezin ikinci bölümünü “netice”, üçüncü bölümünü ise “bibliyografya” oluturmaktadr. Netice ksmnda sosyal mevzularn Mehmed Âkif’in iirinde geni yer tuttuu, Âkif’in eserlerinin tamamnda arlkl olarak bu mevzularla ilgili problemlere deindiini ve çözüm teklifleri getirdii ifade edilmektedir.
3. Recep Sabuncu, Mehmet Âkif’in Müslümanl ve Eitim Anlay (1989.
Danman: Yrd. Doç. Dr. Mustafa Öcal), Uluda Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 81 sayfa.
Bu çalmann da ilk bölümü Mehmed Âkif’n hayat, ahsiyeti, etkilendii ahsiyetlere ayrlmtr. kinci bölümde Âkif’in eitime bak ele alnm, iir ve mev’zelerinden hareketle okul-âile-öretmen-örenci ilikisi, eitim ortam, örencinin iyi yetime artlar, eitim prensipleri, öretmende bulunmas gereken vasflar, eitim problemlerinin çözümü için yaplmas gerekenler aktarlmtr.
4. Mustafa Aksoy, Safahat’taki Baz Kavramlarn Sosyolojik Tahlili (1989.
Danman: Yrd. Doç. Dr. Fikret Gezgin), stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 101 sayfa.
Mehmed Âkif’in dönemi, hayat ve Safahat hakknda genel bilgilerin verildii
giriten sonra Safahat’taki din, müslümanlk, kültür, din adam, slâm birlii,
asabiyet, millet, milliyetçilik, âile, aydn, terakki, inklap ve modernleme kav-ramlar ele alnm, çeitli örnekler verilerek sosoyolojik deerlendirmeler yapl-mtr.
5. zzet Kaçar, Eitimci Yönüyle Mehmet Âkif (1989. Danman: Eyüp
Gü-nay sbir), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 71 sayfa.
Merhum Mehmed Âkif’in eitimci yönünün incelendii tezin giri ksm onun hayat ve eserlerine ayrlmtr. Birinci bölümde Mehmed Âkif’in eitimle ilgili mevzulara bak ele alnm, eitim sistemindeki bozukluklara, “ilköretim problemi”ne, bak incelenmi, ideal öretmenin ve yetimi insann vasflar onun iirlerinden örneklerle dile getirilmitir. kinci bölümde Mehmed Âkif’in eitime dâir ictimâî meselelerle ilgili görüleri ayrntl olarak incelenmi; onun ahlâkî bozulma, fertlerin birbirinden kopuk olmas, millî birliin salanamamas, tefrika, ictimâî terbiye bozukluu, taklitçilik gibi problemlere getirdii çözüm önerileri aktarlmtr. Tezde ayrca gençliin ve halkn eitimi, salkl beden ve ruh yaps, âile, vatan ve ecdat sevgisi, milliyetçilik, çalkanlk, ilim ve tahsil, cehalete dümanlk, ümit ve azim, dindar, ahlâkl, saygl ve ciddî genç, halka mes’uliyet, ilim ve çalma duygusunu kazandrmak, insanlarn acma duygusunu
gelitirmek, tedbirli ve uyank olmaya tevik, cehâleti yenecek bir maarif sistemi kurmak gibi balklar dikkat çekmektedir. Tez, Mehmed Âkif’’in kulland öretim metodlarnn deerlendirilmesiyle sona ermektedir.
zzet Kaçar’n bu çalmas, ayn isimle 1989’da Konya’da neredilmitir
6. Ahmet Faruk Klç, Mehmet Âkif Ersoy’un Din ve Toplum Anlay
(1995. Danman: Doç. Dr. Yümni Sezen), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 111 sayfa.
Mehmed Âkif’in hayat, eserleri, dönemi, din ve toplum düüncesini olutu-ran kaynaklarn aktarld giri ksmndan sonra onun din anlay ele alnmtr. Âkif’e göre slâmiyet’in temel özellikleri, dinî hayat, dinin yanl yorumlanmas, suistimal edilmesi, dine kar olan cereyanlar, ona göre devrin aydnlar ve dine baklar gibi konular birtakm örneklerle anlatlmtr. Tezin ikinci bölümü Mehmed Âkif’e göre toplumun yaps ve ileyii, toplumun önemi, insanlara ulama hususunda kullanlmas gereken yöntemler ve araçlar üzerinde durulmu-tur. Son olarak Âkif’in milliyetçilie bak aktarlmtr. Buna göre Mehmed Âkif “fikr-i kavmiyyet”e kardr, ümmet birliini ve slâm kardeliini esas alan bir milliyetçilik anlayna sahiptir, onun millet kavramnn karl rk deil, üm-mettir.
7. Celaleddin Acuner, Mehmed Âkif’in Mev’ize ve Hutbelerindeki Din Ei-timi Unsurlar (1995. Danman: Doç. Dr. H. Mahmut Çamdibi), Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 146 sayfa.
Tezin giri ksm Mehmed Âkif’in hayat, eserleri ve eitimciliine ayrlmtr. lk bölümde Mehmed Âkif’in iirlerinden hareketle din eitiminin önemi, zarûre-ti, cehâlet ve marifet kavramlar üzerinde durulmu, ikinci bölümde âilede, okulda ve toplum içinde din eitiminin metodlar hakknda bilgi verilmitir. Âkif’in mev’ze ve hutbelerinden örnekler aktarlarak halka din eitimini ula-trmann ehemmiyetinin vurguland tez Âkif’in birlik beraberlie, çalmaya, kalknmaya verdii önem; tevekkül ve kader anlay, tembellik, nifâk, ümitsizlik, ahlâkî kusurlar hakkndaki görü ve prensiplerinin çeitli misaller nda anla-tlmasyla neticelenmektedir.
8. Asiye Çelenliolu, Mehmet Âkif’in Kur’an Yorumu (1998. Danman:
Prof. Dr. Sadrettin Gümü), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 122 sayfa.
Tezin giri ve ilk iki bölümünde Mehmed Âkif’in dönemi, hayat, eserleri an-latlm, üçüncü bölümde ise onun tefsir çalmalar, Kur’an tercümesi meselesi, tefsiri ve hutbeleri, tefsir metodu, Kur’an yorumunda beslendii kaynaklar Mu-hammed Abduh ve Zemaherî’nin ona etkisi üzerinde ksaca durulmu, Sebîlü’r-reâd dergisinde neredilen tefsir makalelerinin rivâyet ve dirâyet tefsiri açsndan
Msr’da Muhammed Abduh’un balatt “hurâfe ve bid’atlerden arnm, dinin dinamiklerine sahip çkan” bir tefsir akmnn Türkiye’deki temsilcisinin Meh-med Âkif olduu vurgulanmakta, Âkif’in ömrü boyunca bn Teymiye-Cemâleddin Efgânî-Muhammed Abduh çizgisinin benimsedii “asr- saâdet müslümanl”nn toplumun geneline yaylmas için çaba harcad ifade edilmek-tedir.
9. Kadir Tezer, Mehmet Âkif Ersoy’un Safahat’nda Kelime Gruplar (1999.
Danman: Yrd. Doç. Dr. Kenan Acar), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 269 sayfa.
Bu tezde Safahat’n kelime yaps incelenmitir. “Kelime grubu kavram”nn
tarifinden sonra Safahat’taki isim ve sfat tamlamalar, sfat, zarf ve isim fiiller,
tekrar gruplar (aynen tekrarlar, yakn anlaml tekrarlar, zt anlaml tekrarlar, ilâveliler), edat gruplar (için, ile, gibi, kadar ve dierleri), balama ve ünvan gruplar, birleik isimler, ünlemler, say gruplar, birleik fiiller, ksaltmalar, isnadlar, yükleme gruplar, yaklama, bulunma, uzaklama ve vasta gruplar zengin örnekler ve deerlendirmelerle detayl bir biçimde anlatlmtr.
10. Nazmi Avc, Milli âirimiz Mehmet Âkif Ersoy’da Eitim Düüncesi
(2000. Danman: Yrd. Doç. Dr. Selami Sönmez), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 71 sayfa.
Hacimli olmayan tezin büyük bir ksm Mehmed Âkif’in hayat, eserleri, ye-time tarz, millî mücâdeleye katks, stiklâl Mar’n yazmas gibi konulara ayrlmtr. Eitim-öretim, mektep-medrese, cami ve toplum vb. konular etra-fnda iirlerinden örnekler aktarlarak Mehmed Âkif’in eitime dâir görüleri özetlenmitir.
11. Salim Düzgün, Mehmet Âkif Ersoy, Tarihî, Sosyal ve Eitimci Kiilii
(2002. Danman: Yrd. Doç. Dr. lknur Polat Haydarolu), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 156 sayfa.
lk bölümünün Mehmed Âkif’in hayat ve eserlerine ayrld tezde Âkif’in düünce hayatnda slâmclk olgusu üzerinde durulmaktadr. Tezde ayrca o devirde güçlü olan Batclk, Osmanlclk, Türkçülük ve Sosyalizm akmlarnn Âkif’i hangi ölçülerde etkiledii, fikir ve edebiyatn ne kadar ekillendirdii hususu ele alnmaktadr. Son bölümde ise Mehmed Âkif’in eitim düüncesi, eitimin önünde engel olarak gördüü tembellik, ahlâkszlk, ye’s gibi problemlere bak ve çözüm önerileri anlatlmakta insann eitim hayatnda âile, okul ve toplum fonksiyonu Âkif’in görüleri nda aktarlmaktadr.
12. Hatice Aydn, Mehmet Âkif Ersoy’un iirlerinde Edebî Sanatlar (2002.
Danman: Prof. Dr. Kâzm Yeti), stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü, 399 sayfa.
Tezde bir sanatkârn ahsiyetinin bütün yönleriyle tespiti için üslup özellikle-rinin de ortaya konmas gerektii gerçeinden hareketle Mehmed Âkif’in san’at anlay, üslubu hakknda bilgiler verilmitir. Mehmed Âkif’in iirlerindeki edebî san’atlar tespit edilmi, yirmi yedi kategoride deerlendirilen bu san’atlardan özellikle tebih ve istiâre üzerinde geni bir ekilde durulmu, her bir san’at hakknda malumat ve zengin örneklerle Mehmed Âkif’in san’at ve üslup hususi-yetleri anlatlmtr.
13. Turan Çay, Mehmet Âkif’in Eitim Anlay (2003. Danman: Yrd.
Doç. Dr. Feridun Alper), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 98 sayfa.
Bu tezde de Mehmed Âkif’in hayat, eserleri, dönemi, örenim hayat, etki-lendii ahsiyetler ele alnm, iir, mev’ze ve makaleleri taranarak eitime dâir görüleri özetlenmitir. Birtakm örneklerden hareketle Mehmed Âkif’i eitimle ilgili problemler üzerinde düünmeye sevk eden sebepler aktarlm, Âkif’e göre eitimin unsurlar, felsefesi, amac ve nitelikleri anlatlmaya çallmtr.
14. Ali Yldrm, Mehmed Âkif Ersoy’a Göre Tanr ve Özgürlük (2005.
Da-nman: Prof. Dr. Turan Koç), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 78 sayfa.
Tezde slâm’n ulûhiyyet anlay ve tevhid akidesinin anlatld birinci bö-lümün ilk ksmndan sonra Mehmed Âkif’in Allah’n varl, isim ve sfatlar hakkndaki yaklamlar ele alnmaktadr. Burada ayrca, Allah âlem ilikisi, hareket ilkesi, ve Mehmed Âkif’in düüncesindeki tasavvufî öeler incelenmek-tedir. kinci bölümde ise Mehmed Âkif’in özgürlük anlay ele alnmaktadr. Evvelâ slâm’n özgürlüe bak açs irdelenmekte, sonra Allah’n kudreti ve yaratmas, kader gibi kavramlar ve Mehmed Âkif’in azim-tevekkül, Allah-insan gibi meselelere bak örneklerle aktarlmaktadr. Tez, Mehmed Âkif’in ahlâk anlaynn anlatlmas ve genel deerlendirme ile bitmektedir. Buna göre Meh-med Âkif, “dinamik ulûhiyet anlayna yakn duran, eylemci bir âir olarak karmza çkmaktadr. Özgürlük ve kader konusunda da meselenin büyük ölçüde ‘pratik’ yönüne arlk veren ve mevcut artlarda nasl davranlmas gerektiini öne alan birisidir.”
15. Meliha Macit, Mehmet Âkif Ersoy’un Geleneksel Din Anlay Eletirisi
(2006. Danman: Yrd. Doç. Dr. Muammer Esen), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 159 sayfa.
Tezde Mehmed Âkif’in yaad dönemin din anlayna getirdii eletiriler ve tespit ettii sorunlara kar yapc fikirleri ele alnmaktadr. Mehmed Âkif’in makaleleri, iirleri, tefsir, hutbe ve vaazlar incelenerek söz konusu eletiri ve çözüm önerileri üzerine durulan tezde Mehmed Âkif’in müslümanlarn çan gerisine dümelerinin temel sebebinin din deil, insanlarn din anlaynn olduu
yönündeki temel görüü birtakm örneklerle delillendirilmitir. Buna göre Meh-med Âkif slâm’la badamayan hal ve hareketleriyle dini lekeleyen Müslümanla-r iddetle tenkid etmi, salam müslümanln yolunun Kur’an’a smsk saMüslümanla-rl- sarl-mak, çalsarl-mak, üretmek, birlik ve beraberlik içinde yaamaktan geçtiini vurgu-lamtr. Tezde Mehmed Âkif’in ömrünü toplumun hayat tarzn müslümanca yapmak için harcad üzerinde durulmutur.
16. Ömer engün, Mehmet Âkif Ersoy’un Tefsircilii ve Kur’an Yorumu
(2007. Danman: Prof. Dr. Davud Aydüz), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 193 sayfa.
Mehmed Âkif’in hayat, eserleri, ilmî-edebî ahsiyetinin ele alnd tezde tef-sire olan ilgisi, Kur’an’a bak incelenmi, tefsir yazlarnn genel özellikleri, kaynaklar, gâyesi ve metodu üzerinde ayrntl bir ekilde durulmutur. Âkif’in âyetleri âyetlerle, rivâyet, sünnet, sahâbe kavli, esbâb- nüzûle göre ve dirâyete dayanarak tefsir ettiinin vurguland tezde onun Kur’an’dan ilhamla yazd iirleri de incelenmitir. Bu iirlerinde kulland Kur’ânî kavramlar, telmîhler, bunlarn yorumlar ve kaynaklar tezin bir dier bölümünü oluturmutur.
17. Fatma Sultan Akta, Mehmet Âkif Ersoy’un Safahat simli Eserindeki Ahlâk Anlay ile lgili Görüleri (2007. Danman: Doç. Dr. Yurdagül
Mehme-dolu), 358 sayfa.
Tezin ilk bölümünde Mehmed Âkif’in hayat ve eserleri hakknda bilgi veril-mektedir. kinci bölümde “Safahat’n genel felsefesi” ele alnmakta, son bölümde ise Mehmed Âkif’in ahlâk anlay ön plana çkarlmaktadr. Onun ferdî ve ictimâî ahlâka dâir görülerinin geniçe yer ald bu ksmda özellikle âile, edep, ilim, sa’y, cesâret, cehâlet, inat, adalet, birlik-beraberlik, fikir ve vicdan hürriyeti, selâm, komu hakk, yoksula yardm, büyüklere hürmet, vazife uûru, emânet, sdk gibi konular hakkndaki görüleri ele alnmaktadr. Tezin amac Âkif’in sözü edilen konulara dâir görülerini bugünkü topluma aktarmak, böylece bata çocuklar olmak üzere toplumun her katmann doru bir ekilde gelimesini salamasna yardm etmektir.
18. Haluk Bacaksz, Mehmed Âkif Ersoy’da Aile, Toplum ve nsan (2008.
Danman: Prof. Dr. Hasan Akay), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü, 132 sayfa.
Tezde, Mehmed Âkif’in eserlerinden hareketle âile, kadn, çocuk, baba, ça-lma, cehâlet, tembellik, ahlâk, ümitsizlik, tevekkül, tefrika, ordu, köylü, ark, mahalle gibi kavramlar üzerinde durulmu, Âkif’in bu unsurlara bak iirlerin-den örneklerle aktarlm; cemiyetçi bir âir ve mütefekkir olan Mehmed Âkif’in fert, âile ve toplumla alâkal problemlere ürettii çözümler üzerinde durulmutur.
19. Gülsüm enbalc, Mehmed Âkif ve Tevfik Fikret’in Eitim Görülerinin
Ferdi ve toplumu eitmeyi, yönlendirmeyi amaç edinen iki âir, Tevfik Fikret ve Mehmed Âkif’in eitim görülerinin karlatrld bu tezde, öncelikle II. Abdülhamid dönemi, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet’in ilk zamanlar genel olarak incelenmi, Fikret ve Âkif’in hayatlar ve eserleri üzerinde teferruatl bir ekilde durulmu ve iki âirin eitimin temel unsurlar olan âile, okul, öretmen, çevre, cami ile ilgili görüleri, eitime bak açlar, eitim problemine getirdikleri çözümler incelenmitir. Mehmed Âkif ve Tevfik Fikret’in eitimin nitelii ve eitim problemleri konusunda fikir birlii içerisindeyken eitimin unsurlar, eitime belirledikleri amaçlar ve eitim problemlerine önerdikleri çözümler açsndan fikir ayrlna dütüklerinin alt çizilmitir. Bunun sebebinin her iki âirin farkl düünce dünyasnda olmalarndan kaynaklandnn belirtildii tezde ana farklln âirlerin “din”e bak açlarndan çkt anlatlmaktadr. Bu durum onlarn eitime dâir görülerine de dorudan yansmtr.
20. Bora Ylmaz, Mehmet Âkif Ersoy’un Eserlerinde Halk Kültürü ve Halk
Edebiyat Materyallerinden stifâde (2009. Danman: Prof. Dr. Alâeddin
Meh-medolu), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 186 sayfa.
Bu tezde de önce Mehmed Âkif’in yetitii dönem, hayat, eserleri ve edebî kimlii hakkndaki bilgiler tekrar edilmitir (1.-2. bölümler). Üçüncü bölümde Mehmed Âkif’in eserlerindeki halk kültürü unsurlar ele alnm, atasözleri ve deyimler, argo ifadeler, dua ve beddualar, tekerlemeler, tahkiye, ninni, destan ve fkralar hakknda bilgiler verilmi, halkn klk-kyafeti, kulland eya, müzik âletleri tantlm, eserlere yansyan birtakm inanlar üzerinde durulmutur.
21. Mehmet Demirba, Mehmed Âkif’in iirlerinde Realizm (2009.
Dan-man: Yrd. Doç. Dr. Gülsemin Hazer), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 161 sayfa.
Tezin 1 ve 2. bölümlerinde realizm akmn ortaya çk, özellikleri ve Türk edebiyatnda realizm konusu ele alnmtr. Mehmed Âkif’in etkilendii kaynak-lar, iire ilgisi, edebî kiilii, realizme baknn ele alnd 3, 4, 5 ve 6. bölümler-den sonra Safahat ve muhtevas hakknda bilgi verilmitir. Son bölümde ise Safahat’taki iirlerde “realizm”in izleri aranmtr. Buna göre Mehmed Âkif’in
iirleri fert ve toplumun problemlerini esas alp bunlara çözüm aramak üzere kurulduundan dolay realist özellikler tamaktadr. Mehmed Âkif’in realizm akmn benimsedii söylenemez, onun iirlerindeki gerçeklik toplum hayatna uygulamak istedii fikirlerinden, tasvir ve gözlemlerinden kaynaklanmaktadr.
22. Aye Gülüser, Mehmed Âkif Ersoy’da Tanr Problemi (2010.
Dan-man: Doç. Dr. Bayram Dalklç), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 98 sayfa.
Mehmed Âkif’in hayat ve eserlerinin anlatld ilk bölümden sonra eserle-rinde Allah’n varlnn delilleri incelenmi, bunlardan nizâm ve gâye, dinî
tecrübe, ahlâk gibi deliller üzerinde durulmutur. Tezin ikinci bölümünde Meh-med Âkif’e göre Tanr’nn sfatlar meselesi ele alnm, Allah’n birlii, ezelî ve ebedî oluu, sonsuzluu ve deimezlii, bilmesi, her eye k dir oluu, irâdesi gibi konular hakkndaki görüleri aktarlmtr. Son bölümde ise Mehmed Âkif’e göre Allah-Âlem münâsebeti deizm, panteizm, panenteizm, ateizm ve teizm gibi kavramlar etrafnda irdelenmitir. Tez, Mehmed Âkif’in insan anlayyla ilgili görüleriyle tamamlanmaktadr. Tezde savunulan görüe göre Mehmed Âkif Allah’n varln ve delillerini iirlerinde çokça kullanm, Allah’n sfatlarna, azametine, lutuf ve ihsânlarna geni yer ayrmtr. Mehmed Âkif’e göre inanan insan, îmânnn yükümlülüünü yerine getirmek zorundadr, bu da ancak Al-lah’n buyruklarna smsk sarlmakla gerçekleebilir.
23. Nazmi Yldrm, Mehmet Âkif’te Gelenek ve Yenilik Düüncesi (2010.
Danman: Prof. Dr. Hüseyin Sarolu), stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 138 sayfa.
lk bölümünde Mehmed Âkif’in yaad devrin fikrî atmosferinin, Osmanlc-lk, BatcOsmanlc-lk, Türkçülük ve slâmclk gibi düünce akmlarnn anlatld tezde, Âkif’in slâmclk akmnda yer almasnda âile ve çevresinin etkisi incelenmekte-dir. Gelenein tanm, gelenek ile modernizm irtibat, Âkif’te gelenek görenek, taklit taassup, dinin ilevsellii, Âkif’in devrin din anlayna getirdii eletiriler, yanl inanlar, toplumsal yapy bozan anlaylar tezin dier konular arasnda yer almaktadr. Tez, Mehmed Âkif’in yenilik anlay, bilimsel ilerleme karsn-daki tutumu ve onun slâm düüncesindeki yerinin anlatlmasyla sona ermekte-dir.
24. Yavuz Horoz, Mehmed Âkif Ersoy’un Safahat’ta Anlam ve Telmih
Ola-rak Kulland Hadislerin ncelenmesi (2010. Danman: Prof. Dr. Nebi
Boz-kurt), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 168 sayfa.
Bu tezde de ilk bölüm Mehmed Âkif’in hayat, ahsiyeti, eserlerine ayrlmtr. kinci bölümde Safahat’ta anlam olarak kullanlan “kocakar ile Hz. Ömer
hikâyesi, talâkn çirkinlii, nazar, rkçln reddi, birlik beraberlik, kader hakkn-da konumann yasaklanmas, vebâhakkn-dan korunma ve kader, müslümanlarn derdiyle dertlenmek, Hz. Peygamber’in iir sevgisi, zâlim sultana hakk söylemek, borcunu zamannda ödemeye tevik, cemaatten uzaklamamak gerektii, slâm’n üstünlüü gibi konular, hadisler ve örnek iirlerle sralanmtr. Üçüncü bölümde ise Safahat’ta telmih yoluyla kullanlan hadislere yer verilmitir. Bunlar arasnda
Allah’n bilinmek istemesi, çalma zarûreti, dilenciliin reddi, mazlûmun duas, Hz. Peygamber’e sayg, bir kavme benzemek, tevekkül, dünyann öküz ve baln srtnda olmas meselesi, hayatn ganimet oluu, ilim tahsili, Asr sûresinin fazîleti, nefisle yaplan mücadelenin büyüklüü ve zorluu, münâfkln belirtileri hak-knda rivâyet edilen hadisler bulunmaktadr.Tezde Mehmed Âkif’in Safahat’ta
aktarlmakta-dr.
25. Safiye Çelik, Edebiyat Sosyolojisi Balamnda Mehmed Âkif Ersoy
(2010. Danman: Yrd. Doç. Dr. Yelda Sevim), Frat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 215 sayfa.
Mehmed Âkif’in hayat, eserleri hakkndaki bilgiden sonra onun fert, toplum ve kültür anlaynn ele alnd tezde ana fikir Âkif’in içinde yaad topluma bak açs, sosyal hayat içerisinde toplumu yönlendirme, ona yeni ufuklar aça-bilme çabasdr. Aydn, câhil, yobaz, züppe, sarho, gariban, külhanbeyi gibi toplumun her kesiminden insanlar ve saray, konak, cami, sokak, mahalle, meydan bayram, seyran, meyhâne, kraathâne, evler, oteller gibi insann yaad her mekân iirlerine konu edinen Mehmed Âkif’in fikriyât bu kavramlar çerçe-vesinde etraflca ele alnm, iirlerindeki müâhedeye dayanan, effaf; süs ve yapmacklktan, müphem duygular ve bo hayallerden uzak üslûbuyla dâima toplumun dertlerini konu edinmesi, toplum adna gülmeye ve alamaya çalma-s, halkn maddî ve manevî yükseliini hayatnn ve eserlerinin ana gayesi haline getirmesi, sanatnn bütününde toplumu anlatmas gibi meseleler tezde birtakm örneklerle dile getirilmitir.
B. Yurt Dnda Yaplanlar
1. Mâcide Salâh Mahlûf, e-âirü’t-Türkî Muhammed Âkif ve Âsâruhu
(yüksek lisans tezi, Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, ktp. nr. 313-314, 140 sayfa).
Özet ve içindekiler ksmndan anlaldna göre tezde Mehmed Âkif’in hayat ve bata Safahât’ olmak üzere eserleri üzerinde durulmu, onun Msr’da
bulun-duu yllar ana hatlaryla deerlendirilmi, iirlerinden baz örnekler verilerek onun dinî ve sosyal hayata dâir fikirleri aktarlm, düüncelerinin toplum üzerin-deki etkileri ksaca ele alnmtr.
C. Dier Tezler
Yapldn tespit ettiimiz ancak, YÖK eriim izni vermedii için göremedi-imiz veya müelliflerine ulaamadmz, enstitülerinden de cevap alamadmz-dan dolay tantamadmz tezler ise unlardr:
a. Doktora Tezleri
1. Nazm Elmas, Mehmet Âkif: Sanat ve Sanat Anlay, Üslubu (1997.
Danman: Prof. Dr. Celal Tarakç), Ondokuz Mays Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 342 sayfa.
b. Yüksek Lisans Tezleri
1. brahim Kr, Mehmet Âkif Ersoy’un Görülerinin Sosyolojik Analizi
(1988. Danman: Doç. Dr. Zeki Erdomu), Frat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 258 sayfa.
2. Recep Özcan, Mehmet Âkif’te Sosyal Problemlerimiz ve Çözüm Yollar
(1994. Danman: Yrd. Doç. Dr. Mehmet Bayyiit), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 120 sayfa.
Merhum Mehmed Âkif Bey, yakn tarihimizin din, felsefe, hukuk, edebiyat, ilim, siyaset, içtimâiyat vb. meselelerinden bahseden, ilk 182 says (I-VII. ciltler)
Srât- Müstakîm, sonraki 459 says (VIII-XXV. ciltler) Sebîlü’r-reâd adyla
1908-1925 yllar arasnda toplam 641 say yaymlanan derginin fikir babalarndan ve bayazarlarndandr. Bu vesileyle söz konusu dergiyle ilgili yaplan akademik çalmalarn da teferruatl bir ekilde ele alnmas gerekmektedir. Ancak böyle bir çalma bu makalenin hacmini aacandan burada Srât- Müstakîm- Sebîlü’r-reâd dergisiyle ilgili yaplm tezlerin sadece künyelerine yer verilecektir.
III. Srât- Müstakîm- Sebîlü’r-reâd’la lgili Yaplan Tezler A. Doktora Tezleri
1. Muharrem Dayanç, Srât- Müstakim Dergisindeki Dil, Edebiyat ve
Sos-yal Kavramlarn Sistematik ncelenmesi (1997. Danman: Prof. Dr. Necat
Birinci), stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 306 sayfa.
2. Suat Mertolu, Osmanl'da II. Merutiyet Sonras Modern Tefsir Anlay- (Srât- Müstakim / Sebîlü’r-reâd Dergisi Örnei: 1908-1914) (2001.
Da-nman: Prof. Dr. Sadrettin Gümü), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 548 sayfa.
3. Mustafa Gündüz, II. Merutiyet Dönemi Eitim ve Modernleme Arac
Olarak Süreli Yaynlar (çtihad, Sebîlü’r-reâd, Türk Yurdu) (2005. Danman:
Prof. Dr. smail Doan), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 521 sayfa.
4. Adnan Gül, Sebîlü’r-reâd (Srât- Müstakim) Dergisine Göre Batlama Problemi (2006. Danman: Doç. Dr. Adnan Sofuolu), Hacettepe Üniversitesi
Atatürk lkeleri ve nklap Tarihi Enstitüsü, 268 sayfa.
5. Birgül Koçak, II. Merutiyet Dönemi Osmanl-Türk Aydnnda Bat
Eletirisi: Srât- Müstakim Örnei (2010. Danman: Prof. Dr. Mahmut
Ars-lan), stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 258 sayfa.
B. Yüksek Lisans Tezleri
D Türkler Meselesi Üzerine Bir Aratrma (1994. Danman: Prof. Dr. Ö.
Faruk Huyugüzel), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 154 sayfa.
2. Süleyman Pak, Sebîlü’r-reâd ve Srât- Müstakim Dergilerinde Çkan
Eitimle lgili Yazlarn Tesbit ve Tahlili (1995. Danman: Doç. Dr. Abdullah
Özbek), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 170 sayfa.
3. Hülya Küçük, II. Abdülhamid Dönemi Pan-slamist Hareketler (Srât- Müstakim ve Sebîlü’r-resâd Mecmualarna Göre) (1996. Danman: Prof. Dr.
Yücel Özkaya), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 280 sayfa.
4. Fatma Bostan, Political Perspectives of Sebîlü’r-reâd (1996. Danman:
Prof. Dr. Binnaz Toprak), Boaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 68 sayfa.
5. Resul Bozyel, Srât- Müstakim Mecmuas’nda lenen Kelami Konular
(1996. Danman: Yrd. Doç. Dr. Adil Bebek), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 115 sayfa.
6. Muharrem Dayanç, Srât- Müstakim Dergisindeki Dil, Edebiyat ve
Sos-yal Kavramlarn Sistematik ncelenmesi (1997. Danman: Prof. Dr. Necat
Birinci), stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 306 sayfa.
7. Kerem Cemal, Ispartal Hakk’nn Srât- Müstakim ve Sebîlü’r-reâd
Dergilerinde Yaynlanan Makalelerinin Sistematik Tahlili (1997. Danman:
Yrd. Doç. Dr. Yaar enler), Yüzüncü Yl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 148 sayfa.
8. Fahrettin Gün, Sebîlü’r-reâd Dergisi’nde Din, Siyaset ve Laiklik (1948-1954) (1998. Danman: Dr. smail Kara), Marmara Üniversitesi Ortadou
Aratrmalar Enstitüsü, 148 sayfa.
Nuh Barakl, Srât- Müstakim ve Sebîlü’r-reâd Dergilerinde Hadis ve Ha-dis Yorumlar (1998. Danman: Prof. Dr. Ahmet Demirci), Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, 121 sayfa.
9. Hüseyin Bulut, Srat- Mustakim ve Sebîlü’r-reâd Dergisinde Milliyetçi-lik Meselesi (1910-1914) (2000. Danman: Dr. smail Kara), Marmara
Üniver-sitesi Ortadou Aratrmalar Enstitüsü, 136 sayfa.
10. Emir Ali ahin, Srât- Müstakim Dergisindeki Dil ve Edebiyat Yazlar
(2001. Danman: Yrd. Doç. Dr. Hasan Akta), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 578 sayfa.
11. Dilan nce Erdoan, II. Merutiyet Döneminde Sebîlü’r-reâd’a Göre Kadn ve Aile (2001. Danman: Yrd. Doç. Dr. Kemal Ar), Dokuz Eylül
Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 168 sayfa.
(Baz Mühim Siyasi Konularn Ele Aln) (2001. Danman: Yrd. Doç. Dr.
Osman Köksal), Eskiehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 141 sayfa.
13. Yusuf Küçük, II. Merutiyet Dönemi slâmclarnda ‘Terakki’ Fikri: Srât- Müstakim Örnei (2002. Danman: Prof. Dr. Korkut Tuna), stanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 145 sayfa.
14. Halim Yldz, Sebîlü’r-reâd’da Din Eitimi (2002. Danman: Yrd. Doç.
Dr. Abbas Çelik), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 155 sayfa.
15. Yasemin Arslan, Sebîlü’r-reâd Dergisindeki Dil ve Edebiyat Yazlarnn ncelenmesi (1912-1925) (2004. Danman: Doç. Dr. Recep Duymaz), Trakya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 651 sayfa.
16. smail Dede, Sebîlü’r-reâd Dergisinde Medrese Örencilerinin Medre-seyi Deerlendirmeleri (2006. Danman: Doç. Dr. Hamit Er), Çanakkale
Onse-kiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 113 sayfa.
17. Gülnur Anbar, Srât- Müstakim ve Sebîlü’r-reâd Dergileri Ekseninde
Din-Devlet-Siyaset Tartmalar (2007. Danman: Doç. Dr. Fazl Arabac), Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 160 sayfa.
18. Abdullah Duman, Sebîlü’r-reâd Dergisi Balamnda Osmanlnn Son Dönemindeki Kelami Tartmalar (2007. Danman: Prof. Dr. M. Saim
Yep-rem), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 157 sayfa.
19. Hilal Çay Yetim, Sebîlü’r-reâd’daki Makaleleri Inda Ahmed Hamdi Akseki’nin Kelami Görüleri (2007. Danman: Prof. Dr. Metin Yurdagür),
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 146 sayfa.
20. Hilal Esen, Sebîlü’r-reâd’da Öteki Dinlerle lgili Yazlarn Deerlendi-rilmesi (2008. Danman: Doç. Dr. Fuat Aydn), Sakarya Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 140 sayfa.
21. Asl Kahraman, 1912–1925 Yllar Arasnda Sebîlü’r-reâd Dergisi’nde
Yaynlanan Hristiyanlkla lgili Makaleler ve Tahlilleri (2009. Danman: Yrd.
Doç. Dr. Münir Yldrm), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 146 sayfa.
22. Kerim Bayram, II. Merutiyet Dönemi Yayn Organlarndan Srât- Müstakim’de Kadn ve Aile (2010. Danman: Doç. Dr. Eyüp Ba), Ankara
