■
7
1 6 N , l
v ŞUBAT / i
-* I «r
İ
“ Q
\^»>-l* ^-«_yö U3-I3 AJ ctAİj» ,*->l»>- *^3 O'j{ ID o ğ u m u n u n 100. y ılın d a
g u rb e tte ö le n fik ir a d a m ım ız :
★ H e m b a b a s ı, hem b ü y ü k b a b a s ı padişah
d a m a tla rıy d ı. D a y ıla rın d a n dördü p a d iş a h o lm u ş la rd ı,
t S ö y le ş in e s a lta n a t y a k ın lığ ı bu lu n an S a b a h a ttin B ey,
-i |
lneden p a d iş a h ın d ü ş m a n ıy d ı?
' j *
Y a kın ta rih im iz d e J ö n tü rk le r’in ç e k iş m e le ri...
★ Prens S a b a h a ttin ’in 31 M a rl O la y ı’nda rolü var m ıyd ı?
} *
V a ta n ın d a n p a d iş a h lık d ö n e m in d e üç kez, c u m h u riy e t
| d ö n e m in d e d ö rd ü n c ü kez sürülen ve İsviçre’nin ıssız bir
İ
k ö y ü n d e y o k s u llu k iç in d e ö le n , b ir d ü ş ü n c e a k ım ın ın
lid e rin in ö y k ü s ü ...
T A H A T O R O S ’un
yazı dizisi Bugün 5. sayfada
Sayfa
5 ★
Babası ve büyükbabası padişah damatlarıydı. Dört
dayısı da hükümdarlık koltuğuna oturdular
H W SABAHATTİN,
SALTANATA
TAKINDI AMA
İSTİBDAT
r
Doğumunun
100. yılında
gurbette
ölen fikir
adamımız:
Y
AŞADIKLARI yu larda gereği kadar takdir edilem eyen bâzı dâva ve fikir adamları nın, dünyamızdan göçtük ten sonra, değerinin anlaşıl dığına çok rastlanmaktadır. Her milletin tarihinde bu nun örnekleri vardır.Cevherli kişiler olmakla beraber, yaşadıkları ortam da fikir ayrılıkları veya kıs kaçlılarla, hor görülerek bir köşeye itilenler vardır ki, ölümlerinden sonra ad larına kitaplar yazılmış, hatıralarına âbideler yapıl mıştır. Yaşantıları boyunca huzur görmemiş, mutlulu ğu tatmamış olan bu gibi müstesna kişiler, yıllar son rası, toplumlarının kadirbi- lirliliğiyle hafızalarda yaşa- tılmışlardır. Yakın tarihi mizde, siyaset ve düşünce hayatımızın yollarına, bazı işaret taşları dikmiş bulu nan Türk düşünürü Saba hattin Bey de bu tür kişi lerdendir,
70 yıllık ömrünün yarı sından fazlasını sürgünler de, gurbette geçiren fikir adamımız, hayatının baha rından başlayarak, yurdun dan dört kez mahrum edil miş, sonunda vatansız bir adam ve âdeta bir suçlu gibi, ilgisiz, yardımsız, beş parasız kalmanın yürekleri sızlatan acılığı içerisinde, İsviçre’ nin bir köyünde-hat- ta misafirliğine gittiği ünlü bir virtüözün evinde - bir gurbet şehidi olarak, gözle rini kapamıştır.
Sabahattin Bey hayatını, m illetin in özgürlüğüne, yükselmesine adamış nâzik, bilinçli bir siyaset adamıdır. Terbiyeci ve sosyolog olan Sabahattin Bey, yaşadığı yılların politik fırtınaları arasında, aşın partizanlar la tecrübesiz iktidarlar ta rafından ezilmek istenmiş, insafsız bâzı yazarlar tara fından hücumların en ağırı na, azılı komitecilerin çirkin oyunlarına hedef olmuştur.
Oysa, çökmekte olan im paratorluğun başı ile, de mokrasi ruhu içerisinde, savaşa çıkmış ve Avrupa’ da bu amaçla dalgalandırı lan bayraklardan birini elin de taşımıştır.
Sabahattin Bey. bir eği timci, bir politikacı ve
d ü şü n ü r olarak memleketi nin kurtanlması için, bilinç li metodlarla hareket edil mesini ilk önerenlerdendir.
Ne hazindir ki, vatanının mutluluğu, milletinin çağ daş uygarlığa kavuşması için, koltuk ve çıkar düşün- meden-hatta bâzı yüksek makam tekliflerini tepmek suretiyle-maddî sıkıntılara göğüs gererek, feragatle çalışmış olan bu fikir ada mının bütün yaşantısı, özel likle son yılları, yürekleri sızlatan ve gözleri nemlen diren olaylarla doludur. Son günlerini maddî yetenekten yoksun ve bir öğün yemekle geçiren Prens Sabahattin, yaşantısını sürdürebilmek
İDARESİNİN DÜŞMANIYDI
Sabahattin Bey,
babası ve kardeşiyle
aynı düşüncedeydi.
Hükümdarın milletten
esirgediği özgürlüğü
vermesini istiyorlardı.
Bu amaçla sonuç
elde edilinceye kadar
yurt dışında özgürlük
savaşını sürdürmek
istediler. 19. yüzyılın
son ayı
girerken, bu
hür fikirli aile,
hürriyetin bol bol
yaşadığı Fransa'ya
doğru yola çıktı...
S A B A H A TT İN BEY, BİR EĞİTİMCİ,BİR
POLİTİKACI VE DÜŞÜNÜR OLARAK
MEMLEKETİNİN KURTARILMASI İÇİN
BİLİNÇLİ METODLARLA HAREKET
EDİLMESİNİ İLK ÖNERENLERDENDİR...
İlk Türk s o s y o l o g u S a b a h a ttin B e y (üstte), a n n e s i S u l tan M e c i d 'i n kızı ve S ulta n A b d ü l h a m i d ’in k ız k a rd e ş i S e n ih a S u lta n ile b a b a s ı M a h m u t C e lâ le ttin P aşa (y a n da).için—servetini, ailesini, yu vasını kaybetmenin ezikliği içerisinde-büyük idealistle rin heykelleşen sebatını, metanetini, son nefesine kadar göstermiştir.
KADİRBİLİRLİK
ölüm ü üzerinden 30 yıl geçmiş bulunuyor. Gerek ölü m ü ardın dan, gerek ölüm yıldönümlerinde de ğerli bilim ve fikir adamla rımızla vefalı gazetecileri m iz--övgüye değer ve kadir bilirlilik duyguları içerisin de, konuşmalariyle, yazıla- riyle-bu büyük fikir ve si yaset adamını anmışlardır.
Bunlar arasında; Belger, Tunç, Fmdıkoğlu, Kösemi- hal, Ongunsu, Mardin, Ül ken, Tunaya, T ü ten gil, Tanyol, Aral, İrtem, Be- yatlı. Ege, Gövsa, Adı var, Yücel, Şehsuvoroğlu, Ku ran, Kutay, Yalman, Kun- tay, Alkent, Adam, Tozan,
Siyavuş, F elek , U lu n ay, Esatlı, Kazancıgil, Demi- ray, Yüzüncü gibi kadirbilir en tellek tü elleri, özellik le saymak gerekir.
BİR DAVA UĞRUNA
Osmanlı İmparatorluğu’-nun 19. yüzyıl sonlarında başlayıp 20. yüzyılın başla rında alevlenen ve saltana tın çöküşüne kadar geçen devrede Sabahattin B ey’in adı, çabaları, görüşleri bir özellik taşır. Yeniçağ dev rim tarihimizde ve aydm kişilerin kalbinde, sevgi do lu bir yeri vardır.
Prens Sabahattin, mille tin özgürlüğü, ülkenin batı lılaşması yolunda fikir ve kalemleriyle hizmet etmiş bulunan Mustafa Reşitlerle Şinasiler ve Namık Kemal ler grubunun rüyasını gö renlerden ve kendini bu dâvâya adayanlardandır.
Onun ne özel, ne siyasî hayatında kin, iftira, garaz, kıskançlık gibi duyguların yeri vardır. Kürsü konuş malarıyla yazılarındaki dü rüstlük, titizlik, siyasî ra kipleri ile yaptığı münaka şalarda nezaket ve terbiye • - hâlâ memleketimizde, ör neklerine güç rastlanan - nitelikleri arasında övgüye değer.
Sabahattin B ey’in Türki ye’ deki devrim hareketle rindeki yeri, görüşleri, sa vunduğu ana prensipler, vatanseverlik duyguları, uğradığı haksızlıklar, ana yurdu dört defa terke m ec bur kalması, maddî yoksul luk içerisinde geçen son yıllariyle, hataları ve se vapları üzerindeki görüşlere de değinecek olan bu araş tırmamıza —Türkiye'den başka, Paris’te ve bilhassa son yıllarını geçirdiği ve öl düğü İsviçre'ye de iki kez giderek— elde ettiğimiz bil giler ve belgeleri de kata rak, yaşadığı ortamın ko şullarına göre, pek de halka inememiş ve ulusumuzun geniş topluluğunca gereği kadar izlenememiş olan bir konuyu, onun acı ve mâ- ceralı hayat hikâyesi ile bir likte, dile getirmeye çalışa cağız. Ancak, geniş kap samda hazırlanmış bulunan bu yapıtın, tümüyle günlük gazetede yayınlanması u- zun zaman alacağından, bu sü tu n larda, bâzı önem li bölüm lerini özetleyerek sunacağız.
0 BİR «PRENS»
MİYDİ?
Sabahattin Bey öteden- beri adının başına konu- lagelen bir (PRENS) olarak taranır. Bu sıfatın, onun için kullanılması kesin ola rak h ata lıd ır. Zira (PRENS) sözcüğü, bir hâ- nedanm erkek çocuklarına verilen sıfattır. Yâni bir kimseye, Prens denilebil- mesi için, onun baba s o yundan hanedandan gelm e si gerekir. Oysa, Sabahat tin Bey’in babası Mahmut Celâlettin Paşa, Osmanlı Hânedanından gelen bir k i şi değildir. O, sadece padi şahın dâmâdıdır. Sabahat tin'e yanlışlıkla Prens
de-nilmesi ve ömrü boyunca bu adla tanınması, annesi Se niha Sultan ın, padişah kızı olmasındandır. Sabahattin B eyin, baba tarafın dan değil, anne tarafın n-nedanla ilgisi bul. a-dır. Osmanlı İmpu. lü ğ ü ’nda Sabahattin Bey gibi kız tarafından, doğan ç o cuklara (Sultanzade) deni lir. Sabahattin B ey'e, hâ- nedanla ilişkisi yüzünden bir sıfat verilmek gerekirse, (Prens) değil (Sultanzade) denilm esi yerin de olur N itekim , Y ıld ız Sara y ı’ndan arşivlere devredi len bâzı resmî evrak arasın da, bu sıfat kullanılmıştır Ama gelgeleüm, siyasî tari himizde Türk ve yabancı basına onun adı —yanlış da olsa— Prens Sabahattin şeklinde geçmiştir. Bu b a kımdan, biz de yazılarımız da. zaman zaman, Saba hattin Beyin adının âdeta ayrılmaz bir parçası olan, Prens sözcüğünü kullana cağız.
100 YIL ÖNCE
DOĞAN ÇOCUK
Prens S a b a h a ttin ’in doğum günü— resmî kayıt larımızda — kesinlikle belli
değildir. Saray ve hânedan mensuplarının doğumlarını, evlenmelerini, ölümlerini belirleyen — halen Başba kanlık Arşivi’nde bulunan • defterde Sabahattin’in 1295 yılında doğduğu kayıtlıdır. Bu tarih, eskiden kullanılan Arabî yılı gösterir. Saray nüfus kütüğü niteliğindeki bu defterd e, hânedân çocuklarının d oğ d u k ları günler, çoğunlukla yazdı olmakla beraber, Sabahat tin’in doğduğu ay ve gün belirlenmemiştir.
Son Halife'nin hususî kâti binden bana intikal eden notları arasında Sabahat tin’in, Sefer 1295'de, doğ muş olduğu anlaşılıyor. 4 yd önce Paris'te 94 yaşında ölen k ardeşi A hm et Lûtfullah’a göre, Sabahat tin, Türkiye’de ilk “Meclis-i Mebusan'm süresiz olarak padişahın emriyle kapatıl- dığı gün doğmuştur. Bu tarih, 13 şubat 1878 çarşam ba gününe rastlamakta dır. Lûtfullah Bey, ağa beyinin böyle bir günde doğmuş olmasına özel bir anlam verirdi! İsviçre’de Sabahattin’in ölümünden sonra yaptığımız araştır malar sırasında, temas etti ğimiz çevresi ve yakın dost ları da S a ba h a ttin 'in , Türkiye’de önemli saydan
bir günde doğmuş olduğu nu, kendisinden birkaç kez dinlediklerini ifade etmiş lerdir.
GENÇ YAŞTA
BAKAN OLAN BABA
Mahmut Celâlettin Paşa, 24 yaşında paşa, 25 yaşında A d liy e N â zın (A d a let Bakanı) oldu. Ne var ki, ka yınbiraderi Sultan Hamit’le uyuşamadı. Ona göre Sul tan Hamit, millete özgürlü ğünün v erilm esi, m eş ruiyetin iadesi k on u sunda yapılan telkinleri benimsemedi, hatta eniş tesine çok kızdı. Bağdat demiryolu imtiyazıyla ilgili olduğu da iddia edilen bu kırgınlık üzerine, Damat Mahmut Celâlettin Paşa istifa ederek, şim dik i K uru çeşm e’ deki köm ür depolarının bulunduğu yer de kurulu, büyük yalısına geçti. Oğulları Sabahattin üe Lûtfullah’ın eğitimleriy le meşgul oldu. Evine özel öğretmenler getirterek, on ların geniş kültür almalarını sağladı.Prens Sabahattin'in ço cukluğu ve bahar yılları, Boğaziçi'ndeki bu muhte şem yalıda, ümî ve edebî sohbetler içerisinde geçti. Sabahattin bu atm osfer i ç i n d e L a m a r t i n ’ in (Joclyne) adlı eserini dilimi ze çev ird i. P en d ik 'tek i köşk lerin de de b iy o lo ji, kimya ve tıpla ilgili lâbo- ratuvar çalışmaları, hatta radyograf denemeleri yaptı.
DEDESİ İLE 4 DAYISI
PADİŞAHDILAR
Sabahattin Beyin babası ile büyükbabası padişah damatlarıydı. Büyükbabası Halil Rıfat Paşa, Sultan Mahmut'un kızı Saliha Sul- tan ’ la, ba ba sı M ahm ut Celâlettin Paşa, Sultan Me- cid’in kızı Seniha Sultan’la evlenmişlerdi. Dayılarının 4’ü de hükümdarlık koltu ğuna oturdular. Sultan M u rat, Sultan Hamit, Sultan Reşat ve Sultan Vahdettin, Sabahattin Beyin annesi Seniha Sultan’m kardeşle riydi. Böylesine saltanata yakın bir çocuğun, delikan lılık çağında başlayan özgür görü şü , onu hanedana bağlamadı. O istibdat ida resinin dü şm an ıyd ı. Bu bakımdan, hükümdar olan, dayısı Sultan Hamit’e karşıydı. B abası ve kardeşiyle aynı düşüncede olarak, hükümdarın millet ten esirgediği özgürlüğü vermesini istiyorlardı. Bu amaçla, sonuç elde edilince ye kadar dâmât Mahmut Celâlettin Paşa, oğlu Saba hattin ile Lûtfullah'ı yanına alarak, yurt dışında özgür lük savaşını sürdürmek istedi. 19. yüzyılın son ayı girerken, B oğ a ziçi'n d en kalkan bir yabancı vapur, bu hür fikirli aileyi, doğru ca, hürriyetin bol bol yaşa dığı Fransa'ya götürdü.
- - - YARIN:
PADİŞAHIN HINCI
Sayfa
B
*
T Doğumunun
100. yılında
1gurbette
ölen fikir
r,
; --
j,
adamımız:
T
Yazan:
■(TA H A TOROS
Abdülhamid'in tehdit ve baskıları
Mahm ut Paşa He oğullarını yıldırmıyor
ve Türkiye'ye dönmüyorlar
Sabahattin Bey, sonradan
bir partiye
o
dönüşen ana
t
fURDUN DAN, eşin den ve annesinden uzakta bulunmanın etkisi, Abdülhamid'in A v rupa'da amansız bir şekilde takip ettirmesi, her gittik leri yerde rahatsız edilmele ri Mahmut Paşaları içten yaralamıştı. Esasen kendisi hastaydı. Bu üzüntüleri, hastalığının artmasına ne den oldu. O, hastalığı ile uğraşırken bütün tehditlere oğullan göğüs geriyordu. Bilhassa Sabahattin Bey kalemiyle özgürlük savaşı rım bayrağını elinde tutu yordu. Bu amaçla Sabahat tin Bey, davalarına olan inançlarının sarsılmadığuu vatandaşlarına duyurmak istedi, uzun bir beyanname kaleme aldı, özetle şu g ö rüşleri belirtiyordu:“ ...Avrupa’ya geldiği mizden beri Türkiye’ nin bugünkü medeni ihtiyacım temiz duygularla ve içten likle padişaha gönderdiği miz layihada belirttik. Y a zık ki, padişah, doğal ve haklı olan dileklerimizin hiç birini nazarı dikkate al mayarak, İstanbul'a dön memiz için peşimize adam lar gönderdi. Aynı gayeyi sağlamak amacıyla sağa sola telgraflarla mektuplar yağdırdı. Biz, memlekette ki rejimin bugünkü hali içe risinde, yurda dönmeyi reddettik. Fakat her redde* dişimizde, padişahın yeni bir girişimi ve tehdidi ile karşılaştık.
Önceleri, İstanbul’dan ayrıldığımız günlerde bizle- ri yakalayıp iade etmesi
prensiplerini ortaya
atıyor
A vrupa'da çıkardığı gazetelerde, daha
sonra Türkiye'de yayınladığı broşürlerde ve
verdiği konferanslarda görüşlerini savunan
Sabahattin Bey, özetle şöyle diyordu:
«Toplum um uzdaki hastalığın ve âcizliğin gerçek nedeni,
millî eğitim den ve kişisel girişimlerden yoksun
olmamızdı. İkinci yoksunluğumuz ise, devlet
yönetiminin merkeziyetçi tutum uydu...»
¿ 1 .Abdülhamid’in Paris Elçisi Salih Münir P aşa ..
için Fransa hükümetine nota gönderdi. Bu notada kimsenin uy duramayacağı iftiralar gerekçe olarak ileri sürüldü. Fransa hükümeti, bu gibi notalara kulak as mayınca, babamızın Türki ye'deki emlakine el koydu rup haczettirdi. Diğer ta raftan, kendi öz hemşiresi olan annemizi, Yıldız Sara-
yı'n d a h apsettirdi. Bu zalimane hareketiyle, anne mizi bize karşı rehin olarak
dinde tutm ak istedi. Onu felâkete uğratmakla, bizi canevimizden vurmak, bu suretle yurda dönmeye zor lamak istedi.
Aldığı bu kötü tedbirler sonuç vermeyince, kendi hayatımızdan ümidimizi kesmemizi de açıkça bildir di! Fakat biz, sevgili vata nım ızın ve m illetim izin, onun elinde oyuncak oldu ğunu gördüğümüz içindir ki, yurdumuzda yuvamız daki rahatı terkederek, bu gün buralarda davam ızı sürdürüyoruz. Hemşiresini, biraderini, oğlunu hapis ve tazyik eden bir kalpten, milletine saadet gelmesi beklenemeyeceği kanaatine vardığımızdan, yükselmesi ve yaşaması için kendimizi adadığımız üstün Türk ulu sunun hislerine ve vatanse verliğine başvuruyoruz. Belirtmek gerektir ki, Türklüğün yaşatılm ası, medeniyet dünyası için bir hizmet olacaktır. Geçmişi büyük başarılarla dolu olan bu milletin, gelecekte yük sek medeniyet seviyesine erişmesi böyle bir savaşla gerçekleşecektir.
Bir ulusun uygarlık ala nında en yüksek seviyeye ulaşmak için göstereceği başarılar, yalnız o millet için' değil, bütün insanlığın bir zaferi sayılır.”
üzerine aldıkları görevleri başarıya ulaştıramadılar. Bunların ricaları Mahmut Paşa’yı etkileyemedi. Paşa nın onlara verdiği son cevap şöyle idi:
“ ...Ne oğullarım, ne ken dim için bir şey istediğim yok. istediğim tek şey, A b dülhamid’in namuskârane hükümdarlık yapmasıdır. İs ta n b u l’ da bu lu n duğum sıralarda, yüzüne karşı, da ima bunu söyledim. Sonun da, onun kanlı ve fesatçı idaresini protesto maksa- diyle, buraya geldim. O millete hakkı olan özgürlük teminatım versin. Parla mentoyu açsın. Bizim yur-
d^ dönmemiz için bildirecek bşşka şartımız yoktur...”
Mahmut Paşa’yı, nadim - olarak çıktığı özgürlük y o lundan döndüremeyen Sul tan Hamid, onu her gittiği yerde huzursuz bırakmakla beraber, İstanbul’daki ve Türkiye'nin başka yerlerin deki emlâkine el koydurdu. Gıyaben onu ve çocuklarım
ölüme mahkûm ettirdi. Hatta Mahmut Paşa’nın (Paşa)'lığını, Sabahattin ile Lütfullah’ın da (Bey)’liğini bir irade ile onlardan aldı! Resmî yazışmalarda Mah mut'tan sonra (Paşa) Saba hattin'den sonra (Bey) sıfa tının kullanılmasını yasak ladı! Bir padişah, hıncm bu derecesini göstermek sure tiyle küçülebiliyordu.
eğitilmesini istiyordu. Sabahattin Bey Le P la y ’ ın kurm uş olduğu (Sience Sociale) ekolünden, onun ünlü uygulayıcısı Ed- mond Demolins’in 1897 yı lında yayınlanan eserinden esinlenirken, Türkiye'nin çağdaş uygarlığa erişebil
m esi için — eski ta birle- (teşebbüs-ü şahsî)ve(adem-i
merkeziye) olarak bilinen, daha sonraları bir cemiyet olarak kurulan ve hatta bir partiye dönüşen ana pren sipleri ortaya att' (1)
her şey kökünden değişti rilmeli, vatan topraklarını değerlendirecek köylülerin eğitilerek bilgilerinin arttı rılması ve üretimde iyi so nuç alacak bir sistemin uy gulanması lâzımdır. Vatan batmaktan ve Türkiye geri likten, ihtirasların kurbanı olmaktan ancak bu surette kurtulabilir.
ŞAHSÎ TEŞEBBÜS
ADEMİ MERKEZİYE
Prens Sabahattin, ayrı ca Türkiye'nin nasıl kurta- rılabileceği, nasıl yükselti lebileceği konusunu da ele aldı. Bu kitabı yazarken (“ A n g lo-S a k son la rın Ü s tünlüğü Nedir?” ) adlı eserin etkisinde kalmıştır.
Padişahın, resmî yazışmalarda Sabahattin ve Lütfullah beyler için “ b e y " unvanının kullanılmamasını bildiren emri...
Onu en çok etkileyenler, Fransız sosyologu ve eko nomisti Edmond Demolins
ile l.e Play oldu.
İngiltere’ de olduğu gibi bir toplumun ayakta kal ması, o toplumu oluşturan kişilerin iyi yetişmesine, kendi başına kumanda ede bilmesine bağlıdır. İnsan lar, kişilik kazandığı
nisbette, birleşik yaşantıla rında üstünlük sağlayabi lirler. Kişiler, özgürlükleri ni başkalarına kaptırmayan bir nitelikte yetişebilirlerse, bu onlara kendilerini yönet me gücünü verir. Böylece kişilerde özel teşebbüs tipi gelişir. Sabahattin B ey, A n g lo -S a k s o n ’ ları m isal göstererek, Türklerin de bu metodla yetiştirilmesini ve
Sabahattin Bev’e güre, yalnızca, Sultan Hamid gibi müstebit bir hükümdarı alaşağı etmek, amacı sağla maz. Türkiye'de yeniçerili ğin kaldırılması, Tanzimatın ilâm, 93 Kanun-ı E'sasiyesi- nin kabulü gibi devrim ve yenilik hareketleri, milleti tam anlamıyla uygarlığa, vatanı çağdaş bayındırlık düzeyine eriştirememiştir.
Sabahattin Bey görüşle rini, Avrupa'da çıkardığı gazetelerde, daha sonra Türkiye’de yayınladığı bro şürlerde ve verdiği konfe ranslarda uzun uzun savun du. O, özetle şunları belirti yordu :
Bu itibarla toplumumuzun h a s t a lık la r ın a , b i lg i pertavsızı ile bakmak gere kir.
İLME YÖNELİŞ
Sabahattin Bey, Paris’te bilgisini süratle artırma, geliştirme çabasına girdi. Bir yandan tarihe, siyasete ve toplum bilgisine dair eserler okudu, öte yandan, Fransa'daki sosyologlarla terbiyecilerin, bilinçli soh betlerine katıldı. Uzun sü ren etüdleri sonunda, Tür kiye'nin kurtarılması ve yükselmesi için toplum il m inden, y an i s o s y o lo ji mesleğinden yararlanma gerektiğine inandı. Bu k o nuda bir sosyolog, bir ter- biyeci kadar
SABAHATTİN
BEYLERİ
DÖNDÜRME
ÇABALARI
Damat Mahmut Paşa ile oğulları Paris'e varmca et rafım saran Jöntürkler, bunların tutumundan bü yük güç aldılar. Daha önce Abdülhamid yönetiminden hoşnut olm ayan veya sür günlere gönderilenlerden Avrupa’ya kaçabilenler, ilk günlerde, el ele mutluluk içerisinde yürüdüler.
Daha önce Paris'e gelmiş ve güçlü bir örgü t kurmuş bulunan Ahm et Rıza Bey, önceleri Mahmut Paşalara bütün örgütünün sevgisini sunmuş, kucağını açmıştı. Mahmut Paşa ve oğulları ise casusların takiplerinden kurtulmak için, onları şa şırtıcı yollara sürüklemek çabasına girdiler. Kâh Bel çika'ya kâh İsviçre’ye bu arada İtalya ile Mısır'a gi dip geldiler. Hangi ülkeye gittilerse takip edildiler. Sultan Hamid’in tek düşün cesi, bunları tehditle veya huzursuz bırakarak, yurda dönmelerini sağlamaktı. Bu işi başaracak olanlar mükâ- fatlandırılacaklardı, fakat ne Paris sefiri, ne bu mak satla İstanbul'dan gönderi len Ahmet Celalettin Paşa,
Derde çare, yaraya mer hem diye, ıslahat namı al tında göz külleyici sözler va davranışlarla Türkiye yük- seltilemez. Türkiye’yi refa ha kavuşturacak iki esaslı problem in halli gerek ir. Devlet yönetiminde gele neklere, tutuculuğa masla hatçılık politikasına, kırta siyeciliğe, özellikle merke ziyetçi tutuma son verilme lidir. Bunu yapmak için, milletin kültür seviyesini yükseltmek, kişilerin giri şimlerine öncelik tanımak gerekir. İrademizi köstekle yen gelenekler atılmah, ki şilerin iyi bir şekilde eğiti lerek toplumun yönetimi onların bilgili ellerine ve rilm elidir. Bu m ak sa tla
“ .. .Toplumumuzdaki hastalığın ve acizliğin ger çek nedeni, millî eğitimden ve k işisel girişim lerd en yoksun olmamızdı. ikinci yoksunluğumuz ise, devlet yönetiminin merkeziyetçi tutumuydu. Yetkilerin ge nişletilmesi gerekirdi. Tür kiye’de kişi atılımiarmı des teklem ek, on ları m erk e ziyetten uzak bir yönetime alıştırmak, toplum bili mini uygulamak, din, mez hep ve etnik ayrıcalıklarım birleştirmek, yabancı ülke lerde Türk haklarım savun mak ve lehte gelişen düşün celer sağlamak, hükümda rın totaliter tutumuna karşı koymak amacı ile yurt i- çinde dernekler ve komite ler kurmak gibi konulara ö- nem verilmelidir.”
( 1 ) Şahsi görüşümüze gö re, Türklerden Play’cılıkla ilk uğraşan fikir adamı, Ali Süavi’dır. O, Play okulu ile 1876'larda ilg ilen m iştir. Daha sonraki yıllarda, İz mirli bir fikir adamımız Tevfik Nevzad’ı hatırlıyo ruz. İleri fikirlerinden do layı Abdülhamit yönetimi,
onu m ahkûm ederek,
A d a n a 'y a gö n derm işti. D evrin se rt yönetim ine dayanamayarak intihar et
ti. Y a da intihar süsü
verilerek b oğdu ru ldu .
Sabahattin Bey'in, Play
ekoli Ue ilgisi 20. yüzyılın ilk yılma rastlar. Daha son raki yıllarda, fikir adam
larımızdan Nihat Reşat,
Mehmet A li Şevki, Nâfi Atuf, Ragıp Nurettin ve
eşi, Prens Sabahattin’in
yolunu izlemişlerdir. İstanbul Muallimler Bir liği, İktisadi ve İçtimaî araştırmalarla ilgili teşek küller, Sabahattin’in ölümü üzerine, bu tür ilmi çalış
malarım yoğunlaştırmış-
lardır.
Frédéric le Play ekolüne dair Türkiye’de köklü ya yınlar ve incelemeler de yapılmıştır. Rahmetli pro
fesörlerimizden Ziyaettin
Fahri Fındıkoğlu ile Nuret tin Şazi Kösemihal’ in muh telif makale ve kitaplarında bu konu işlenmiş bulunu yor.
Le Play okulu hakkında
Macit Şükrü'nün Pitirim
Sorokin’den dilimize çevir diği bir yazı da (Mülkiye Mecmuası)’nm 1933 tarihli 24. sayısında yayınlanmış tır.
En önemlisi, “Le Play
Sosyolojisi’nin 100. Yılı, D ü n y a d a ve T ü r k iy e ’ de Tesirleri” adı ile (Türk Sos yoloji Cemiyeti)’nin 21 ara lık 1957 tarihinde düzenle diği toplantı tebliğlerini
derleyen değerli broşür
dür.
YARIN:
PARİS'TEKİ
JÖNTÜRK KONGRESİ
w w w m « . M » ü t -A -* : -** -* *■ ■[~Sayfa
B
*
Doğumunun
100. yılında
gurbette
ölen fikir
adamımız:
Prens
Yazan:
TAHA TOROS
Prens Sabahattin ve
kardeşi bir beyanname
yayınlayarak, yurt
Jöntürk kongresini izleyen Fransız ressamının yaptığı resim.Kemal Bey, S) Hoca Kadri Efendi, 6) Ahmet Rıza Bey.
11 Lütfullah Bey, 2) Prens Sabahattin, 3) M . Sathas, 4) İsmail
dışındaki bütün Jöntürkleri, vatandan ya da sürgün yerinden kaçmış
olanları tasarladıkları kongreye davet ettiler
SULTAN HAMID'IN
NI
ENGELLEME ÇABALARI
Jöntürk kongresine çok sinirlenen Sultan Hamid’in görevlileri suçlayan mektubu...
1902 yılının şubat ayında Paris'le toplanan kongrenin bütün giderlerini
Sabahattin Bey karşıladı. Kongreye Paris'teki ittihat ve Terakki Cemiyeti
Üyelerinden başka Mısır, İtalya, İsviçre, Romanya ve İngiltere'den Türk,
Ermeni, Arap, Arnavut ve Musevî delegeleri de katıldılar
yük Jön tü rk K on g resi, devrin basınına, “ Osmanlı Hürriyetperveran Kongre s i ” adıyla y a n sıd ı. Bu kongrenin - ta Mısır'a ka dar giderek - bütün hazır lıkları, Prens Sabahattin’le kardeşi Lütfullah tarafın dan yapıldı, iki kardeş bir beyanname yayınlayarak, y u rt dışın dak i bü tü n Jöntürkleri, vatandan veya sürgün yerinden kaçmış olanları, tasarladıkları kongreye davet ettiler. Pa ris’teki (İttihat ve Terakki Cemiyeti) mensuplan, baş ta Ahm et Rıza Bey olmak üzere, kongreye katüdılar. Kongrenin bütün masrafla- n Sabahattin Bey tarafın
dan karşılandı. Mısır’dan, İta ly a ’ dan İs v iç re ’ den, R om a n ya 'd a n ve In g il tere’den Türk, Erm eni, Arap, Arnavut ve Musevî delegeleri de bu kongrede hazır bulundular. Büyük yankılan olan bu toplantı, Avrupa basmmda (Osmanlı Liberalleri Kongresi) adıyla nitelendirildi.
Fransız basm mensupla- nndan üç kişi, katılanlann resimlerini çizen bir ressam da toplantıyı izleyenler ara sındaydı.
Sultan Hamid, böyle bir kongre yapılacağını haber alınca, yabancı devletlere yine notalar göndermeye
başladı. Elçilerini sıkıştırdı. Jöntürklerin bu tür çalış malarını engellemek için ne lâzımsa yaptı. Hatta bazı gazetecilere - Paris Sefiri Salih Münir Paşa eliyle- rüşvetler gönderildi. (Buna dair, Salih Münir Paşa’nm hususî evrakı arasmdan, özel arşivimize intikal etmiş korkunç belgeler vardır.)
Kongre için müsait salon tedarikinde güçlük çekilir ken, F ran sız A k a dem isi azasından Lefevr - Ponta- lis, Trocadero’daki evinin kapışım sonuna kadar açtı.
4 şubat 1902 akşamında başlayan kongre, 9 şubatta
çalışmalarını sonuçlandırdı. Pontalis’in evine gelenler, Türk - Fransız bayrağı ile süslenm iş bü y ü k salona alındılar.
47 kişi (3) önünde ilk konuşmayı, Fransızca ola rak Sabahattin’in kardeşi, A h m et L ü tfu llah y a p tı. Hürriyetseverlerin bir ara ya gelmelerinden dolayı te şekkür etti ve salonunu vermekte gösterdiği insan cıl duygulardan dolayı, ev sa h ibi P o n ta lis’ i övdü . Pontalis, alkışlar arasmda, bu konuşmaya cevap verdi, özgürlüklerinin temini için toplananları kutladı.
Arkadan söz alan Saba hattin Bey, maksadı an latan bir konuşma yaptı. S a bahattin B ey, özetle, şunları söyledi:
“ Vatanımızda hürriyet ve adaletin kesin olarak yerleşmesini sağlamak zo runluluğu karşısında, bu toplantıyı yapmış bulunu yoruz. Böyle yüksek gayeli bir toplantıya varlığınızla katılmanız, yüksek ve millî yararlarımızın bir delilidir. Soy ve din ayrıcalıkları g ö z e t m e k s iz in , o r t a k hedefim iz olan konuda, milletimizin medenî hak larını, yurt içinde hayatı pahasına savunduktan son ra, yurt dışında da her türlü elem li yaşa n tıy a g öğ ü s geren sizler gibi hür düşün- celiler, milletimizin karşı karşıya kaldığı siyasî afete, millî şerefimizin gerektir diği şekilde çare bulacağına ve selâmet yolunu göstere ceğine yürekten inanıyoruz. Bu amaçla topluluğunuzu en derin ve içten gelen duygularla kutlarız.”
Sabahattin Bey'den son ra kürsüye Siret Bey (rah metli şair Hüseyin Siret özsencer) geldi. Sürgünler den ve zindanlardan kaça rak vatam için, vatandan uzak yaşayanların duygu larını dile getirdi. Dağınık şekilde, birbirinden haber siz çalışan bu gibi hür fikirli yurttaşların görüş birliği içerisinde elele çalışmaları dileğinde bulundu.
O
H
ÜCUMLARIN yö neldiği konu, daha çok “ adem-i merke ziyet "ti. Buna karşı olanlar özellikle şöyle diyorlardı:“ Adem-i merkeziyet fikri, yurdu bölünmeye kadar gö türen bir yanlış anlamaya neden olabilir. Türkiye’deki bâzı azınlıklar, bu tür uy gulamayı bölgesel bir imti yaza, hatta bağımsızlığa götürecek tutum ve davTa- mş içine girebilirler. Erme- niler, Arnavutlar, Araplar içinden (adem-i merkeziyet) doktrinini bağımsızlık anla mına alanlar çıkabilir. B ü yük Türkiye'nin parçalan masına yol açılabilir.”
Sabahattin Bey ise (ade
m-i merkeziyet) konusunu, gerek Paris’te ük ortaya attığı yıllarda, gerek 1908 Meşrutiyet ilânından sonra yurda dönüşünde verdiği k on fera n sla rla , çık ardığı broşürlerle, u z u n uzadıya izah etti. O, adem-i merke ziyet düsturunun bir siyasî, bir idari yönü bulunduğunu söylüyordu. Uygulanacak olan ve üzerinde durulan husus, İdarî yönüydü. Yani kırtasiyeciliğin kaldırılması, merkezden yönetim yetkisi nin kısmen mahallî idarele re verilmesi, ha lk ın bu suretle kendi işlerini ker.. çabalan ile yönetmesi şek linde y oru m la n m alıyd ı. Yoksa bölgelere bağımsızlık verilmesi anlamına a lın m a,
malıydı. Sabahattin Bey grubunun sözcüleri de bu savunmalara katılıyor ve şöyle diyorlardı:
Mhhat Paşa, ilk (Ka mulu Esasî)'yi hazırlarken (tevsı-i mezuniyet) yani y etk ilerin " genişletilm esi sözcüğünü, kanunun met nine bizzat koymuştu. ikin ci kere Meşrutiyetin kabu lünde düşünülen yönetim, Birinci Meşrutiyet Anaya sası’ndaki temele göre otur tulduğundan, Mithat Pa şa’nm düşündüğü (tevsi-i m e z u n iy e t)’i Sabahattin B e y (adem-i merkeziyet) şeklinde iîade etmişti. On lara göre, bu iki sözcük, aynı anlamda kabul edilme li ve yorumlanmalıydı.
Sabahattin Beyle, Paris’ teki kalabalık Jöntürk gru- bunun lideri olan Ahmet. Rıza B ey arasındaki kalem ve söz düellosuna iki ya bancılım karışması dikkatle incelenmeye değer. Bunlar dan biri Ernest Edmondson Ramsa ur (1), diğeri Feech adlı ünlü bir papazdır 121. .
Ernest E dm ondson (The Y oung T urks) adlı eserinde, Sabahattin’i şiddetle eleşti riyor, ortaya attığı eskimiş fikirlerin T ü rkiye’ye uygu lanmasında bir mucize g e rektiğini söylüyordu. Fesch ise, Sabahattin’in adem-i merkeziyet fikrini destek liyordu. Fesch, Sabahat tin’i Katoliklere sevdirmek için geniş bir kampanya açmıştı. Aslm da o, Türki ye’deki Katoliklerin gelece ği için gizli emeller peşin deydi. Sinsi ve karışık bir komitacıydı. Ona göre, Sul tan Hamid düşürse, Saba hattin .Türkiye’de söz sahibi olabilirdi. Sabahattin’i des teklemesinin, ileride K ato liklerin hakimiyetini d oğu da sürdürebilmesini am aç ladığı da akla gelebilirdi. Jöntürklerle daimî surette ilg is in i sü rdüren F e sc h , 1908 inkılâbından sonra Türkiye’ye geldi.
PARİS'TE JÖNTÜRK
KONGRESİ
1902 yılının şubatında düzenlenen Paris’tekibü-SABAHATTİN BEY
KONGRE BAŞKANI
Bu kongre düzenlenir ken, başkanlık için, damat Mahmut Celalettin Paşa düşünülmüştü. Hastalığı ilerlemiş bulunduğundan, bir saygı gösterisi olmak ü- zere, Mahmut Paşa Fahri B a şk a n lığa , oğlu S a b a hattin Bey, kongreyi y ö netmek üzere Başkanlığa seçildi. Sabahattin Bey, böyle büyük bir kongreye Başkanlık ederken, 25 ya şında, bir delik an lıydı. Üyeler arasmda, 70’inde o- lanlar da vardı.Rum deleg esi S ataş, Ermeni delegesi Sişlıyan efendiler de Başkan yar dımcılıklarına getirildiler. Kongre kâtiplerine, İs v iç r e ’deki y a y ın la n ile tanınan bahriyeli Ali Fahri Bey’le Adosidis Efendi se çildi.
GÖRÜŞÜLEN
KODULAR
Kongrede konuşmaların Türkçe ve Fransızca yapıl
ması kararlaştırıldı. Baş kan Sabahattin Bey, büyük bir dirayetle, yurdun ve m illetin k urtarılm asını amaç edinen görüşmeleri yönetti. Güçlü bir hitabetle Türkiye’de hüküm süren bunalımı anlattı. Daha son ra gündeme geçildi. Dört maddeden oluşan görüşme konusu okundu. Kapsadığı hususlar, özetle şöyleydi:
1. Türk milleti ile, bu millete 25 yıldan beri bir zulüm hayatı yaşatan ida reciler arasında, bir bağlan tı k alm am ıştır. Çünkü bugünkü devlet idarecileri, memlekette yapılan fena lıkların, bütün insanlığın nefret ve tiksintisini kaza nan ola yla rın yegâne kaynağıdır.
2. Türkiye’de yaşayan muhtelif soy ve dinden ge lenler arasında beraberlik husule getirilmelidir.
3. Türkiye’de oturanlar arasmda, ayrılıklara mey dan verilmeden bütün gaye ve çabaların üç noktada o- luşturulmasına çalışılacak- tır. Bunlar devletin birliğini ve tümlüğünü muhafaza, içte barışın ve sükunetin tesisi, doğal hakların veril m esi, siy a sî özgü rlü ğü n sa ğlan m a sı için 1876 K anunu E s a s i’ si u y g u lamaya konulmalıdır.
4. Türkiye'de iç huzurun sağlanması bakımından, imzalanan Berlin Andlaş- ması hükümlerine riayet olunmalıdır.
Bütün bunların yerine getirilmesi için kurulması öngörülen daimi bir komi tenin görevlendirilmesi ile, Türkiye’nin istiklâlini ga ranti etmiş bulunan 1856 Paris ve 1878 Berlin andlaş- m alarını im zalam ış olan devletlere de yardımlarım esirgememeleri için başvu rulması teklif edildi. Ancak bu konu, Paris Jöntürk Kongresi’nde uzun uzadıya eleştirildi.
(1) Ernest Edmondson Ram- saur (The Young Turks, Prelüde to tho Révolution of 1908)
(2) Paul Fesch (Constantinople aux Derniers Jours d ’A b - dul-Hamid)
Paul Fesch (Les Jeunes Turcs)
(3) P a r is ’teki ilk Jöntürk
Kongresi’ne katılanlann
miktarı hakkında, 4 0 ’dan 70’e kadar değişen bilgiler bulunmaktadır. Biz, elde ettiğimiz, paramparça bir hatıra defterinin yaprakla rından, bazı Jöntürk m ek tuplarından, Paris'te yap tığımız incelemelerden, en fazla 47 olarak belirlemiş bulunuyoruz. Diğer taraf tan, bu kongreye, ilk önce Tıbbiyede gizli bir örgüt kuran Dr. İbrahim Temo üe D r. A b d u lla h C e v d e t’in ve Tunalı Hilmi ile Nihat R e şa t ve Isa k sükûtinin katıldığım ileri süren yazı lar gözümüze ilişti. Bun lar yanlıştır. îsak Sükûti, kongre hazırlıkları sır a
sında Sanremo’da hasta
bulunuyordu ve bu hürri yet kahramanı orada öldü. Dr. Nihat Reşat Belger merhum ise, o sırada henüz Paris’e kaçmamış ve Prens Sabahattin Beyle tanışma mıştı. Nihat Reşat'ın Saba hattin Beyle tanışması ve dostluğu 1903 yılında ol muştur. Yine iddiasının ak sine olarak -S a b a h a ttin Beyin uzun müddet hususî
kâtipliğini yapmış bulu
nan- Safvet Lütfi Tozan da bu kongreye asla katılma mıştır.
---YARIN:—
İKİNCİ JÖNTÜRK
Doğumunun
100 yılında
gurbette
ölen fikir
adamımız:
Yazan:
TAHA TOROS
S a yfa
S ].*.*•
P
AR İS'teki büyük Jöntürk kongresinin çalışmaları, Prens Sabahattin'in bizzat kaleme aldığı bir beyanname ile d u yu ru ld u , ö z e t le şöyle deniliyordu:“ Vatandaşların hepsi, bugün totaliter idarenin çe
kilmez yükü altında ezilmiş bulunuyor. Bu iç sızlatıcı duruma herkes, tevekkülle boyun eğerek, tahammül edemiyor. Edemeyenler, olağanüstü fedakârlıklar göstererek, bu hainane zul mün ba sk ısı altından k u rtu lm a k umacıyla çalışmışlar ve burada bir
topluluk vücuda getirm iş lerdir. Bunu iftih a rla bildiririz.
Bugünkü Türk toplum u, azınlıkta olan entelektüel bir zümre ile çoğunlukta olan cahillerden ibarettir. Gösterilecek metin bir azim sa y e s in d e , bu b ilin çsiz çoğunluğun bilgili azınlığa yaklaştınlması güç bir şey değildir. Böyle mesut bir sonuca erişebilmekte önem li olan, kullanılacak aracı iyi seçeb ilm ek tir. B izim fikrimize göre, vatanı harap ve perişan eden üst üste gelen felâ k etlere karşı yegâne ilâç • ırk ve mezhep
ı
Paris'teki kongrede bir grup yabancı
bir devletin müdahalesini sağlamak
konusunda ısrar ediyor
I. J Ö N Ü M
KONGRESİNDE
Kongrenin
sonunda,
başarılı sonuçlar
alındığı yolunda
basına bilgiler
verildiyse de,
ortaya çıkan
fikir ayrılıkları
ve çelişmeler
ancak kısa bir
m üd de t
gizlenebildi
Ali Haydar Mithat(Mithat Puşa’mn oğlu)
# Ancak 1907 yılında iki grup, geçici de olsa, ortak hareket etmek amacıyla
biraraya geldiler. Abdülhamid'i devirmek için işbirliğine girdiler. Bu
toplantıların adına da »2. Jöntürk Kongresi» dediler
ayrılığı gütmeksizin - aynı toprakta yaşayan insanla rın maddî ve manevî güç lerini birleştirmektir. Bu maksatla, evvelâ Türki ye’de hürriyet ve adaleti kurabilecek yeni, bir nesil yetiştirm ek gerek lidir. Böyle bir planın gerçekleş mesine tek engel, hiç şüp hesiz ki, Yıldız Sarayı’nda, utanç duyguları ile ve yıkıcı bir tutum içerisinde, bu devleti yönetenlerdir. İşte bu elem verici duruma son vermek, bizlere düşen bir hizmet öldüğü gibi, böyle zalimce baskıya karşı ayak lanmak, her hamiyetli Türk için mukaddes bir vazife dir."
Bu kongrede Sultan Ab- düliıanıid e karşı birlik ola rak hareket edilmesi oybir liğiyle onaylanmış, bütün k o n u ş m a c ı l a r g e n e l likle Sabahattin Bey, İs mail Kemal Bey, Hoca Kadri Efendi, Ahmet Kıza Bey birbirlerini aynı görüş te desteklemişlerdir. K ong rede büyük çatışmalara ve atışmalara neden olan iki konuda anlaşmaya varıla mamıştır. Bu konu daha çok ilerideki yıllarda Jön- türklerin müşterek tutumu nu gevşetmiş, hatta arala rına düşmanlık sokmuştur. Bu konulara aşağıda kısaca değinmeyi gerekli buluyo ruz.
BİR YABANCI
DEVLET
MÜDAHALESİNİ
SAĞLAMAK!
K ongren in h araretli konuşmalarına konu olan h u su sları, iki n ok ta d a , toparlamak mümkündür:1. A b d ü lh a m id ve y ön etim in e karşı A v rupa'da basın yoluyla sür dürülmekte bulunan kam panyalar, yeterli ve iste nildiği güçte etkili olama maktadır. Am aca erişmek için, Türk ordusu içerisinde destek aranmalıdır.
2. Türk o rd u B U içerisin den destek aranmakla bera ber, bu teşebbüsün yapıla cak ıslahatı tam anlamıyle gerçekleştiremeyeceği dü şünüldüğünden, Türki ye’ ye yabancı bir devlet müdahalesi sağlanmalıdır.
Her iki teklif, genellikle yabancı bir devlet müdaha lesi konusu, tehlikeli sonuç lan bakımından, şiddetle red d ed ilm iştir. Y aba n cı devlet veya devletlerden müdahale sağlanması fikri ni ortaya atan ve savunan eski adı (Sis) olan — Adana’mn şimdi bir kazası bulunan — KozunlılSisli- yan) Efendi oldu. Bu Erme ni komitecinin teklifinde, art düşüncesi seziliyordu. Gerçi o, teklifine 93 Harbi’ - nden sonra Berlin'de imza-ı ladığımız andlaşmanın bir maddesini dayanak yapı yordu ama, ilerisi için gizli emellerin temelini atmak ta yd ı. A slın d a B erlin A n t l a ş m a s ı n ı n 61 . maddesinde Türkiye'deki azınlıklar için , ıslah at öngörülmüştü. Bu kongre de en çok konuşan ve aşırı tekliflerde bulunan İsmail Kemal Bey de aynı görüşü destekliyordu. Bu zât, daha sonra Avloııya mebusu ola rak Osmanlı Parlamento suna k atıldı ve A rn a vutluk'tın ayaklanmasında Türkiye'nin başına hayli gaileler açtı.
Ahmet Rıza Bey, İsmail Kemal’ in sözlerine şiddetle karşı çıktı. Hoca Kadri ile Sabahattin, her iki görüşü yaklaştıran bir form ül bulunmasını leklit ettilerse de, kongrede ilk çatlak açıl mıştı .
İsmail Kemal, yabuncı
devlet müdahalesinde ısrar etti, bu suretle, Abdiil- 1 amid ortadan kaldırılmalı ve millete özgürlük sağlan malıydı. Kongredeki Erme- niler ise, Berlin Antlaş- ma’ndaki, bir Ermenistan g ö r ü ş ü n e d a y a n a r a k , ihtilâlci ve gizli emellerini bu kongre vesilesiyle su yüzüne çıkardılar.
Kongreye katılanlarm çoğunluğu, yabancı devlet müdahalesinin sakıncaları nı, Abdülhamid’in saltana tında devam etmesinden de zararlı olacağım belirttiler. Böyle bir teşeb b ü sü n Türkiye'nin bağımsızlığına bir tecav ü z sa y ıla ca ğ ın ı savundular. Buna karşılık, İsmail Kemal Bey ile Sisli- yan Efendi görüşlerinde ıs rar ettiler. Hatta İsmail Kemal Bey, bu maksatla, bazı İngiliz devlet adamları ile, gizli görüşmeler yaptı ğını da orada anlattı.
P a r is 'te dü zen lenen kongrede, başarılı sonuçlar a lın d ığı y olu n d a basına bilgiler verildiyse de, orta ya çıkan fikir ayrdıklan ve çelişmeler ancak kısa bir müddet gizlenebildi.
Ancak 1907 yılında, bu iki grup, muvakkat da olsa, müşterek hareket etmek amacıyla, bir araya geldiler ve Abdülhamid'i devirmek için işbirliği içine girdiler. Bu toplantıların adına da “ ikinci Jöntürk Kongresi" dediler.
OSMANLI
HÜRRİYETPERVERAN
CEMİYETİ
Kongreye katılan Jön- türklerin, birlikte çalışma hususundaki e ğ ilim leri üzerine, “ Osmanlı Hürri- yetperveran Nizamnamesi" hazırlandı. Noter Mahou de Laquié'ye verilen bu tüzük, 20 maddeden ibarettir. Ni zamnamenin 4. maddesine göre, P a ris 'te k i cem iy et merkezinin, Türkiye’de ay nı adla bir parti kurması öngörülüyordu. Partinin Paris'teki merkezi 4, Rue du Générai F oy’daydı. Bir özel komite de seçilmişti. Sabahattin, İsmail Kemal, A li H a y d a r , M uzu rus, İsmail Hakkı ve Ferdi Efendi, kısa müddet bu komitede çalıştılar.İKİNCİ JÖNTÜRK
KONGRESİ
İçte ve dışta güçlenen hürriyetçiler, Sultan
Ab-dülhamid'in bir an önce yönetimine son vermek, anayasal kuralları getire rek, parlamentoyu yeniden açmak gayesiyle, o günkü yönetime muhalif olanların birlik halinde çalışmaların da yarar gördüler. Amaç, Abdülhamid’e karşı güç- birliği sağlamaktı.
Bu görüşten hareket edi lerek, 1902 şubatında dü zenlenen ilk kongreden son ra, görüşlerinde çelişmeler bulunması nedeniyle, arala rı açılan Ahmet Rıza Bey grubu ile Sabahattin Bey grubunun birbirine yaklaşı mı sağlandı. İy i niyetli Jöntürklerin aracılığı ile, İkinci Paris Kongresi, 27- 29 aralık 1907 günlerinde yapıldı. On hazırlık progra mına göre, bu kongre 23 aralıkta başlayacakken, Ermeni komitecilerin anlaş mazlıkları yüzünden dört gün geciktirildi.
Bu toplantıda:
A) Bugünkü yönetimin “ istibdadın” yok edilmesi,
B) Meşrutiyet usulünün “ parlamentonun” tesisi,
C) Yukarıdaki amaçlan sağlamak için her çareye başvurulması ve gerekirse ihtilâl yollarının aranması, kararlaştınldı.
Paris’teki ikinci Jöntürk kongresine katılan örgüt ve yayın organlarının nitelik leri çok enteresandır. Bun ları şöyle sıralayabiliriz: 1 - Osmanlı ittihat ve Terakki Cemiyeti, yayın organları (Şûra yı Ümmet) ve (Meşveret) gazeteleri, 2 - Birleşik Ermeni İhtilâl Topluluğu, (Daşnaksutyon) yayın organı (Druşak) gaze tesi,
3 - Teşebbüs-i Şahsî. Adem-i Merkeziyet-i Meş ruta Cemiyeti, yayın organı (Terakki) gazetesi,
4 - M ıs ır ’ da M u sevi Cemiyeti, yayın orga n ı
(Lavara) gazetesi,
5 • Londra'da Türkçe ve A rap ça yayın yapan (Hilâfet) gazetesi,
6 - M arsilya'da yayınla nan (Armina) gazetesi,
7 - Balkanlar’ da yayınla nan ih tilâ lci (R a zm ik ) gazetesi,
8 - Amerika'da yayınla nan ih tilâ lci (H a y ren ik ) gazetesi,
9 • Mısır’ da (Ahd-i Os- manî Cemiyeti).
Ne var ki, meşrutiyetin ilânından bir ay sonraya
kadar süren bu görüş ve işbirliği, kısa zamanda a y rıcalıklara yol açtı. P a ris'teki işbirlikçi Jöntürk- ler, vatana dönünce, birbir lerinin gözlerini oyarcasına geçimsizlik ve uyuşmazlık örneği gösterdiler.
SABAHATTİN
BATI BASININI
ETKİLİYOR
Sabahattin Bey, fikirleri ni yaygınlaştırmak için, Avrupa basınına büyük ö- nem v erd i. L o n d ra 'd a , Paris'te yoğun bir çalışma tem posu n a g ird i. B a tı âleminin siyaset ve düşünce alaumda adından sık sık ba h sed ilir old u (1). Kendisiyle ünlü gazeteler m ülakat y a p m a k ta y d ı. Görüşlerine dair dergi ve gazetelerde bilinçli yazılar yayınlandı (2).
Bu etkili yazılar Saba hattin'i, Batılı politikacılar arasında da üne götürm ek teydi. Gün geldi, Sabahat tin, İngiltere'nin ünlü Dışişleri Bakanı Sir Edvard Grey ile, dünya kamuoyu önünde münakaşa edebile cek bir düzeye erişti. Büyük önem taşıyan bu konuya kısaca d eğ in m ed en g e ç memeliyiz:
tngiliz Dışişleri Bakam Sir E dvard G rey , Parlamento'da vaptığı bir konuşmada. Panislamizm' den dert yanmış ve bunun kımıldamakta, uyanmakta olduğuna dikkati çekmiştir.
Sabahattin, Sir Edward Grey'in ard düşüncesini bi lenlerdendir. Bilinçli bir görü şle tngiliz B a k an ı nı, basın yoluyla hayli eleştirmiştir. Londra'daki (Tim es) g a zetesin d e (3) İn g ilizce, P a r is 'te k i (Le S iecle) g a ze tisin d e (4) Fransızca yayımlanan açık mektup niteliğindeki maka lelerin de, orta y a a ttığ ı görüşler, o günlerin önemli siyasî konuları arasında yer almıştır. Sabahattin Bey, Panislamizm tehlikesine değinen İngiliz Dışişlerine karşı konuyu, kısaca, şöyle savunmuştur:
" ... Panislamizm, Batık ların Doğuyu emri altına almak istemesinin bir reak siyonu olarak nitelendiril melidir. İstanbul'un Pania- lamizmin merkezi gibi gös terilmesinin nedeni, özgür lükçülere karşı dinin kulla nılmak istenmesinden doğ m aktadır...”
Batı basınında bu konu daki münakaşalar aylarca sürmüş, Türkiye'nin özgür lüğü ile ilgili düşünceleri, Sabahattin B ey 1908 M eşru tiyet in k ilâ bın ın gerçek leşm esin e kadar savunmuştur (5).
(1) (La Revue) dergisinin 15 aralık 1905 günlü 24 sayılı ve 17 seri nolu nüshasında, Sabahattin'e dan geniş bir ta n ıt m a y a p ı l m ı ş t ı r . Ayrıca, (Patria) dergisinde
geniş bilgiler (Sayı:
15-1905), mevcuttur.
(2| The Tribüne (Londra)
24.1.1906
Le Radical (Paris) 26.1.1906 Minerva de Rome - Ocak 1906 The Review of R eviera"ocak
1906
- Le Matin 5 şubat 1906 (3) Là Petit Parisien (Paris) 3
ocak 1906
Times - 14 ağustos 1906 (4) I.a Siecle - 16 ağustos 1906
(5) Le Temps - 1.2 ocak 1907
(Mémoire des liberaux
Turcs relalif a la question d'Orient)
---YARIN:---1908 HÜRRİYETİN
S a yfa
5
¥
i r k î m ş u r i
SABAHATTİN BEY E CEPHE İLİYOR
S ab ah attin B e y ’ inprensiplerini açıklığa
kavuşturan, İttihat ve Terakki Partisi'ne açık
mektup niteliğindeki
broşürleri.
(Sabahattin Bey yurda dönünce bütün İttihat ve
Terakki üyeleri tarafından sevgi ve saygıyla
karşılandı, ilk günler her yerde «Yaşasın Sabahattin
Bey» sesleri işitildi. Ancak günün birinde yönetimi
ele geçirmesinden, gösterilen bu sevgiyi
basamak yapmasından korkuluyordu...
®
I
" Ç ve dış etkilerle güçlenen hürriyet taraftarlarının öz lemleri, günün birinde, or du içersinden Niyazi ile En ver’in örgütleriyle su üzeri ne çıktı. Gizli ittihat T e rakki Cemiyeti mensupla rıyla ordu mensuplarının o- hışturduğu ayaklanma o- lumlu sonuç verdi. Sultan Abdülhamid, meşrutiyeti ilân etmeye, kapadığı par lamentoyu açmaya mecbur oldu.
Meşrutiyetin ilânı’ için, yurt içinde gizli çalışanların başında Talât iPaşal dışan- dakilerin başında da kısmen Alımet Rıza ile Sabahattin çaba göstermişlerdi. Hürri yetin ilânından sonra yıllar ca gurbette kalan devrimci ler sevinç gözyaşları ile y u valarına döndüler.
SABAHATTİN'İN
YURDA DÖNÜŞÜ
10 (231 temmuz 19Ü8 tari hinde meşrutiyet ilân olu nunca Sultan Hamid’in çev resi yıkılmış, yetkileri kısıt lanarak hükümdarlık kol tuğunda muhafazası ön gö rülmüştü. Yapılan inkılâp o gün için yeterli sayılıyordu.
Sadrazam Sait Paşa, Pa ris'te bulunan Sabahattin B e y ’e özel bir mektup g ö n dererek İstanbul'a dönmesi ni rica etti.
1899 yılının son ayında, babası Damat Mahmut Pa- şa’yla yurttan ayrılan Sa bahattin, 9 yıllık bir müca dele hayatından, yurt ve ai le hasretinden sonra ülkeye döndü.
Sabahattin, gurbette ölen babasının kemiklerini taşı yan tabutu da beraberinde getirdi. Bu, İstanbul’un tarihinde sayılı olaylardan biridir.
Sabahattin ile Mahmut Paşa’nın tabutunu İstan bul’a getirmekte olan Sene gal vapuru, Çanakkale'den itibaren, resmî törenle kar şılandı. Sultan Abdülha mid, Saba ha tün Bey’in kar şılanmasında ve emrinde kullanılmak üzere Çanak kale'ye bir istimbot gönder di. Vaktiyle resmî yazışma lardan, onun adından sonra (Bey) kelimesini çıkartan Padişah, bu defa, Yıldız Sa- rayı’ndan yapılan bütün yazışmalarda, yeğeni Saba hattin adının sonunda (Beyefendi) sözcüğünü kul lanıyordu .
Sabahattin B ey yurda dönerken, içerde ve dışarda bu inkılâp için çalışmış bü tün İttihat ve Terakki men suplan tarafından sevgi ve
saygı ile karşılandı. G öste rilen bu saygı, biraz da ta but içinde kemikleri gelen Damat Mahmut Celalettin Paşa’ya karşı idi. Her ne olursa olsun gösterilen bü yük sevgi Sabahattin Bey’i millet kalbinde yüceltiyor du. İlk günler her tarafta (Yaşasın Sabahattin Bey) sesleri sık sık işitildi. O, bir parlak yıldız olma yolun daydı. Bilgili idi, birinci sınıf yazardı ve eşsiz bir ha tipti. Nezaketi, terbiyesi, karakteri ile üstün nitelik lere sahipti. Akım bir üslûp içerisinde, Konuları dile getirmede, tatlı kelime lerle görüşlerini savunmada gerçekten bir ustaydı.
Ancak, günün birinde yönetimi ele geçirmesinden, gösterilen bu sevgiyi basa mak yapmasından korkulu yordu! Bu itibarla İttihat ve Terakki mensuplan, ka zanılan hürriyet zaferinde yalnız kendilerinin payı bu lunduğunu millete yansıt mak için, onu milletin g ö zünden düşürmek çabasına yöneldiler.
Sabahattin B ey’in kar şısına çıkanlar, eski ünlü arkadaştan idi. Hürriyetin sevinç sarhoşluğu içerisinde bulunan bir kısım İttihatçı lar, fikir uyuşmazlığı baha nesi ile Sabahattin’i hırpa lamaya başladılar.
Onun öteden beri savun duğu düşüncelerine insafsız denilebilecek şekilde hücu ma başladılar, her yerde onu yerdiler. Sabahattin ise bütün bu saldırılara fikirle cevap verme, onlan pren sipler üzerinde ve terbiye kuralları çerçevesinde kar şılama eğilimindeydi. Nite kim bütün münakaşalarda, terbiyenin, insanlığın ve dürüst politikanın gerektir diği medenî eleştirilerin ör neklerini verdi.
Sabahattin Bey, çekici üslûbu olan bir yazar, güzel konuşan, gerçek anlamıyla o devirde eşine rastlanma yan bir hatipti. Topluluk önünde böyleşine düzgün, heyecanlı konuşma kabili yeti olan birinden yarar l a n m a k g e r e k i r d i . D üşün celerini to p lu m la yüz yüze gelerek anlatmak ve konferanslar tertiplemek fikri, yakın dostlarından geldi. Başardı olan, alkışlar toplayan bu tür konferans ları, İstanbullular ilk defa görüyorlardı. Sabahattin'in sesi yankılarım sürdürür ken , İttihatçılar bu gür sesi kısmak, daima sabote et mek istediler.
Bu amaçla, kendilerine bağlı yüksek tahsildeki g e n ç le r i k u lla n m a y ı düşündüler
Sabahattin Bey'in gerek S e h z a d e b a ş ı ’ n d a v e
B e y o ğ l u 'n d a U n y o n F ran sez’ de gerek B ebek bahçesinde verdiği bilinçli konferanslar, entelektüeller arasında büyük ilgi uyan dırdı. 1908 ekim ayında, Şehzadebaşı’ndaki Fevziye Kıraathanesi'nde düzenlenen konferansa İstanbul’un her semtinden dinleyiciler ka tıldı. İttihat ve Terakki Komitacıları da, Hukuk Fa- k ü l t e s i ’ n d e n , g ö z le r in i b u d a k ta n e s i r g e m e z , atılg an lığ ı v e parlak konuşmalarıyla sivrilmiş kişileri seçtiler. Bunlar Sa bahattin’in konferanslarına
gidecekler ve onun konuş masını engelleyeceklerdi! Bunların başında o zamanki hukuk mektebinde okuyan Abdülkadir Kemâli bulunu yordu. Arkadaşlarıyla bir likte S a ba h a ttin B e y ’ in konferans vereceği salona gidip görevlerini yapacak la rd ı! F a k a t,S a b a h a ttin B ey’in bilgili, zevkli ve sü rükleyici konferansının et kisi altında kalarak sabote etmek şöyle dursun alkışla maktan elleri şişmişti! Kon feranstan çıktıkları aksam, ittihat ve Terakki Cemiyeti nin merkez binasına gelen bu gençler adma, parti kodamanlarına durumu i- zah eden Abdülkadir Kemâli Bey. “ 'B b bugün, bu kadar bilgili bir adamı yuhalama yacak kadar cahil olmadığı mızı anladık... "dedi.
SABAHATTİN'İ
YAYIN YOLUYLA
YILDIRMA
Sabahattin’in konferans larını k om ita cı insanlar göndermek suretiyle sabote edemeyen ittihat ve Terak ki mensuplan, bu defa içle rindeki. yegane hatip olan Cavit B ey’i (Eski Maliye Nazın )karşı konferanslar verdirmek suretiyle eleştir mek istediler. Fakat Saba hattin B ey’in sürükleyici ve coşturucu etkisini yaşata madılar. Bu defa ittihatçı lar, Sabahattin’i ellerindeki yaym organlanyla yıldır ma, sindirme politikasına başvurdular. Bu görevi ün lü gazeteci Hüseyin Cahit (Yalçm)’a verdiler.
Hüseyin Cahit, insafsız ve ardı arkası kesilmeyen hücumlarla Sabahattin’i ve onun görüşlerini (Tanin) gazetesin de k ötü lem eye ba şlad ı. İk tidardak iler, Hüseyin Cahit’i destekle yen daha birçok küçük g a zete ve gazeteci de buldu lar.
Sabahattin Bey'e yönelti len hücumlar, toplum bili minde (adem-i merkeziyet) idari bir muhtariyet olarak belirlediği tezini çürütmek ve bunun, ileride yurdu par çalayabilecek sonuçlara g ö türdüğü üzerinde yaym y o luyla topluma duyurmaktı. Ancak, yapılan bu eleştiri lerde kalpleri kıran sert ke limelere zaman zaman yer veriliyordu. Sabahattin Be yin bunlara karşı terbiyeli sesini ancak kendi çevresin dekiler duyabildi. Geniş halk kitleleri, Sabahattin’e aleyhtar olan partizanların elindeydi. Aslına bakılır sa. Sabahattin Bey'in dü şüncelerini anlayabilecek kişiler entelektüel olanlar dan ibaretti. O yıllarda Türkiye’de okumuş yazmış olanların oranı düşünülecek olursa, Sabahattin B ey’i tu tanlar azınlıkta kalırdı. K ı sacası parti zihniyeti üstün çıkıyordu ve tutumları, de ğerleri çürütmeye yeterliy- di.
Sabahattin'i Türk kamuoyu önünde küçük düşürmeye çalışanların başında gelen Hüseyin Cahit Yalçın (solda), İttihat ve Terakki Partisi’ ne karşı kurulan Abrar Partisi'nin Genel Sekreterliğine getirilen Nurettin Ferrub (Alkent).
na karşı, elinde bir yayın organı yoktu. Gerçi bazı gazeteler onu destekliyordu ama, bütün bunlar ittihat ve Terakki Partisi gazetele rinin yaym eleştirmelerine karşı koyacak güçte değil di. Aslında okuyucuları da azdı.
Sabahattin Bey bu ağır e- leştiriler karşısında, fikirle rinin günlük gazete sütun larında ömürsüz olacağını düşündü ve bir broşür şek linde yayınlamayı uygun buldu. İttihatçılara açık mektup niteliğinde yayınla nan üç ayrı broşürde, onlar tarafından yanlış anlaşılan (adem-i merkeziyet) ve (te- şebbüs-ü şahsî) konuların daki düşüncelerini izaha ça lıştı. Sabahattin’in görüşle rini yansıtan bu küçük bro şürlerden binlerce nüsha dağıtıldı (I).
Sabahattin Bey, kendisi ne hücum edenlere, özetle şöyle karşılık veriyordu:
“... Biz görüşümüzde, nelere katlandık, ne azaplar gördük... Biz o sürgün ha yatının ardı arkası kesilme yen yumruklarıyle pençele şirken, İstanbul’daki aile çevremizin çektiği kahırla rı, evimizin bir cehennemin parçası haline geldiğini gör dük... Babasının ölüm d ö şeğinde, annesinin yürek ten yaralı üzüntüleri içeri sinde ezilen bir evlât kalbi, felaketler içerisinde kalan eşinin iç sızlatan durumu, güneş yüzü görmeden bü yüyen yavrusu için parçala nan bir baba kalbi, kişiliği mizde toplanmış bulunu yordu.
Mutlulukları uğrunda ca nımızı vermeyi kutsal bir görev saydığımız o aziz v ü cutları, bunca yıllık işken ceye neden kendi elimizle teslim ettik? Çevreyi kuşa tan, ömürleri kısaltan me lun casu sların kahredici gözleri önünde yaşanılmaz bir hayatı yaşarken, biz niçin, defalarca mâruz kal dığımız ölüm tehditlerine karşı millî haysiyetimizin savunmasını, aradığımız bir hayatı, aynı uğurda büsbü tün feda eylemek gerekirse, bunu bir fedakârlık say maktan bile utanırız, de dik...
... Mademki hepimiz bir
hakkı, hakların en kutsalı olan vatanınkini savunuyo ruz. Bâri onu, her şeyden evvel, lâyık olduğu üstün lüğe çıkararak müdafaaya çalışalım... Haksever bir ulusun duygularının birleş tiği konular, garaza değil kardeşliğe, dünyayı kapsa yan bir sevgiye dayanır.” (Ahrar) sözcüğü lözgür- ler) veya lözgürlükler) an lam ma gelir.
Bu adh parti, ne mak satla kurulmuştur? Rah metli Sabahattin Bey’in kar deşi Lütfullah Bey’ e göre, Türkive'de ittihat ve T e rakki Partisi'ne karşı liberal bir partiye ihtiyaç vardı. (Ahrar) kelimesi bir ba kıma, bu liberallik anlamım kapsamaktaydı.
Batı anlamında, sosyal ve ekonomik temellere da yanan bu partinin hazırla nan beyannamesi 14 eylül 1908günü, resmen hüküme te verildi. Ancak parti, halka inememiş bir münev verler topluluğu görünü münde idi. Kurucuları ara sında devrimci fikirleri ile tanınan, daha sonra birkaçı milletvekilliği ve bakanlığa kadar yükselen Balıaltin Şakir, Nurettin Ferruh (A l k en t), K ıb rıslı -T ev fik ’le Şevket, Mahir Sait, Celâlet- tin Arif, Ahmet Fazlı, Dr. Nihat Reşat (Belger), gaze teci Ahmet Samim, Ma- beynci Reşit, Damat Salih Paşa ve Çürüksulu Ahmet Paşa gibi kıymetli kişiler vardı.
Parti, Babıali’de, şimdiki vilayet karşısında, Ömer Efendi hanında kiralanan bir odada çalışmasına baş ladı. Parti kurucularının prensipleri arasmda:
1. Sabahattin B ey’in adem-i merkeziyet filminin benimsenmesi,
2. ittihat ve Terakki'nin, bir komite halinden çıkıp, hürriyet esaslarına dayalı partiye dönüştürülmesi,
3. Ordunun politikaya karışmaması,
4. Azınlıkların eşit hak ve görevlere sahip kılınması,
5. Eli kalem tutan kişile rin partiye kazandırılması, g ibi k on ular yeralm ak- taydı.
(I) Sabahattin B ey’in(Adem -i
M akeziyet) ve (Teşebbüs-ü
şahsî) görüşlerini ve bunları eleştirenlere vermiş olduğu ce vapları kapsayan 3 broşürü mevcuttur. Ayrıca 1912’de Sul tan Reşad’ a hitaben yazdığı açık mektubu ile (Türkiye N asıl Kurtarüabilir?) adlı eseri ya yınlanmıştır. Sabahattin Bey'in Türkiye için uygulanmasmı is tediği öneriler 1902 yılında Pa ris’ te toplanan birinci Jöntiirk kongresinden beri tartışma ko nusu olmuştur. Bu eleştiriler o günden zamanımıza kadar sü regelmiştir. Çetin eleştiriler. Meşrutiyet devrinin ilk yılları na rastlar. Mütareke yıllarında tekrar alevlenir:
E sk i ga zetecilerden ve
nâzırlardan - İzm it’ te linç edi len - A li Kemal, gerek (ikdam ), gerek (Peyam) daha sonra (Pe- yami Sabah) gazetelerinde, Sa bahattin'i tutar bir
eğilimde-. Abdullah Cevdet’in M ı
sır’da, İsviçre'de, daha sonra İstanbul'da yayınladığı, (İçti hat) ve bir aralık (Iştihat) der gisinin tutumu da Sabahat tin'in lehindedir: (İçtihat, Yü: 1908, No: 5 - Yü: 1918, N o 128, 129, 130, 131, Iştihat yü : 1918 No. 133, 135)
(Meslek-i içtimai) y ü : 1919, N a 1 ile (Müşahade) yü : 16 ocak 1919,N o. 3 - dergileri de Sabahattin’in fikirlerini benim serler. (Atî) gazetesinin 1919 tarihli 291 say üı nüshasında ya yınlanan yazısında, bir kadın muharririmiz Nezihe Muhittin de bu eğilimdedir. 1920 yılında (Hadisat) gazetesinin 37. sayı sında Cenap Şehabettin bir m a kale yayınlar. 9 ocak 1920 günü (Vakit) gazetesi Sabahattin ile yapılan geniş bir röportajı y a yınlar. 6 şubat 1920 tarihli sayı sında (Peyami Sabah) gazetesi
Sabahattin’in (MÜH Vicdana
Hitaplına geniş bir yer verir. Şehbenderzade Filibeli Ahm et Hilmi, gazetesi (Hikmet)'in 31 mart 1326 günlü 52” inci ve 7 ni san 1327 tarihli 53’üncü say da rında Sabahattin’in fikirlerini yerer. Bu yermelere, daha son ra, ünlü Maarif N âzırı Emrullah Efendi de 1330^8 yayınladığı (İzahname) siyle katılır. Cum huriyetin ilânından sonra, ga zeteci ve milletvekili olan Celal Nuri de (Türk Inküâbı) adh ki tabında, gazeteci ve milletve kili Yunus Nâdi, parlamentoda, adem-i merkeziyete değinen bir müzakere vesilesiyle 9 ocak 1925 günlü (Cumhuriyet) gaze
tesindeki başmakalesinde Sa
bahattin’in sörüşlerini yerer.
j— YARIN:
-31 MART OLAYI
SABAHATTİN'İN
BROŞÜRLERİ
Prens Sabahattin'in, İt tihatçı gazetelerin
