... ... . 15 ■ * -
77
-—
:^R«ıet^€cİjeAn. _________
Padişaha yazılan ariza,
iç
ve dış hâdiseler...
Prens Sabahattin Bey, gerek memlekette, gerek Av-
rupada iken olan biten hâdiseler karşısında muhtelif
teşebbüslerde bulunuyordu
— 24 —
F
akat bundan sonra iş ler düzeleceğine, bilâkis fena halde bozulmuş, Trab- lusgarp harbinin tevlid et tiği teessür ve intihabatta tecviz o- lunan usulsüzlükler dolayısile hal kın infialinden çekinmeğe başlıyan «İttihad ve Terakki» kükûmeti, ar tık ne yapacağını şaşırmış, iktidar mevkiini elden kaçırmamak ama - ciyle her şeye boyun eğmeğe başla mıştı. Az zaman evvel tevsii mezu niyeti bir vatan hiyaneti sayan Mer kezi Umumî, ekalliyetlere siyasi im 'tiyazlar vermeğe başlamıştır. Hattâ okullarda bile birçok yolsuz usullere muvafakat göstermiş ve orduda mev cut birliği kökünden sarsacak karar ları kabule yanaşmıştır.Maamafih hükümetin takındığı bu uysal tavır, umumî efkârı tatmin e- demiyordu.
Ahval bu merkezde cereyan e- derken yüzbaşı Tayyar, Mümtaz, Tahsin, mülâzim Celâl ve Kasım Beylerle Nafiz ve Hamza Beyler 22 Haziran 1912 de Manastırda dağa çıkmışlar ve hükümetin istifa etme sini talep etmişlerdir. Vuku bulan davet üzerinde ben de bu hareket esnasında mahkûmiyetime rağmen Paristen Manastıra gitmiş ve bu iş lere iştirâk eylemiştim. Ve Ma nastırda intişar eden muhalefet ga zetesi benim nezaretime bırakıl - mıştı.
Selânikte Galip Paşanın riyaseti altında toplanan zabitlerle îzmirde tabur kumandanlarından Hüseyin Avni Beyin önderliğinde tecemmü eden Prens Aziz Paşa fırkası zabi- tanı da ayni şekilde müracaatta bu lunmuşlardır.
Bu galeyanı husule getiren, «İtti hat ve Terakki» cemiyetinin ifrat direceye varan tazyiki, henüz yeni yıkılan ve herkesçe mukayese edil mesi imkânı hulunau Sultan Ah- düllıamid istibdadı mevkinde şiddet göstermesi ve bir de meclisin gayri kanunî olarak feshedilmesi ve yeni intihabatta yapılan yolsuzluklardı. O sıralarda erkânı harb binbaşıla rından Gelibolulu Kemal Bey de birkaç samimî arkadaşiyle İstanbul- da «Halâskâran» grupunu kurmuş tu. Zabitler arasında az zaman zar fında pek çok taraftar kazanan bu teşekküle ilk olarak sivillerden Rıza Nûr, Mahir Sait ve Kemal Mithat Beyler de iştirâk etmişlerdi. Erkânı harp zabitlerinden Hilmi, Rosinbol Hüsnü, Haşan Âli ve Tevfik Bey l e r l e bahriye zabitlerinden İbrahim Aşki Bey grupun en faal elemanla rından bulunuyordu.
Nihayet bu tazyiklere mukave met edemiyen ve «İttihat ve Terak ki» yi temsil ey üyen Sait Paşa hü kümeti 22/7/912 tarihinde istifa et miş ve yerine Gazi Muhtar Paşa hü kümeti gelmiştir.
İşte; Prens Sabahattin Bey de hasretini çektiği İstanbula bu sı ralarda dönmüştü.
Fakat, Muhtar Paşa çok buhranlı bir zamanda hükümet teşkil etmiş bulunuyordu. İntihabat ve silâh top lama vesilesile baş gösteren Arna vutluk kıyamı bir türlü yatıştırıla- mamıştı. İttihat ve Terakki hükü metinin teslih ettiği malisörler de tekrar Karadağ topraklarına geç miş ve yabancı emirlerine âmade bir tavır takınmışlardı.
Esasen doktor Nazım Beyin Ma- kedonyaya Boşnak muhacirleri yer leştirmeğe teşebbüs etmesi o mın- taka halkını isyana hazırlamış ve İttihat ve Terakki hükümetlerinin Bulgarlarla Rumalr arasında mev cut kilise ihtilâfının halline yardım eylemesi, bu iki ebedî düşman mil let beyninde mevcut husumet ve zıd diyeti ortadan kaldırmış ve ittifak etmelerine vesile bile vermişti.
Bu olaylar böyle cereyan eder ken İttihatçıların en ufak fırsatı fevtetmiyerek yeni hükümet aley hine cephe almaları ahvali son dere se müşkül bir şekle sokmuş ve tam bu esnalarda Balkan harbi patla - mıştır.
Türk askeri, - meşrutiyetin ilâ nında dahilî sükûnetin avdetine rağ men -, merkezi umuminin kısa gö rüş ve dar düşünüşü sebebile, Ye mende, Arnavutlukta ve Hattâ A- danada çarpışmış ve artık bu idari huzursuzluktan nevmit ve meyus bir hale gelmişti.
OsmanlI unsurları ise hükümet mekanizmasına düşman kılınmış ve Türkler yekdiğerlerine hasım par tilere ayrılmışlardı. Askerin zabiti ne bağlılığı, zabitlerin maiyetine iti madı kırılmış ve emniyetsizlik her iki tarafı mânen birbirinden ayır mıştı.
Hattâ harp arifesinde askerin bir kısmı hizmet müddetlerinin çoktan dolmuş bulunmasını iddia ederek, terhis talebile, isyan bile etmişler di.
Bu şerait altında başlıyan harpten muvaffakiyetli bir netice beklene mezdi. Nitekim de öyle oldu ve Bal kan harbi Türkiye için büyük bir facia teşkil etti. Türk tarihinde bu kadar elîm ve feci bir mağlûbiyet görülmemiştir. Ecdadımızın kanla- rile yoğrulan koca Rumeli kıtası, az zamanda, elimizden çıkıvermişti. Trablusgarbin kayıbile Afrikadan, Rumelinin ziyaile Avrupadan çekil miş bulunuyorduk.
Bu mağlûbiyetin verdiği yeis ve elemle Prens Sabahattin Bey Sul tan Reşada hitaben kısmen aşağıya koyduğumuz açık mektubu neşirle, halife sıfatile Türk ordusunun ba şına geçmesini padişaha tavsiye et miştir.
Fakat Osmanlı hanedanının en zayıf bir uzvu olan Sultan Reşat, bu ricaya kıymet verecek karaktere sa hip olmadığı için bu acı mağlûbiyete boyun eğmeği ve kadere rıza gös
termeği tercih eylemişti.
27 Teşrinievvel 1328 de huzuru padişahiye takdim edilen açık arize;
«Şevketpenaha!
Payitahtınız ve belki de mevcu diyetimizin tehdid edildiği bu ânı zulmette ... ordunuz bir ruha şid detle muhtaç! Bu ruh şimdilik yal nız sîzsiniz, şevketpenah! Altı yüz senedir Tüıkiyenin talihi siyasisine riyaset edegelen hanedanı hükünı- darinizdir. Âli Osmanın umum erkâ- nile birlikte ve en kat’î bir azim He meydanı harbe yürüyün!.. Os manlI padişahının askeri ile beraber talihe «ya zafer, ya ölüm!» demesi, talihi harbi belki de büsbütün de ğiştirecek; ihtimali muvaffaki yeti herhalde haddi âzamisine çıka racak!.., Şimdi Avrupayı Osma • niye hacalet ve fecaatler içinde ve da ediyoruz! Lâkin son çareye sa rılmadan, son fedakârlığı yapma • dan bu vedaa katlanmıyalım... He men Cenabı Hak ordunuzu muzaf fer; zatı hümayununuzu mes’ut ve mükerrem ve vatanımızı daima payidar eylesin.»
Sabahattin Fakat bu mağlûbiyet, milleti kur tarmağı basit bir hüsnü niyet gös termekte ve hükümet kudretini ele geçirmekte farzeden İttihatçıları tahrike vesile olmuş ve iktidarı ele almak için bu fırsattan istifadeyi
kaçırmamışlardır.
Filvaki 23/1/1913 tarihinde Ba- bıâüye karşı yapılan ve Nâzım Pa şanın ve bazılarının katillerde ne ticelenen bir baskınla Muhtar Pa şadan sonra sadarete gelen Kâmil Paşa hükümeti iskat edilmiş ve Mahmut Şevket Paşa sadarete geti rilmiştir.
Siyasî ihtirasların böyleoe kay naştığı sıralarda Prens Sabahattin Bey memleketin ıslahında takibi lâ zım gelen istikametleri İlmî bir vü- zuhla tesbite çalışıyor, İçtimaî ve idari ahengi düzenlemek için mes lek programını hazırlıyordu.
Fakat hâdisat buna meydan bı rakmadı. İttihatçılar mevkii iktida ra geldikten bir müddet sonra mu halifler de faaliyete geçmiş ve on ları mevkilerinden uzaklaştırmağa çare aramağa başlamışlardı.
İlk hamleyi hazırlıyan bizler «tak libi hükümet» denilen vak’a dolayı- sile tevkif ve bilâhare mahkûm e- dilerek Bodrum kalesine gönderil miştik. Oradan Sinoba sevkedilmiş ve sonra da kayıkla Sivastopola kaç mıştık.
İkinci hareket Mahmut Şevket Pa şanın katlini mucip olan hâdisedir ki alâkadarların bir kısmı idam e- dilmiş ve muhalefet damgası taşı yanların cümlesi Sinoba nefyedil- mişlerdi.
Prens Sabahattin Bey de fırsat tan bilistifade hiç alâkadar olma
dığı bu mesele münasebetile giyaben idama mahkûm edilmiş ve buna bi naen de gizli bir surette memleketi terke mecbur kalmıştı.
Trablusgarp harbi nasıl ki Balkan ittifakının doğmasına yol açmış ise; Balkan harbi de yeni yeni ihtirasla rın uyanmasını beslemiş ve birinci cihan harbinin patlamasına sebep ol muştur.
Fihakika Sırplar «Bosna-Hersek» te Avusturya veüahdini, siyasî ihti rasla, öldürmüşler ve harp zuhuruna vesile vermişlerdir.
28 Temmuz 1914 tarihinde Avus turya hükümeti Sırbistana harp i- lân etmişti. Fransa, İngiltere, Rus ya da Almanyanm iştirâkine muka bil harbe girmişlerdir.
Mahmut Şevket Paşanın katlinden sonra sadarete gelen Prens Sait Ha lim Paşa hükümeti 2 Ağustos 1914 de Almanya ile alelâcele bir mua hede akdetmiş ve Türkiye de harp namzetleri sırasına katılmış bulu nuyordu.
Bu itibarla Türkiyenin harbe gir memesini rica için Pariste Prens Sa bahattin Beyin riyasetinde topla nan muhalifler, Sultan Reşada ve fırka lideri sıfatile Maliye Nazırı Talât Paşaya telgraf çekmişlerdi. Hattâ Paris sefiri Rifat Paşanın da bu hususta birçok ricaları var - dır. (* ) Fakat bunlara hiç bir kıy met verilmemiş ve Türkiye harbe sokulmuştur. Hattâ Prens Sabahat tin Beyin münferit sulh teşebbüs leri de akamete uğramıştır. Netice de harbi İngiliz grupu kazanmış ve Almanya ve müttefikleri mağlûp ol muşlardır. Bu vesile ile de bütün Türk topraklan düşman istilâsına maruz kalmıştır.
Umumî mütarekeden sonra Prens Sabahattin Bey yine İstanbula gel-; mişti. Memleketimizin maruz kaldı ğı istilâ felâketinin saiki hiç şüphe yoktur ki «İttihat ve Terakki» rica linin hodserane takip ettiği siyase tin bir neticesi idi. Onlar Alman- yanın askerî kuvvetine güvenmişler, ihtiraslarının tatmini için neticede Alman kolonisi olmağı bile göze almışlardı. Çünkü harpten fayda lanmak Türkiye için mümkün de ğildi. Almanyanm galebesi halinde koloni haline girmek, mağlûbiyetile taksime uğramak bizlere mukadder di. Bu, itiraz götürmez bir hakikat tir.
Bu son facia 1909 tarihinde Se- lâniğe giden ve «fert yok, cemiyet var» diyen Ziya Gökalpııı telkin ettiği Turancılık propagandasının tesirile yürümüş, Enver ve Talât Paşaların ihtiraslarile kuvvet kes- betmişti. Halkın hiç bir şeyden ha beri yoktu. Hattâ hükümet ricali bile harbe girmek endişesinden u- zak bulunuyordu.
İtiraf edelim ki gerek Sultan Ab- dülhamit devri vükelâsı ve gerek onu takip eden meşrutiyet ricali gö rüş ve düşünüş bakımından yekdi- ğerlerinden pek uzak değillerdir. Her iki zümre de ilme müstenit ve ya zarurete uygun bir veçhe taki binden ziyade, memleket idaresinde tahakkümü itiyat edinmişler, mille tin hakikî menfaatlerini kendi dar
görüşlerine sığdırmağa çalışmışlar dır.
Sultan Abdülhamit din ve hilâfe ti daima bir âlet olarak kullandığı gibi meşrutiyetçiler de imparatorluk idaresinde evvelâ dini vasıta olarak ele almışlar, sonraları esasen ken dilerinde mevcut temayüllere ge niş bir yer veren Ziya Gökalpm teş- vikile Turancılık hevesine kapıl - mışlar ve memleketi tatbiki kabil olmıyan ihtiraslarla altüst etmişler dir. Bu şartlar altında, bilgiye isti nat etmiyen indi nazariyelerle im paratorluk tabiî olarak çökmüştür.
(Arkası var)
(* ) «İnkılâp tarihimiz ve İttihat ve Terakki» de tafsilât vardır.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
