T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
DOĞU DĠLLERĠ VE EDEBĠYATLARI ANABĠLĠM DALI
ARAP DĠLĠ VE EDEBĠYATI BĠLĠM DALI
ĠḤSÂN ʿABDU'L-ḲUDDÛS'UN ROMANLARINDA
KADIN ĠMAJI
Recep ÇĠNKILIÇ
DOKTORA TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Ahmet Kazım ÜRÜN
i ĠÇĠNDEKĠLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI ... vii
DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU ... viii
ÖNSÖZ ... ...ix
ÖZET ...x
SUMMARY ... xi
KISALTMALAR LĠSTESĠ ... xii
TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ ... xiii
GĠRĠġ MODERN MISIR ROMANINA GĠRĠġ ...1
1. Modern Mısır Romanı ... 2
2. Modern Dönemde Kadın Ġmajını ĠĢleyen Yazarlar ... 15
3. Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un YaĢadığı Dönemin Sosyal ve Siyasî Olaylarına Genel Bir BakıĢ ... 17
BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. ĠḤSÂN ʿABDU'L-ḲUDDÛS'UN HAYATI, EDEBÎ KĠġĠLĠĞĠ VE ESERLERĠ ...25
1.1. Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un Hayatı ve Edebî KiĢiliği ... 26
1.1.1. Ailesi ... 26 1.1.2. Hayatı ... 31 1.1.3. Edebî KiĢiliği ... 56 1.2. Eserleri ... 97 1.2.1.Romanları ... 99 1.2.2. Hikâyeleri ... 100
1.2.3. Sinemaya Uyarlanan Eserleri ... 102
1.2.4. Radyo ve Televizyonda Yayımlanan Eserleri ... 106
1.2.5. Diğer Eserleri ... 107
1.2.6. Ödülleri ... 108
1.2.7. Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un Romanları Üzerine Ġnceleme ... 109
1.2.7.1. Romanların Özetleri ... 109
1.2.7.1.1. Len AʿîĢe fî Cilbâbi Ebî... (Babamın Gölgesinde YaĢamayacağım, 1983) ... 109 1.2.7.1.2. Ve Maḍat Eyyâmu'l-Luʾluʾ (NeĢeli Günler Mazide Kaldı, 1984) 113
ii
1.2.7.1.3. el-Ḥayâtu Favḳa'ḍ-Ḍabâb (Sis Üzerinde YaĢam, 1985) ... 117
1.2.7.1.4. Zevcetu Aḥmed (Ahmet'in Hanımı, 1961) ... 121
1.2.7.1.5. el-Levnu'l-Âḫar (BaĢka Renk, 1984) ... 125
1.2.7.1.6. Ve Nesiytu Ennî Ġmraʾa (Kadın Olduğumu Unuttum, 1977) ... 128
ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2. ĠḤSÂN ʿABDU'L-ḲUDDÛS'UN ROMANLARINDA KADIN ĠMAJI ...131
2.1. Anne Tipi ... 132
2.1.1. Len AʿîĢe fî Cilbâbi Ebî Romanında Yer Alan Anne Tipleri ... 132
2.1.1.1. ʿAbdu'l-Vehhâb'la Naẓîra'nın Annesi ... 132
2.1.1.2. Rozâlîn'in Annesi ... 133
2.1.1.3. Hüseyin'in Annesi ... 134
2.1.2. Va Maḍat Eyyâmu'l-Lu'luʾ Romanında Yer Alan Anne Tipleri ... 135
2.1.2.1. Vedûd'un Annesi ... 135
2.1.2.2. ʿAfâf ... 136
2.1.3. el-Ḥayâtu Favka'ḍ-Ḍabâb Romanında Yer Alan Anne Tipleri ... 137
2.1.3.1. Münir'in Annesi ... 137
2.1.3.2. ʿAbdullâh'ın Annesi ... 138
2.1.3.3. Dilber'in Annesi ... 139
2.1.4. Zevcetu Aḥmed Romanında Yer Alan Anne Tipleri ... 140
2.1.4.1. Anne Olarak Ahmet'in Hanımı ... 140
2.1.4.2. Ahmet'in Hanımının Annesi ... 143
2.1.5. el-Levnu'l-Âḫar Romanında Yer Alan Anne Tipleri ... 144
2.1.5.1. Mirfet'in Annesi Nevin ... 144
2.1.5.2. Hasan'ın Annesi ... 145
2.1.6. Ve Nesiytu Ennî Ġmraʾa Romanında Yer Alan Anne Tipleri ... 145
2.1.6.1. Suʿâd'ın Annesi ... 145
2.1.7. Anne Tipleri Üzerine Genel Değerlendirme ... 146
2.2. Sevgili Tipi ... 146
2.2.1. Ve Maḍat Eyyâmu'l-Lu'luʾ Romanında Yer Alan Sevgili Tipleri ... 146
2.2.1.1. Vedûd ... 146
2.2.2. el-Ḥayâtu Favka'ḍ-Ḍabâb Romanında Yer Alan Sevgili Tipleri ... 150
2.2.2.1. Dilber ... 150
2.2.2.2. AyĢe ... 159
2.2.3. Sevgili Tipleri Üzerine Genel Değerlendirme ... 160
2.3. Ahlâksız Kadın Tipi ... 161
2.3.1. Zevcetu Aḥmed Romanında Yer Alan Ahlâksız Kadın Tipleri ... 161
2.3.1.1. Filanca Kadın ... 161
2.4. Ġdeal ve Ġmgesel Kadın Tipi ... 161
2.4.1. Len AʿîĢe fî Cilbâbi Ebî Romanında Yer Alan Ġdeal ve Ġmgesel Kadın Tipleri ... 162
iii
2.4.2. Zevcetu Aḥmed Romanında Yer Alan Ġdeal ve Ġmgesel Kadın Tipleri .... 168
2.4.2.1. Ahmet'in Hanımı ... 168
2.4.2.1.1. Zekâ Unsuru ... 169
2.4.2.1.2. Baskı Ortamlarındaki Tutumu ... 170
2.4.2.1.3. Evliliği ... 171
2.4.2.1.4. Sadeliği ... 173
2.4.2.1.5. Kocasına Saygısı ... 175
2.4.2.1.6. Mutlu Evliliğin Sırları ... 175
2.4.2.1.7. Ailenin Geliri Konusundaki DüĢünceleri ... 177
2.4.2.1.8. Karı Koca ĠliĢkilerinde Toplumun Rolüne ĠliĢkin GörüĢleri ... 177
2.4.2.1.9. TartıĢma Üslûbuna Dair GörüĢleri ... 178
2.4.2.1.10. Kadın Erkek ĠliĢkilerine Dair GörüĢleri ... 179
2.4.2.1.11. Kıskançlık Konusundaki DüĢünceleri ... 180
2.4.2.1.12. Aldatma Üzerine DüĢünceleri ... 180
2.4.2.1.13. Mahremiyet Hakkındaki DüĢünceleri ... 183
2.4.2.1.14. Zevcetu Aḥmed Romanında Cinsellik ve Ahmet'in Hanımının Cinselliğe Dair GörüĢleri ... 184
2.4.2.1.15. Kadın Erkek EĢitliği ve Kadın Hakları Konularındaki DüĢünceleri ...185
2.4.2.1.16. Dinî Ġnanç ve Geleneklere Bağlılık Hakkındaki DüĢünceleri...187
2.4.2.1.17. Felsefî Açıdan Ahmet'in Hanımı ... 188
2.4.2.1.18. Yardımseverliği...190
2.4.2.1.19. Bencilliği ... 190
2.4.3. Ġdeal ve Ġmgesel Kadın Tipleri Üzerine Genel Değerlendirme ... 190
2.5. Büyükanne Tipi ... 191
2.5.1. Ve Maḍat Eyyâmu'l-Luʾluʾ Romanında Yer Alan Büyükanne Tipleri... 191
2.5.1.1. Vedûd'un Babaannesi ... 191
2.6. Kız KardeĢ Tipi ... 192
2.6.1. Len AʿîĢe fî Cilbâbi Ebî Romanında Yer Alan Kız KardeĢ Tipleri ... 192
2.6.1.1. Naẓîra ... 192
2.6.1.2. Seniyye ... 193
2.6.1.3. Baḥîra ... 195
2.6.1.4. Nefîse ... 195
2.6.2. el-Ḥayâtu Favḳa'ḍ-Ḍabâb Romanında Yer Alan Kız KardeĢ Tipleri ... 196
2.6.2.1. Nesliyâr (Dilber'in Ablası) ... 196
2.6.2.2. Buseyne (Münir'in Kız KardeĢi) ... 196
2.6.3. Zevcetu Aḥmed Romanında Yer Alan Kız KardeĢ Tipleri ... 197
2.6.3.1. Ahmet'in Hanımının Ablası ... 197
2.6.3.2. Ahmet'in Hanımının Diğer Kız KardeĢi ... 198
2.6.4. el-Levnu'l-Âḫar Romanında Yer Alan Kız KardeĢ Tipleri ... 199
2.6.4.1. Nermin (Mirfet'in Kız KardeĢi) ... 199
2.6.4.2. Sâra (Hasan'ın Kız KardeĢi) ... 199
2.6.5. Ve Nesiytu Ennî Ġmraʾa Romanında Yer Alan Kız KardeĢ Tipleri ... 200
2.6.5.1. Suʿâd'ın Ablası ... 200
iv
2.7. Ev Hanımı Tipi ... 201
2.7.1. Len AʿîĢe fî Cilbâbi Ebî Romanında Yer Alan Ev Hanımı Tipleri ... 201
2.7.1.1. Rozâlîn (Emîne) ... 201
2.7.2. Ve Maḍat Eyyâmu'l-Luʾluʾ Romanında Yer Alan Ev Hanımı Tipleri ... 205
2.7.2.1. ʿAfâf ... 205
2.7.2.2. ʿAvf’ın Hayatta Kalan Tek EĢi ... 206
2.7.3. el-Ḥayâtu Favḳa'ḍ-Ḍabâb Romanında Yer Alan Ev Hanımı Tipleri ... 206
2.7.3.1. Fâṭıma ... 206
2.7.4. el-Levnu'l-Âḫar Romanında Yer Alan Ev Hanımı Tipleri ... 207
2.7.4.1. Mirfet ... 207
2.7.4.2. Suʿâd (Mirfet'in Amcasının Hanımı) ... 218
2.7.5. Ve Nesiytu Ennî Ġmraʾa Romanında Yer Alan Ev Hanımı Tipleri ... 219
2.7.5.1. Suʿâd ... 219
2.7.5.2. Semîra ... 241
2.7.6. Ev Hanımı Tipleri Üzerine Genel Değerlendirme ... 242
2.8. Psikolojik Açıdan Kadın Tipi ... 243
2.8.1. Psikolojik Açıdan Ve Maḍat Eyyâmu'l-Luʾluʾ Romanında Yer Alan Kadın Tipleri ... 243
2.8.1.1. Vedûd ... 243
2.9. Diğer Kadın Tipleri ... 249
2.9.1. Genç Kız Tipi ... 249
2.9.1.1. el-Levnu'l-Âḫar Romanında Yer Alan Genç Kız Tipleri... 249
2.9.1.1.1. Ḫaddûm ... 249
2.9.1.2. Ve Nesiytu Ennî Ġmraʾa Romanında Yer Alan Genç Kız Tipleri ... 253
2.9.1.2.1. Fâyize ... 253
2.9.1.3. Genç Kız Tipleri Üzerine Genel Değerlendirme ... 256
2.9.2. Salon Kadını Tipi ... 257
2.9.2.1. Zevcetu Aḥmed Romanında Yer Alan Salon Kadını Tipleri ... 257
2.9.2.1.1. Ahmet'in Hanımı ... 257
2.9.2.2. Ve Nesiytu Ennî Ġmraʾa Romanında Yer Alan Salon Kadını Tipleri . 257 2.9.2.2.1. Suʿâd ... 257
2.9.3. Otoriter Kadın Tipi ... 258
2.9.3.1. Len AîĢe fî Cilbâbi Ebî Romanında Yer Alan Otoriter Kadın Tipleri 258 2.9.3.1.1. Fevziye ... 258
2.9.4. Gizemli Kadın Tipi ... 259
2.9.4.1. Ve Maḍat Eyyâmu'l-Luʾluʾ Romanında Yer Alan Gizemli Kadın Tipleri ... 259
2.9.4.1.1. Nûf ... 259
2.9.5. Kaynana Tipi ... 260
2.9.5.1. el-Levnu'l-Âḫar Romanında Yer Alan KaynanaTipleri... 260
2.9.5.1.1. Mirfet'in Kaynanası... 260
2.9.6. Hala Tipi ... 261
2.9.6.1. Ve Maḍat Eyyâmu'l-Luʾluʾ Romanında Yer Alan Hala Tipleri ... 261
2.9.6.1.1. Nevvâra ... 261
v 2.9.7.1. Ve Maḍat Eyyâmu'l-Luʾluʾ Romanında Yer Alan Dekoratif Kadınlar
... 262
2.9.7.1.1. Semîḥa ... 262
2.9.7.1.2. Vedûd'un Kız KardeĢi ... 262
2.9.7.2. Ve Nesiytu Ennî Ġmraʾa Romanında Yer Alan Dekoratif Kadınlar .... 262
2.9.7.2.1. Umm Zekiyye ... 262
2.9.7.2.2. Dr. Kemâl'in Ġlk EĢi ... 262
2.9.7.3. Dekoratif Kadınlar Üzerine Genel Değerlendirme ... 263
SONUÇ ...264 KAYNAKÇA ...269 ĠNDEKS... .284 A. KiĢi Adları... 284 B. Eser Adları... 288 ÖZGEÇMĠġ ...304
vi TABLO VE ġEKĠL LĠSTESĠ
ġekil 1 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs ... 292
ġekil 2 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs ... 293
ġekil 3 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un Annesi ve Babası ... 294
ġekil 4 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un Bebekliği ... 295
ġekil 5 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs, Babası ve Halasının Kızı ile Birlikte ... 296
ġekil 6 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs, Fetḥî Rıḍvân, Necîb Maḥfûẓ, Yûsuf es-Sibâʿî ve Yaḥyâ Ḥaḳḳî ile Birlikte ... 297
ġekil 7 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs Yemen'de SavaĢ Muhabirliği Yaparken ... 298
ġekil 8 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs, EĢi ve Ġki Çocuğu ile Birlikte ... 299
ġekil 9 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs, Üç Torunuyla Birlikte ... 300
ġekil 10 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs ... 301
ġekil 11 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un Ölmeden Önceki Son Fotoğrafı ... 302
vii
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Recep ÇĠNKILIÇ T.C
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
viii
DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU
Recep ÇĠNKILIÇ tarafından hazırlanan ĠḤSÂN ʿABDU'L-ḲUDDÛS'UN ROMANLARINDA KADIN ĠMAJI baĢlıklı bu çalıĢma 05/01/2015 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile baĢarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Prof. Dr. Recep DĠKĠCĠ BaĢkan Ġmza
Prof. Dr. A. Kazım ÜRÜN Üye Ġmza
Prof. Dr. Muhammet TASA Üye Ġmza
Doç. Dr. Mahmut KAFES Üye Ġmza
Doç. Dr. Ali TEMĠZEL Üye Ġmza
T.C
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
ix ÖNSÖZ
1919-1990 yılları arasında yaĢamıĢ olan Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs, modern Mısır edebiyatının en çok eser veren yazarlarından birisidir. Hikâye ve romanları sadece Mısır'da değil, çeĢitli Arap ve dünya ülkelerinde oldukça geniĢ kitleler tarafından kabul görmüĢtür. Yazarın eserlerini kaleme aldığı dönemde Mısır'daki sosyal, siyasî ve kültürel durum göz önünde bulundurulduğunda geleneklerine bağlı, kapalı bir toplumda Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un kadınlara özgürlük çağrısı yapan söylemleri ve kadın erkek iliĢkilerini tüm çıplaklığıyla gözler önüne sermesi, büyük yankı uyandırmıĢ ve eserlerine yoğun talep olmuĢtur.
Ülkemizde Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un çeĢitli kitap ve dergilerde yayımlanmıĢ birçok kısa hikâye ve bir roman çevirisi bulunmakla birlikte, kendisi hakkında kaleme alınmıĢ birkaç makale dıĢında çok fazla çalıĢma bulunmamaktadır. Bu bakımdan bu çalıĢmanın bu alandaki boĢluğun doldurulmasına az da olsa katkı sağlayacağı kanaatindeyim.
Bu çalıĢmanın hazırlanmasında beni yapıcı uyarı ve önerileri ile sürekli destekleyen, kaynak temini açısından yardımlarını esirgemeyen, eğitimim süresince ilgi ve hoĢgörüsü ile bana sürekli destek olan danıĢman hocam Prof. Dr. Ahmet Kazım ÜRÜN'e teĢekkürlerimi ve saygılarımı sunarım.
x
ÖZET
"Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un Romanlarında Kadın Ġmajı" baĢlıklı tezimizde modern Arap edebiyatının ünlü hikâye ve roman yazarlarından biri olan Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs (1919-1990)'un 1961-1985 yılları arasında yayımlanan altı romanı ele alınmıĢtır.
Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un hayatının ve edebî kiĢiliğinin yanı sıra, romanlarındaki kadın imajının ayrıntılı olarak incelenmesi amaçlanan bu çalıĢma giriĢ ve iki temel bölümden oluĢmaktadır. ÇalıĢmamızın ilk bölümünü teĢkil eden giriĢ kısmında modern Mısır romanı ve modern dönemde kadın imajını iĢleyen yazarlar üzerinde durulmuĢ, modern Arap edebiyatında roman türünün doğuĢu ve ilk roman denemeleri ile bu dönemde öne çıkan roman yazarları ve eserleri hakkında bilgi verilmiĢtir. Ayrıca bu bölümde Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un yaĢadığı dönemin sosyal ve siyasî olayları hakkında genel bir tarihsel arka plân sunulmuĢtur. Birinci bölümde Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un ailesi, hayatı ve edebî kiĢiliği incelenmiĢ; hikâye, roman ve diğer eserleri hakkında bilgi verilerek yazarın kadına bakıĢ açısı irdelenmiĢ ve incelememize konu romanların özetleri verilmiĢtir. ÇalıĢmamızın ikinci bölümünde ise Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un romanlarında kadın imajını nasıl iĢlediği konusu üzerinde durularak romanlarda yer alan kadın tipleri, psikolojik karakter çözümlemeleri, eserlerin sosyolojik yönleri ve yazarın vermek istediği mesajlar ayrıntılı olarak incelenmiĢtir.
Tezimiz bu çalıĢmadan elde ettiğimiz sonuçları içeren sonuç, kaynakça, indeks ve Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'a ait fotoğrafları içeren ek ile sona ermektedir.
Anahtar Kelimeler: Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs, roman, kadın. T.C
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
xi
SUMMARY
In our thesis -the title of which is "The woman Image in the Novels of Iḥsân ʿAbd al-Quddûs"- we dealt with six novels of Iḥsân ʿAbd al-Quddûs, which were published between the years of 1961-1985. Iḥsân ʿAbd al-Quddûs was one of the famous writers of story and novel in modern Arabic literature.
This study consists of an introduction chapter and the other two basic chapters in which we aimed to make a detailed and thorough study of "the woman image" in the novels of Iḥsân ʿAbd al-Quddûs in addition to his life and literary personality. In the introduction chapter of our study, we focused on modern Egptian novel and the writers handling the woman image in modern Arabic literature. We also in this study provided information about the rising of novel kind in modern Arabic literature and early novel essays and the leading novel writers and their works in this period. A general historical background of the social and political events of the period, in which Iḥsân ʿAbd al-Quddûs lived, was also presented in the
introduction chapter of our study. In the first chapter of our thesis, Iḥsân ʿAbd al-Quddûs's family, his life and his literary personality and his attitude towards
woman were examined and the summaries of the novels examined by us were also given by providing information on his stories, novels and other works. In the second chapter of our study, the woman types figured in the novels, psychological analysis of characters, social aspects of the works and the messages intended by the writer to convey were examined in detail by accentuating how Iḥsân ʿAbd al-Quddûs approached the woman image in his novels.
The thesis ends with a conclusion that contains the results we have from this search, bibliography, an index and an addition that contains photos of Iḥsân ʿAbd al-Quddûs.
Key Words: Iḥsân ʿAbd al-Quddûs, novel, woman. T.C
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
xii KISALTMALAR LĠSTESĠ
a.e. aynı eser a.g.e. adı geçen eser a.s. ʿAleyhi's-Selâm
b. bin
ABD Amerika BirleĢik Devletleri AÜ Ankara Üniversitesi
Av. Avukat
Bkz. Bakınız
C. cilt
Çev. Çeviren
Dr. Doktor
DTCF Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
h. hicrî
Hz. Hazreti
Hzl. Hazırlayan
m. milâdî
MEB Milli Eğitim Bakanlığı r.a. Raḍiyallahu ʿanhu
s. sayfa
TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TDV Türkiye Diyanet Vakfı
tsz. tarihsiz t.y. tarih yok
vb. ve benzeri
vs. vesaire
Yay. Yayını (Yayınları)
yy. yüzyıl
xiii TRANSKRĠPSĠYON SĠSTEMĠ
Bu çalıĢmada Ģu transkripsiyon alfabesi kullanılmıĢtır: Kısa Sesliler: __َ:a-e, :i, __ُ:u-ü
Uzun Sesliler:آ ,اَـ , __َيـ : â, ي :î, وُ__ : û Sessizler: ء: ʾ ر: r ف: f ب: b ز: z ق: ḳ ت: t س: s ك: k ث: s ش: Ģ ل: l ج: c ص: ṣ م: m ح: ḥ ض: ḍ ن: n خ: ḫ ط: ṭ ـه: h د : d ظ: ẓ و: v ذ : ẕ ع: ʿ ى: y غ: ġ
Yukarıda verilen transkripsiyon sisteminden farklı olarak ayrıca Ģu hususlara riayet edilmiĢtir:
Harf-i tarifler cümle baĢında da küçük harfle yazılmıĢtır. el-Ḥayâtu, et-Ṭaḥtâvî gibi.
Harf-i tarifle gelen kelimelerin baĢındaki Ģemsî ve kamerî harflerin okunuĢu belirtilmiĢtir. el-Aẕrâu ve'Ģ-ġaʿru'l-Abyaḍ, en-Naẓẓâratu's-Sevdâʾ gibi.
Ġzâfet terkibi Ģeklinde bulunan ibarelerde (kitap adı, Ģahıs adı vs.) ve vaslı gerektiren yerlerde muzâf ve muzâfun ileyh'in irâbı yazıda gösterilmiĢtir. Bânûrâma'r-Rivâyeti'l-ʿArabiyyeti'l-Ḥadîse gibi.
GĠRĠġ
2 1. Modern Mısır Romanı
Arap edebiyatında modern dönem Fransızların 1798 yılında Mısır'ı iĢgal etmeleri ile baĢlar, günümüze kadar devam eder.1
Her ne kadar modern Arap edebiyatının baĢlangıç tarihi olarak Fransızların Mısır'ı iĢgal ettikleri 1798 yılı gösterilse de2
on dokuzuncu yüzyılın ikinci çeyreğine kadar geçen süre zarfında modern Arap edebiyatında herhangi bir yenilikten söz etmek mümkün değildir.3
Mısır Valisi Mehmet Ali PaĢanın modern dönem Mısır edebiyatı üzerinde büyük katkısı vardır. Zira PaĢanın 1813 yılında baĢlattığı yurt dıĢı öğrenim bursları kanalıyla Avrupa'ya giden ve Avrupa edebiyatlarını yakından tanıma imkânı elde eden öğrenciler, ülkeleri Mısır'a döndüklerinde bu edebiyatlardaki edebî türleri Arapçaya çevirerek veya uyarlama ve deneme suretiyle Arapçaya kazandırarak edebî bir canlanma baĢlatmıĢlardır.4
1826 yılında Fransa'ya giden ilk burslu öğrenci grubuna imam olarak görevlendirilen Rıfâʿa et-Ṭaḥtâvî (1801-1873), Fransa'da kaldığı süre zarfında imamlık görevinin yanı sıra, çeĢitli alanlarda birçok eser okuyarak kendini yetiĢtirmiĢ ve ülkesine döndükten sonra Paris'teki izlenimlerini anlattığı Taḫlîṣu'l-Ġbrîz fî Telḫîṣi Bârîz (1834) isimli eserini yazmıĢtır.5
Mısır ulusu düĢüncesi ile vatan, vatandaĢlık gibi kavramları ilk olarak dillendiren ve Mısır'a sokan kiĢi Rıfâʿa et-Ṭaḥtâvî'dir.6 Gerek Rıfâʿa et-Taḥtâvî gerekse Avrupa'ya gönderilen diğer burslu öğrenciler, batı dillerindeki birçok eseri Arapçaya çevirerek kültürel ve edebî faaliyetlere katkıda bulunmuĢlardır.7
1
ġevḳî Ḍayf, Târîḫu'l-Edebi'l-ʿArabî el-ʿAṣru'l-Câhilî, Dâru'l-Maʿârif, 24. baskı, Kâhire, 2003, s. 14.
2
Rahmi Er, Modern Mısır Romanı (1914-1944), Fatih Dağıtım, Ankara, 1997, s. 1; Ahmet Kâzım Ürün, Modern Mısır ve Türk Edebiyatlarında Öne Çıkan KuĢak Romanları, Nüsha ġarkiyat AraĢtırmaları Dergisi, Sayı: 11, Ankara, (Güz) 2003, s. 48.
3
Rahmi Er, a.g.e., s.1. 4
a.e., s. 3, 4.
5
a.e., s. 4, 5; Rahmi Er, ÇağdaĢ Arap Edebiyatı Seçkisi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2004, s. 11.
6
ġükran Fazlıoğlu, Arap Romanında Türkler, Küre Yayınları, Ġstanbul, 2006, s. 98. 7
3 Arap edebiyatında roman batıdan çok sonra edebî bir değer kazanmaya baĢlamıĢtır. Batı edebiyatlarında kaleme alınan romanlar modern Arap edebiyatındaki romanın kaynağını oluĢturmaktadır.8
Zira batı edebiyatlarından yapılan çeviriler, Mısır romancılığının doğuĢuna büyük katkı sağlamıĢtır.9
Modern Mısır edebiyatında, roman nüveleri olarak değerlendirilen ürünler, esasen yazarları tarafından roman veya hikâye yazmak gayesiyle kaleme alınmamıĢtır. Bu çalıĢmalar incelendiğinde bunların genelde didaktik hedefler gözetilerek öğretim amacıyla yazıldıkları dikkat çeker. 10
XIX. yüzyılda çağdaĢ Mısır romanının ilk nüvelerini teĢkil eden didaktik roman türünde eser telif eden yazarlar Rıfâʿa et-Ṭaḥtâvî ile ʿAlî Mubârek olmuĢ, öğretici roman akımının etkileri XX. yüzyılın baĢlarına kadar uzanmıĢtır.11
Rıfâʿa et-Taḥtâvî'nin Paris gezisini anlattığı Taḫlîṣu'l-Ġbrîz fî Telḫîṣi Bârîz isimli eseri, modern Arap edebiyatında kendi toplumu haricinde yapılan bir geziden bahseden ilk kitap olma özelliği de taĢımaktadır. Bu bakımdan bu eser öğretici romanın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıĢtır.12
Rıfâʿa et-Taḥtâvî'nin Taḫlîṣu'l-Ġbrîz fî Telḫîṣi Bârîz isimli eserini ʿAlî Mubârek (1823-1893)'in ʿAlemu'd-Dîn (1882) isimli dört ciltlik eseri takip etmiĢtir. Gerek Taḫlîṣu'l-Ġbrîz fî Telḫîṣi Bârîz, gerekse ʿAlemu'd-Dîn didaktik tarzda ele alınan ilk roman denemeleri olarak kabul edilen eserler olmuĢtur.13
Bu iki eserden sonra doğu ve batı kültürüne hâkim bir yazar olan Muḥammed el-Muveyliḥî (1858-1930)'nin XX. yüzyılın baĢlarında 1906 yılında yayımladığı Ḥadîs ʿÎsâ b. HiĢâm isimli eseri göze çarpar. Ḥadîs ʿÎsâ b. HiĢâm'ı diğer iki
8
a.e. , s. 43. 9
A. Kazım Ürün, ÇağdaĢ Mısır Romanında Necip Mahfuz ve Toplumcu Gerçekçi Romanları, Esra Yayınları, Konya, 1997, s. 14, 15.
10
Rahmi Er, Ṭâhâ Ḥuseyn ve Üç Romanı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 1988, s. 2'ye atfen A. Kazım Ürün, a. e., s. 15, 16.
11
ʿAbdu'l-Muḥsin Ṭâhâ Bedr, Taṭavvuru'r-Rivâyeti'l-ʿArabiyyeti'l-Ḥadîse fî Mıṣr, Gözden GeçirilmiĢ 4. baskı, Dâru'l-Maʿârif, Kâhire, 1983, s. 72.
12
a.e. , s. 26. 13
Erol Ayyıldız, Mısır Romanının DoğuĢu ve Muḥammed Ḥüseyin Heykel'in Zeyneb Romanının
Tetkiki ve Tahlili, Fatih Yayınevi, Bursa, 1992, s. 4, 5, 7; Rahmi Er, Modern Mısır Romanı, s. 48. Taḫlîṣu'l-Ġbrîz fî Telḫîṣi Bârîz ve ʿAlemu'd-Dîn adlı eserler ve yazarları hakkında ayrıntılı bilgi için
4 eserden ayıran en önemli özellik, onun seyahatname tarzının dıĢında, daha çok roman unsurları içeren secili klasik makâme türünde yazılmıĢ olmasıdır.14
el-Muveyliḥî'nin Ḥadîs ʿÎsâ b. HiĢâm isimli bu eseri, Arap edebiyatında ilk sanatsal roman olarak kabul edilen Zeyneb'e giden önemli bir aĢama olarak kabul edilmektedir.15 Zira modern Mısır edebiyatında eleĢtirmenler, klasik makâmenin birçok özelliğini barındıran Ḥadîs ʿÎsâ b. HiĢâm'ın makâme ile roman arasında bir geçiĢ noktası olduğu hususunda hemfikirdirler.16
Ḥadîs ʿÎsâ Bin HiĢâm'ın yayımlanmasından bir yıl sonra Nil ġairi lakabı ile tanınan Ḥâfıẓ Ġbrâhîm (1872-1932)'in Leyâlî Saṭîḥ (Satıh'ın Geceleri, 1907) adlı eseri yayımlaması, onun el-Muveyliḥî'den büyük ölçüde etkilendiğini göstermektedir.17
Leyâlî Saṭîḥ isimli eser, Ḥadîs ʿÎsâ Bin HiĢâm'da olduğu gibi makâme unsurları içermektedir. Ancak bu eser ne makâme ne de roman olarak nitelendirilebilmektedir. Çünkü hem makâmeye hem de romana ait özellikler barındırmaktadır.18
Bu dönemde makâme tarzından etkilenerek kaleme alınmıĢ tahkiye (anlatı) türü kapsamında değerlendirilebilecek baĢka eserler de vardır. Bu eserleri klasik makâmeden ayıran en önemli özellik, bu eserlerdeki dil ve üslûbun klasik makâmedeki kadar ağır olmamasıdır. Yazarları tarafından roman yazmak gayesiyle kaleme alınmayan bu eserleri roman olarak nitelemek mümkün olmasa da, bunların edebî romanın doğuĢuna büyük katkı sağladıkları tartıĢmasız bir gerçektir. Bu eserlerden bazıları Ģunlardır:
1- ʿAbdullâh Fikrî (1834-1990)- el-Maḳâmâtu'l-Fikriyye fi'l-Memleketi'l-Bâṭınıyye (1873-4),
14 Erol Ayyıldız, a.g.e., s. 33-37.
15 Muṣṭafâ ʿAlî ʿUmer, er-Rivâye fi'l-Edebi'l-Mıṣriyyi'l-Ḥadîs, Dâru'l-Maʿârif (Üçüncü Baskı), Kâhire, 1986, s. 120-125'e atfen A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 18.
16
Encîl Buṭrus Semʿân, Dirâsât fi'r-Rivâyeti'l-ʿArabiyye, el-Heyʾetu'l-Mıṣriyyetu'l-ʿÂmme li'l-Kitâb, Kâhire, 1987, s. 24.
17
Erol Ayyıldız, a.g.e., s. 49, 50. 18
5 2- ʿÂiĢe et-Teymûriyye (1840-1902)- Netâicu'l-Aḥvâl fi'l-Aḳvâl ve'l-Efʿâl (1887-8),
3- Aḥmed ġevḳî (1869-1932)- Varaḳatu'l-ʾÂs ev en-Nâdira binti'z-Zîzen (1905),
4- Muḥammed Ferîd Vecdî (1885-1954)- el-Vecdiyyât (1928)19
Romanın ortaya çıkıp yaygınlaĢmasında gazete ve tercüme faaliyetlerinin büyük etkisi olmuĢtur. Bu anlamda Buṭrus el-Bustânî'nin kurmuĢ olduğu el-Cinân isimli dergide 1870 yılından itibaren birçok roman yayımlanmıĢ, ardından çeĢitli dergiler yayın hayatına girmiĢ ve böylelikle yazarlara eserlerini yayımlatma fırsatı doğmuĢtur.20
Lübnan, XIX. yüzyılın baĢlarında Fransa, Ġngiltere, Amerika ve Rusya misyonerlerinin âdeta bir faaliyet alanı haline gelmiĢti. Bu misyonerler çeĢitli eğitim kurumları ve kütüphaneler açmak suretiyle bilimsel ve kültürel hayata katkıda bulunmuĢlar, Buṭrus el-Bustânî (1819-1883) ve Nâṣîf el-Yâzicî (1800-1871) gibi bazı Hristiyan yazarlar bu eğitim kurumlarının programlarının hazırlanmasında aktif rol oynamıĢlardır. Fransız etkisi dolayısıyla Suriye ve Lübnan'da daha çok Fransız edebiyatçıların edebî eserleri çevrilirken, Mısır'da bilim ve teknikle ilgili eserler çevrilmiĢtir.21
Yirminci yüzyılın baĢlarında roman denemeleri yapan bazı yazarlara göz attığımızda bunların baĢında daha çok Ģair olarak tanınan Emîru'Ģ-ġuʿarâʾ lakaplı Aḥmed ġevḳî'yi görürüz. Aḥmed ġevḳî'nin hikâye yazma denemeleri olarak
19 J. Brugman, An Introduction to the History of Modern Arabic Literature in Egypt, Leiden, 1984, s. 74, 76, 78, 79'a ve Muṣṭafâ ʿAlî ʿUmer, er-Rivâye fi'l-Edebi'l-Mıṣriyyi'l-Ḥadîs, s. 120-125'e atfen Rahmi Er, a.g.e., s. 55, 56.
20 ʿAzîze Marîdan, el-Ḳıṣṣa ve'r-Rivâye, Dâru'l-Fikr, ġam,1980, s. 76.
21 Muṣṭafâ al-Ḫâlidî, ʿUmar Farrûḫ, Missionerı i Ġmperializm v Arabskih Stranah, Moskva, 1961 ve Ġ. Yu. Kraçkovskiy, "Arabskiy Perevod 'Ġstorii Petra Velikogo' i 'Ġstoriya Karla XII, Korolya
ġvetsii' Voltera", 1947, Ġzbrannıe Soçineniya, Moskva-Leningrad, 1956, III, 367'ye atfen Aida
Ġmanquliyeva, Modern Arap Edebiyatının Usta Kalemleri (Cibrân Ḫalîl Cibrân-Emîn
er-Reyḥânî-Mîḫâîl Nuʿayme), Çev. ReĢad Ġlyasov ve Qiyas ġükürov, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
6 nitelendirilen bu eserlerinden ʿAẕrâu'l-Hind isimli eserin konusu II. Ramses dönemine ait eski Mısır tarihidir. Ladyâs adlı diğer eserin konusu Firavun Namazis'in kendisinden önceki firavuna karĢı baĢlattığı ayaklanma ve Yunanlı prenses Ladyâs'a olan aĢkıdır. ġevḳî'nin Varaḳatu'l-ʾÂs isimli diğer eseri de eski bir Ġran efsanesini konu edinir. Edebî açıdan çok fazla bir önemi olmayan bu eserler, okuyucuyu eğlendirme ve oyalama amacı ile yazılan eserler kategorisinde değerlendirilmektedir.22
ʿAlî Cârim'le baĢlayıp ʿAbdu'l-Ḥamîd Cevdetu's-Saḥḥâr ve ʿÂdil Kâmil'le son bulan tarihî roman sürecinde23
akla gelen ilk isimlerden biri Ģüphesiz Corcî Zeydân (1861-1914)'dır. Corcî Zeydân'ın sayısı yirmi biri bulan romanları, aslında Arap ve Ġslâm tarihinin çeĢitli dönemlerinden izler taĢımaktadır.24
Corcî Zeydân'la birlikte bu dönemde sosyal içerikli romanlar kaleme alan Faraḥ Anṭon (1861-1922) ve Niḳolâ Ḥaddâd'ın Arap edebiyatında roman anlayıĢının yerleĢmesinde büyük katkıları olmuĢtur.25
Faraḥ Anṭon, eserlerinde Corcî Zeydân'ı taklit etmeye çalıĢmıĢ, Hz. Ömer döneminde Arapların Kudüs'ü fethini konu edinen ʾÛrĢelîm el-Cedîde isimli eserini kaleme almıĢtır. Eserinde Araplara karĢı bağnaz tutumu yazarın baĢarısız olmasına sebep olmuĢtur.26
Modern Arap edebiyatında ilk roman denemeleri olarak kabul
edilen eserlerin yazarları Rıfâʿa et-Ṭaḥtâvî, ʿAlî Mubârek ve Muḥammed el-Muveyliḥî gibi isimler batı medeniyetini Arap okuyucuya tanıtmaya ve eski ile
yeni arasında bir uzlaĢı sağlamaya çalıĢırken, Faraḥ Anṭon batı kültür ve uygarlığının olduğu gibi kabul edilip benimsenmesini savunmuĢtur. Yazarın para, ilim ve din arasındaki iliĢkiyi konu edinen, felsefî ve sosyal bir eser olan ve 1903 yılında yayımlanan ed-Dîn ve'l-ʿĠlm ve'l-Mâl isimli eseri edebî açıdan bazı eleĢtirmenler tarafından Ḥâfıẓ Ġbrâhîm'in Leyâlî Saṭîḥ isimli eserinden daha düĢük bir değere
22
ġevḳî Ḍayf, ġâʿiru'l-ʿAṣri'l-Ḥadîs, Dâru'l-Maʿârif, 8. baskı, Kâhire, tsz., s. 282, 284'e atfen Erol Ayyıldız, a.g.e., s. 61-63.
23
A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 19, 20. 24
ʿAzîze Marîdan, a.g.e., s. 76. 25
a.e., s. 77. 26
7 sahip olarak değerlendirilmiĢtir.27 Faraḥ Anṭon'un Lübnan'a yapılan bir geziyi anlatan el-VaḥĢ el-VaḥĢ el-VaḥĢ isimli bir eseri daha vardır ve bu eser de edebî bakımdan çok fazla bir değer taĢımamaktadır.28
ʿAbdu'l-Ḥamîd Cevdetu's-Saḥḥâr, baĢlangıçta Emîratu Ḳurṭuba (1949), Saʿd bin Ebî Vaḳḳâs (1945) ve eĢ-ġâriʿu'l-Cedîd (1952) gibi tarihî romanlar kaleme almıĢ, sonrasında ise toplumcu gerçekçi romanları ile öne çıkmıĢtır.29
Mehcer edebiyatının önemli isimlerinden Cubrân Ḫalîl Cubrân'ın 1908-1913
yılları arasında kaleme aldığı el-Ervâḥu'l-Mutemerrida, el-ʿÂvâṣıf ve el-Ecniḥatu'l-Mutekessira isimli eserleri de roman unsurları içeren eserler arasında
değerlendirilmektedir.30
Mahmud Ḫayret'in köylü bir genç kızla bir paĢanın oğlu arasında geçen aĢk hikâyesini konu edinen el-Fetâtu'r-Rîfiyye (1903) isimli romanı, Muḥammed Ḥuseyn Heykel'in Zeyneb adlı romanının ortaya çıkıĢını hazırlayan bir eser olarak kabul edilmektedir.31
Yirminci yüzyılın baĢlarında dikkat çeken bir baĢka yazar da Muṣṭafâ Luṭfî el-Menfalûṭî (1876-1924)'dir. el-Menfalûṭî, el-Mueyyed isimli dergide haftalık olarak yazdığı makalelerini üç ciltlik en-Naẓarât (1910) isimli eserinde toplamıĢtır.32
Yazarın diğer bir önemli eseri, çoğunluğu çevirilerden oluĢan el-ʿAbarât (1915)'tır.33 Eserlerinde toplumdaki bozulmaları konu alan yazar,
toplumu ıslah etme amacı gütmektedir. Hikâye yazarı olarak bilinen el-Menfalûṭî, eserlerini hikâye tarzında kaleme almıĢ olsa da, yazdıkları tam olarak hikâye
27
ʿAbdu'l-Muḥsin Ṭâhâ Bedr, a.g.e., s. 89, 91'e atfen Erol Ayyıldız, a.g.e., s. 63-66. 28
Erol Ayyıldız, a.e., s. 67, 75. 29
A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 34. 30
ʿAzîze Marîdan, a.g.e., s. 77. 31
Rahmi Er, Ṭâhâ Ḥuseyn ve Üç Romanı, s. 15'e atfen A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 21, 22; ʿAbdu'l-Muḥsin Ṭâhâ Bedr, a.g.e., s. 161'e atfen Rahmi Er, Modern Mısır Romanı, s. 64.
32
ġevḳî Ḍayf, el-Edebu'l-ʿArabiyyu'l-Muʿâṣır fî Mıṣr, 14. baskı, Dâru'l-Maʿârif, Kâhire, 2008, s. 230.
33
Rahmi Er, Modern Mısır Romanı, s. 66. el-Menfalûṭî'nin en-Naẓarât ve el-ʿAbarât isimli eserlerinden yapılan çeviriler için bkz. Menfalûṭî, Erdem Nerede, çev. Emrullah ĠĢler, ġule Yayınları, Ġstanbul, 1997.
8 unsurları içermemektedir.34
el-Menfalûṭî, eserlerini kendine has bir üslûpla, klasikle modern arasında bir tarzda kaleme almıĢ, bu özelliği sayesinde döneminin yazarlarından ayrılmıĢtır.35
Yazdıklarının tam olarak hikâye unsurları içermemesi sebebiyle hikâyeleri "makalemsi hikâye" olarak adlandırılmıĢtır. Buna rağmen el-Menfalûṭî, modern Mısır edebiyatında ilk denemelerini yaptığı kısa hikâye sanatının öncülerinden ve en önemli Ģahsiyetlerinden biri olarak kabul edilmektedir.36
Muḥammed Ḥuseyn Heykel (1888-1956)'in Zeyneb adlı eseri, modern Arap edebiyatında edebî bir tür olarak roman özelliklerine sahip ilk eser olarak kabul edilir.37 Heykel, önsözünde bazen hikâye bazen de roman olarak nitelendirdiği Zeyneb isimli eserini38 Paris'te hukuk alanında doktora yaparken 1910 yılında yazmaya baĢlamıĢ, 1911 yılında tamamlamıĢtır. Heykel'in Paris, Londra ve Cenevre gibi üç farklı Avrupa Ģehrinde yazdığı eseri ilk olarak 1914 yılında yayımlanmıĢ, ikinci baskısını ise 1929 yılında yapmıĢtır. Ayrıca sinema yönetmeni Muḥammed Kerîm, eseri beyaz perdeye aktarmak için yazar Muḥammed Ḥuseyn Heykel'den izin istemiĢtir.39
Heykel, eserinin önsözünde eserin ilk baskısında kendi adı yerine "Mıṣrî Fellâḥ" (Çiftçi bir Mısırlı) müstear ismini, ikinci baskısında ise gerçek adını kullandığını belirtmiĢtir.40
Muḥammed Ḥuseyn Heykel'in Zeyneb adlı eseri, istemediği bir kiĢiyle zorla evlendirilen Zeyneb isimli genç bir kızın hüzünlü hikâyesini konu edinir.41
Batı romanından esinlenerek kaleme alınan ve roman vasfını taĢıyan Zeyneb, Mısırlı kadının özgürlüğü gibi sosyal meseleleri ve cinsiyet iliĢkileri ile ilgili demode olmuĢ
34
Ḥannâ el-Fâḫûrî, el-Câmiʿ fî Târîḫi'l-Edebi'l-ʿArabî el-Edebu'l-Ḥadîs, Dâru'l-Cîl, Beyrut, 2005, s. 202.
35
Menfalûṭî, Erdem Nerede, çev. Emrullah ĠĢler, ġule Yayınları, Ġstanbul, 1997, s. 14. 36
Aḥmed Heykel, Taṭavvuru'l-Edebi'l-Ḥadîs fî Mıṣr, 4. baskı, Dâru'l-Maʿârif, Kâhire, 1983, s.192. 37
Yumnâ el-ʿÎd, Fennu'r- Rivâyeti'l-ʿArabiyye Beyne Ḫuṣûṣiyyeti'l-Ḥikâye ve
Temeyyuzi'l-Ḫıṭâb, Dâru'l-Âdâb, Beyrut, 1998, s. 61, 62; ġükran Fazlıoğlu, a.g.e., s. 113; Asım Öz ,Türkçede Mısır Öyküsü Ve Romanına KuĢbakıĢı, Hece Öykü, Ġki Aylık Öykü Dergisi, Sayı: 31, Ankara,
ġubat-Mart 2009, s. 73. 38
Yumnâ el-ʿÎd, a.g.e., s. 62. 39
ʿAbdu'r-Raḥmân Yâġî, el-Cuhûdu'r-Rivâiyye min Selîm el-Bustânî ilâ Necîb Maḥfûẓ, Dâru'l-ʿAvde, Beyrut, 1972, s. 140; Muḥammed Ḥuseyn Heykel, Zeyneb Menâẓır ve Aḫlâḳ Rîfiyye, 5. baskı, Dâru'l-Maʿârif, Kâhire,1992, s. 9.
40
Muḥammed Ḥuseyn Heykel, a.g.e., s. 7, 9. 41
9 sosyal gelenekleri ele almakla birlikte Mısır kırsal kesiminin idealize edilmiĢ bir tasvirini sunmaktadır.42
Kadın erkek arasındaki duygusal iliĢkilerin ve cinsel unsurlar içeren sahnelerin eserde yer alması, onu daha önce yapılan roman denemelerinden ayıran en önemli özelliklerden biri olmuĢtur.43
Zeyneb'e kadar yapılan roman denemeleri Mısır romanının hazırlık aĢamasını oluĢturmuĢ, Zeyneb'le birlikte ilk edebî romanın temelleri atılmıĢtır. Teknik yönden birçok eksik yönü olmakla birlikte Heykel'in Zeyneb isimli eseri realist, romantik, sosyal, psikolojik ve pastoral unsurlar içeren ilk edebî romandır.44
Zeyneb romanının ve Ṭâhâ Ḥuseyn'in el-Eyyâm isimli eserinin ilk cildinin 1929 yılında yayımlanmasının ardından, el-Mâzinî (1890-1949)'nin Ġbrâhîm el-Kâtib isimli eseri 1931 yılında yayımlanır.45 Kadın erkek arasındaki iliĢkiler üzerinde yoğunlaĢan bu eser, bir erkeğin birden çok kadına olan aĢkını konu edinmektedir.46
ʿAbbâs Maḥmûd el-ʿAḳḳâd (1889-1964)'ın 1938 yılında yayımladığı Sâra isimli romanı ilk psikanalitik eser olma özelliği taĢımaktadır. Bu eserde el-ʿAḳḳâd'ın kadın erkek iliĢkilerine dair düĢünce ve tespitlerini görmemiz mümkündür.47
ʿAbbâs Maḥmûd el-ʿAḳḳâd, kadın temasını eserlerinde iĢleyen yazar Ḳâsım Emîn'e olan ilgisi ve ondan etkilenmesi dolayısıyla, Sâra isimli bu eserinde kadın psikolojisini ayrıntılı bir Ģekilde ele almıĢtır.48
Tevfîḳ el-Ḥakîm (1902-1987), ʿAvdetu'r-Rûḥ (1933) ve ʿUṣfûr mine'Ģ-ġarḳ (1938) isimli romanlarının ardından49
1944 yılında kadınların sadakatsizliğini konu edinen er-Ribâṭu'l-Muḳaddes isimli romanını yayımlamıĢtır.50 Bu eserle
42
M. M. Badawi, Modern Arabic Literature and the West, Ithaca Press, London, 1985, s.39. 43
Erol Ayyıldız, a.g.e., s. 91, 94, 102. 44
a.e., s. 154-160. 45
Rahmi Er, a.g.e., s. 90. 46
ġevḳî Ḍayf, a.g.e., s. 266, 267. 47
A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 31, 32.
48 A. Kazım Ürün, ʿAbbâs Maḥmûd el-ʿAḳḳâd'ın Sâra'sıyla Peyami Safa'nın Fatih-Harbiye'si
Arasındaki Ortak Unsurlar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 8, Ayrı
Basım, Konya, 2002, s. 379. 49
Rahmi Er, a.g.e., s. 101, 181. 50
10 Tevfîḳ el-Ḥakîm, Mısır romanında kadın erkek arasındaki fizikî iliĢkileri ve cinsel temaları bütün açıklığıyla iĢleme geleneğini baĢlatmıĢ, Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs ve Yûsuf es-Sibâʿî gibi yazarlar Tevfîḳ el-Ḥakîm'in bu üslûbundan oldukça etkilenmiĢlerdir.51
Bu dönemde modern Arap edebiyatında öne çıkan bir isim daha vardır ki, o da Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'tur. 1935 yılında kendi adını kullanmadan yazdığı Âḫiran Vecedtuk isimli eseri ile yayın hayatına adım atan52 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un 1938
yılında Rûzu'l-Yûsuf dergisinde kendi adıyla yayımlanan ilk hikâyesi el-Fustân'dır.53 BaĢlangıçta Rûzu'l-Yûsuf dergisinde Çok Kısa Hikâye baĢlıklı
köĢesinde haftalık kısa hikâyeler yazmaya baĢlayan Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs,54
Rûzu'l-Yûsuf dergisinde yayımlanan bazı hikâyelerini 1948 yılında bir araya getirerek Ṣâniʿu'l- Ḥubb adlı ilk hikâye koleksiyonunu yayımlar.55
1954 senesinde de Ene Ḥurra isimli ilk romanı okuyucu ile buluĢur.56
Bu dönemde eser veren en önemli Ģahsiyetlerden biri de modern Mısır romanında çok önemli bir yere sahip Necîb Maḥfûẓ (1911-2006)'dur. BaĢlangıçta ʿAbesu'l-Aḳdâr (1939), Râdûbîs (1943) ve Kifâḥ Ṭıybe (1944) gibi tarihî romanlar yazan Maḥfûẓ57 daha sonra el-Ḳâhiretu'l-Cedîde (1945), Ḫânu'l- Ḫalîlî (1946), Bidâye ve Nihâye (1949) gibi toplumcu gerçekçi romanlar58
ve Evlâdu Ḥâratinâ (1959), el-Lıss ve'l-Kilâb (1961), Mîrâmâr (1967) gibi sembolik romanlar kaleme
51
a.e., s. 228. 52
Ġbrâhîm Mûsâ Ferhat, "Fî Rûzi'l-Yûsuf", ʿÂlemu'l-Kuttâb, Sayı: 29, Kâhire, 1991, s. 172'ye atfen Mehmet ġirin Çıkar ve Rabia Ġnan, Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un Len AʿîĢe fî Cilbâbi Ebî Adlı Eseri, Folklor/Edebiyat Dergisi, C. XIV, Sayı: 53, Ankara, 2008, s. 149.
53
Remzî Mîḫâîl, "Ġḥsân Ḳâle fi'ṣ-Ṣaḥâfeti ve's-Siyâse", ʿÂlemu'l-Kuttâb, Sayı: 29, s. 143'e atfen Mehmet ġirin Çıkar ve Rabia Ġnan, a.g.e., s. 149.
54
Fuâd Ḳandîl, Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs ʿÂĢiḳu'l-Ḥurriyye, 2. baskı, el-Heyʾetu'l-ʿÂmme li Ḳuṣûris-Seḳâfe, Kâhire, 1997, s. 85.
55
a.e., s. 102. 56
Uslûbu Ġḥsân ʿAbdi'l-Ḳuddûs Mûḍatu'r-Rivâyâti'l-Cedîde. (2008, 21 Temmuz). EriĢim Tarihi:
06 Ağustos 2013, http://www.ahm1.com/nu/news-action-show-id-409.htm
Yazarın edebî kiĢiliği ve eserleri hakkında tezin ilerleyen sayfalarında ayrıntılı olarak bilgi verilecektir.
57
A. Kazım Ürün, ÇağdaĢ Mısır Romanında Necip Mahfuz ve Toplumcu Gerçekçi Romanları, s. 147.
58
11 almıĢtır.59
1949 yılında yayımlanan Zuḳâḳu'l-Midaḳḳ isimli eseriyle 1988 yılında Nobel Ödülünü alan60
yazarın birçok eseri Türkçeye çevrilmiĢtir. AĢk, kadın erkek iliĢkileri ve cinsellik gibi konular Maḥfûẓ'un eserlerinde iĢlediği ana temalar arasında yer almaktadır.61
Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un çağdaĢı yazarlardan Necîb Maḥfûẓ, Beyne'l-Ḳaṣrayn adlı romanında evde dört duvar arasında yaĢayan kadının âdeta eĢinin esiri durumundaki yaĢamına ıĢık tutmuĢtur.62
Enver el-Cundî, Kitâbu'l-ʿAṣr Taḥte Ḍavʾi'l-Ġslâm isimli eserinde Necîb Maḥfûẓ'un arkadaĢlarından Ḫalîl ʿAbdu'l-Kerîm'in, Maḥfûẓ'un eserlerinden Evlâdu Ḥâratinâ isimli eseri hariç bütün romanlarında dansözlerin, kadın pazarlayıcılarının ve fahiĢelerin yer aldığı sözlerine yer verirken, kendisi de es-Ṣıḥâfetu ve'l-Aḳlâmu'l-Mesmûme isimli eserinde Maḥfûẓ'un cinsellik konusunu Yûsuf es-Sibâʿî ve Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'tan daha Ģiddetli bir Ģekilde ele aldığı Ģeklindeki görüĢlerini dile getirmiĢtir.63
Kadın konusunu eserlerinde iĢleyen bir baĢka yazar Maḥmûd Teymûr'dur. EĢini aldatan bir kadının boĢanma ile sonuçlanan hikâyesini konu alan Selvâ fî Mehebbi'r-Rîḥ (1944) isimli eser, ʿAlî b. Jad'a göre Tevfîḳ el-Ḥakîm'in er-Ribâṭu'l-Muḳaddes isimli eserinin bir devamı niteliğindedir.64
Eserlerinde Mısır'daki evlilikleri ve kadınların ticarî bir malmıĢ gibi alınıp satılmaları konularını hicivli bir mizah ile iĢleyen Maḥmûd Teymûr (1894-1973),65
1939 yılında yayımlanan Nidâu'l-Mechûl (Bilinmeyenin Çağrısı) adlı romanında çocuk yaĢta kızların yaĢça
59
Musa Yıldız, Necîb Maḥfûẓ'un Sembolik Romanları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 1998, s. 48, 86, 228.
60 A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 107-120. 61 a.e., s. 86, 87. 62 a.e., s. 203. 63
Suleymân el-ḪarrâĢî. (2006, 04 Eylül). Taḳrîr Mûcez YekĢifu Ḥaḳîḳate'r-Rivâî Necîb Maḥfûẓ. EriĢim Tarihi: 07 Ağustos 2013, http://ar.Ġslâmway.net/article/1920
64
ʿAlî b. Jad, Form and Technique in the Egyption Novel 1912-1971, London, 1983, s. 77' ye atfen Hulusi Alptekin, Modern Mısır Edebiyatçısı Tevfîḳ el-Ḥakîm ve ʿUṣfûrun mine'Ģ-ġarḳ Adlı
Eserinin Ġncelenmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans
Tezi, Konya, 2004, s. 25. 65
Bedrettin Aytaç, "Maḥmûd Teymûr", Türkiye Diyanet Vakfı Ġslâm Ansiklopedisi, 2003, XXVII, 386, 387'ye atfen Ġlknur Emekli, Maḥmûd Teymûr'un Nidâu'l-Mechûl Adlı Romanı
Üzerine Ġnceleme, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Erzurum, 2012 16 (1), s.
12 kendilerinden çok büyük erkeklerle ve kendi rızaları olmadan ailelerinin zoruyla istemedikleri kiĢilerle evlendirilmeleri konularını ele almıĢtır.66
Bu dönemde öne çıkan roman yazarlarından biri de Mısırlı Yûsuf Ġdrîs (1927-1991)'tir. Roman yazmaya 1951 yılında baĢlayan Yûsuf Ġdrîs, 1980 yılına kadar yedi roman kaleme almıĢtır. Ḳıṣṣatu Ḥubb (Bir AĢk Hikâyesi, 1956), el-ʿAyb (Ayıp, 1962)67
ve Ḳıṣṣatu Ḫaṭîʾetin Mıṣriyye (Mısırlı Günahkâr Bir Kadının Öyküsü) iç baĢlığıyla baĢlayan el-Ḥarâm (Haram, 1958) Yûsuf Ġdrîs'in önemli romanlarındandır.68
Mısırlı okuyucu her biri üniversite mezunu olan ve "Akademisyenlerin Nesli" olarak da anılan Necîb Maḥfûẓ, Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs ve Yûsuf es-Sibâʿî gibi yazarları69
1952 ihtilâli sırasında tanımaya baĢlamıĢ, ancak bu yazarlarla yetinmeyerek Behâʾ Ṭâhir, ʿAbdu'l-Ḥakîm Ḳâsım, Fuʾâd Ḥicâzî, Fetḥî Selâme, Zeyneb Ṣâdıḳ, Fuʾâd Ḳandîl ve Lûsî Yaʿḳûb gibi daha pek çok isme yönelmiĢtir.70
Bu dönemde kaleme alınan romanları eğitici, romantik ve gerçekçi romanlar Ģeklinde Ģu Ģekilde sıralandırmamız mümkündür:
"EĞĠTĠCĠ ROMANLAR
Rifâʿa Râfiʿ et-Taḥtâvî, Taḫlîṣu'l-Ġbrîz fî Telḫîṣi Bârîz, Matbaʿatu Bûlâk, Kâhire, 1834.
ʿAlî Mubârek, ʿAlemu'd-Dîn (1-4), Matbaʿatu Cerîdeti'l-Mahrûsa, Ġskenderiyye, 1882.
66 Ġlknur Emekli, a.g.e., s.302.
67 ġerafettin Yıldız, Yûsuf Ġdrîs'in Hayatı, Eserleri ve Edebî KiĢiliği, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 22, Konya, 2009, s. 279, 296.
68 Musa Yıldız, Yûsuf Ġdrîs'in el-Ḥarâm Adlı Romanı, Nüsha ġarkiyat AraĢtırmaları Dergisi, Sayı: 2, Ankara, (Yaz) 2001, s. 129, 130.
69 Humeyd Ekberî: (2008, 10 Mayıs). Modern Arap Romanı: Kökleri-GeliĢmesi-Eğilimleri-3:
Modern Arap Hikâyeciliğinin OluĢum Dönemi. Çev. Murat Göçer. EriĢim Tarihi: 06 Ağustos 2013,
http://www.40ikindi.com/edebiyat/oku.php?id=3000
70 Seyyid Ḥâmid en-Nessâc, Bânûrâma'r-Rivâyeti'l-ʿArabiyyeti'l-Ḥadîse, Gözden GeçirilmiĢ 2. baskı, Mektebetu Ġarîb, Kâhire, tsz., s. 82, 172.
13 ʿAbdu'r-Raḥmân el-Kevâkibî, Ummu'l-Ḳurâ, Matbaʿatu Cerîdeti'l-Menâr, Mısır, 1902.
Faraḥ Anṭon, el-Mudunu's-Selâse (ed-Dîn, el-ʿĠlm, el-Mâl), Matbaʿatu Mecelleti'l-Câmiʿa, el-Ġskenderiyye, 1903.
Corcî Zeydân, Esîru'l-Muteheddâ, Mecelletu'l-Hilâl Yay., Kâhire, 1893. Corcî Zeydân, el-Ġnḳılâbu'l-ʿUsmânî, Mecelletu'l-Hilâl Yay., Kâhire, 1911. Muḥammed el-Muveyliḥî, Ḥadîs ʿĠsâ b. HiĢâm, Matbaʿatu Miṣbâhi'Ģ-ġarḳ, 1907.
Ḥâfıẓ Ġbrâhîm, Leyâlî Saṭîḥ, Matbaʿatu't-Teraḳḳî, Mısır, 1906.
Maḥmûd Ṭâhir Ḥaḳḳî, ʿAẕrâʾu DenĢuvây, Mecelletu'l-Minber, Mısır, 1906. Ṣâliḥ Ḥamdî Ḥammâd, el-Emîre Berâʿa, Matbaʿatu Medreseti Vâlideti ʿAbbâs el-Evvel, Mısır, 1911.
Muḥammed Luṭfî Cumʿa, Leyâli'r-Rûḥi'l-Ḥâʾir, Matbaʿatu Mektebeti'l-Maʿârif, Mısır, 1912.
ʿAbdu'r-Raḥmân ġukrî, el-Ġʿtirâf, Matbaʿatu Corcî ʿAzzûrî, Ġskenderiyye, 1916.
Muṣṭafâ ʿAbdu'r-Râzıḳ, Ṣafaḥât min Seferi'l-Ḥayât, Matbaʿatu'l-Cerîde, Mısır, 1914.
Emîn er-Reyḥânî, Ḫâricu'l-Ḥarîm, Matbaʿatu Mecelleti'l-Funûn, 1917. ROMANTĠK ROMANLAR
Muḥammed Ḥuseyn Heykel, Zeyneb, Matbaʿatu'l-Cerîde, Kâhire, 1932. Ṭâhâ Ḥuseyn, Edîb, Matbaʿatu'l-Ġʿtimâd, Kâhire, 1935.
14 Ṭâhâ Ḥuseyn, el-Eyyâm (1-2), Matbaʿatu Emîn ʿAbdi'r-Raḥmân (birinci cilt 1929), Dâru'l-Maʿârif (ikinci cilt 1939).
Ġbrâhîm ʿAbdu'l-Ḳâdir el-Mâzinî, Ġbrâhîm el-Kâtib, Dâru't-Teraḳḳî, Kâhire, 1931.
Ġbrâhîm ʿAbdu'l-Ḳâdir el-Mâzinî, Ġbrâhîm es-Sânî, Matbaʿatu'l-Maʿârif, Kâhire, 1943.
ʿAbbâs Maḥmûd el-ʿAḳḳâd, Sâra, Matbaʿatu Ḥicâzî, Mısır, 1938.
Tevfîḳ el-Ḥakîm, ʿUṣfûrun mine'Ģ-ġarḳ, Lecnetu't-Teʾlîf ve't-Terceme ve'n-NeĢr, Kâhire, 1938.
Tevfîḳ el-Ḥakîm, Yevmiyyâtu Nâʾibin fi'l-Eryâf, Lecnetu't-Teʾlîf ve't-Terceme, Kâhire, 1937.
Tevfîḳ el-Ḥakîm, er-Ribâṭu'l-Muḳaddes, Matbaʿatu Saʿd, Mısır, 1944. Muḥammed Ferîd Ebû Ḥadîd, Ezhâru'Ģ-ġevḳ, Lecnetu't-Teʾlîf ve't-Terceme, Mısır, 1948.
ʿAbdu'l-Ḥamîd es-Saḥḥâr, Fî Ḳâfileti'z-Zemân, Dâru'l-Kitâbi'l-ʿArabî, Mısır, 1947.
Muḥammed ʿAbdu'l-Ḥalîm ʿAbdullâh, Baʿde'l-Ġurûb, Dâru'l-Kitâbi'l-ʿArabî, Kâhire, 1949.
Yûsuf es-Sibâʿî, Ġnnî Râḥile, Dâru Fenni't-Ṭıbâʿa, Mısır, 1950. GERÇEKÇĠ ROMANLAR
Muḥammed Teymûr, eĢ-ġebâbu'ḍ-Ḍâʾiʿ, el-Matbaʿatu's-Selefiyye, Mısır, 1922.
ʿĠsâ ʿUbeyd, Muẕekkerâtu Ḥikmet Hânım, Matbaʿatu'l-Feccâle, Kâhire, 1921.
15 Maḥmûd Teymûr, Nidâʾu'l-Mechûl, Dâru'l-MekĢûf, Beyrut, 1939.
Maḥmûd Ṭâhir LâĢîn, Ḥavvâʾ bilâ Âdem, Matbaʿatu'l-Ġʿtimâd, Mısır, 1934. Yaḥyâ Ḥaḳḳî, Ḳindîlu Umm HiĢâm, Dâru'l-Maʿârif, Mısır, 1944.
ʿAdil Kâmil, Milîmu'l-Ekber, Matbaʿatu Lecneti'n-NeĢr li'l-Câmiʿiyyîn, Kâhire, 1944.
Necîb Maḥfûẓ, el-Ḳâhiretu'l-Cedîde, Matbaʿatu Lecneti'n-NeĢr li'l-Câmiʿiyyîn, Kâhire, 1945.
Necîb Maḥfûẓ, Ḫânu'l-Ḫâlîlî, Matbaʿatu Lecneti'n-NeĢr li'l-Câmiʿiyyîn, Kâhire, 1946."71
2. Modern Dönemde Kadın Ġmajını ĠĢleyen Yazarlar
Ġlk Arap kadın yazar olan ʿÂiĢe et-Teymûriyye, Arap âlemindeki kadın uyanıĢ hareketinin öncüsü olarak bilinir. Nevâl es-Saʿdâvî (d.1930) ve Selvâ Bekr (d.1949) de kadın ve kadın hakları konusunu eserlerinde iĢleyen son dönem Mısırlı kadın yazarlardandır.72
Kadınların cinsel yönden sömürülmelerine karĢı çıkan feminist yazar Nevâl es-Saʿdâvî, Arap Kadınları DayanıĢma Birliği'ni kurmuĢ ve yazdığı roman ve hikâyelerle ABD ve Avrupa'da en çok okunan Arap yazarlar arasında yer almayı baĢarmıĢtır. Cinsiyet ayrımcılığı üzerine çalıĢmalarını sürdüren Nevâl es-Saʿdâvî'nin eserleri otuzdan fazla dile çevrilmiĢtir.73
Laṭife ez-Zeyyât (1923-1996) da kadın konusuna eserlerinde yer veren son dönem yazarlarındandır. Yazarın el-Bâbu'l-Meftûḥ (1960) isimli romanında iĢlediği,
71ʿAbdusselâm Muḥammed, ġaḫṣiyyetu'l-Musaḳḳaf fi'r-Rivâyeti'l-ʿArabiyyeti'l-Ḥadîse
(1882-1952), Dâru'l-Hıdâsa, Beyrut, 1985, s. 481-483'e atfen A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 35-37. 1870-1938
tarihleri arasında Mısır'da kaleme alınan romanlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. ʿAbdu'l-Muḥsin Ṭâhâ Bedr, a.g.e., s. 413-431.
72
Ahmet Kazım Ürün: Mübarek KarĢıtlığı Önce Edebiyatta Var Oldu. Röportajı yapan: Nuriye Akman. Zaman Gazetesi (20 ġubat 2011), s.13.
73
AyĢen Esin Çilingir, Ġran ve Suudi Arabistan'da Kadın, Yıldız Yeknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 2006, s. 51, 52.
16 özgürlüğünü arayan bir kadının devrim sonrası toplumdaki konumu ile74
Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un birçok eserinde ele aldığı kadın özgürlüğü konusu benzerlik arz etmektedir.
Mısırlı romancı Mecîd Ṭûbyâ'nın Rîm Taṣbaġu ġaʿrahâ isimli eserindeki Rîm karakteri, Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un kadın özgürlüğü konusunu iĢlediği Ene Ḥurra adlı romanındaki genç kız Emîne'yi akıllara getirmektedir.75
Son yıllarda kadın yazarların yazdığı bazı hikâye ve romanlar üzerine incelemeler içeren el-Merʾe Sâride Ḳırâât fi'l-Ḳıṣṣa ve'r-Rivâye isimli kitabın yazarı Ģair Aḥmed Faḍl ġeblûl, kitabının önsözünde kadın yazarların, yazdıkları edebî türlerde kadını ve kadın duygularını iyi yansıtamadıklarından yakınırken, Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un bazı romanlarında kadının apaçık bir Ģekilde bütün varlığıyla hissedildiğini dile getirmektedir.76
Kadın konusunda yazılmıĢ sayısız yüksek lisans ve doktora tezi yöneten sosyoloji doktoru Sâmiye es-Sâʿâtî, 18 Nisan 2009 tarihinde kendisi ile yapılan bir röportajda kadın konusunu eserlerinde iĢleyen kadın yazarlardan bahsederken Laṭife ez-Zeyyât, Hudâ es-Ṣadde, Selvâ Bekr, Raḍvâ ʿÂĢûr, Faṭıma Mûsa, Nihâd Câd ve Nevâl es-Saʿdâvî gibi isimleri zikretmektedir. Günümüzde Nevâl es-Saʿdâvî'nin eserlerine altmıĢlı ve yetmiĢli yıllarda gösterilen kadar ilgi duyulmadığını ve kadınların, bazı erkek yazarların kendileri hakkında yazdıklarına daha çok ilgi gösterdiklerini ifade eden Dr. es-Sâʿâtî, örneğin Nizâr Ḳabbânî ve Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un kadınların hissiyatını dile getirme hususunda kadın yazarlardan daha baĢarılı olduklarına dikkat çekmektedir.77
74
Yûsuf eĢ-ġârûnî, "er-Rivâyetu'l-Mıṣriyyetu'l-Muʿâṣıra, Muḳaddime fî
Edebina'r-Rivâiyyi'l-Muʿâṣır 1952-1972", Kitâbu'l-Hilâl Silsile ġehriyye, Sayı: 268, Nisan 1973, Dâru'l-Hilâl, Kâhire, s.
15. 75
ʿAbdu'r-Raḥîm Muḥammed ʿAbdu'r-Raḥîm, Dirâsât fi'r-Rivâyeti'l-ʿArabiyye, Dâru'l-Ḥaḳîḳa, Yyy, 1991, s. 34, 36.
76
Îd ʿAbdu'l-Ḥalîm, el-Merʾe Sâride, Ġṣdâr Cedîd li'Ģ-ġâʿir Aḥmed Faḍl ġeblûl, Ġbdâʿu'l-Unûseti
fî Muvâceheti Sulṭati'l-Muctemeʿi'ẕ-Ẕukûrî. EriĢim Tarihi: 28 Ocak 2013, http://almagrapy.arabblogs.com/archive/2008/12/752454.html
77
Sâmiye es-Sâʿâtî, Fi'l-Edeb ve ʿĠlmi'l-ʾĠctimâʿ. Röportajı yapan: Zeyneb Ġbrâhîm el-ʿAssâl. (18 Nisan 2009).
17 Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'tan önce kadın konusunu eserlerinde iĢleyen yazarlara göz attığımızda bunların baĢında ġeyh Rıfâʿa et-Taḥtâvî'yi görürüz. Eserlerinde kadın eğitimi ve öğretimi konusunu iĢleyen et-Taḥtâvî'nin ardından ʿAlî Mubârek gelir. O da kadın eğitimini ve kadının sosyal yaĢama atılarak bağımsızlığını kazanmasını savunan yazarlar arasındadır. Ḳâsım Emîn (1863-1908) ise eserlerinde kadının özgürlüğü konusunu iĢlemenin yanı sıra, erkeklerle birlikte oturup kalkan, haklarını ve görevlerini bilen bir kadın profili çizmiĢtir.78
Hukukçu kimliğinin yanında Taḥrîru'l-Merʾe ve el-Merʾetu'l-Cedîde gibi kadın sorunlarını ele alan eserler kaleme alan ve kadının özgürlüğünü kazanmasını ve çalıĢma hayatına atılmasını savunan Ḳâsım Emîn, örtünmenin kadının geliĢimine ve ilerlemesine engel olduğuna dair düĢüncelere sahiptir.79
Kadının insan olma vasfı üzerine yoğunlaĢan Selâme Mûsâ, el-Merʾe Leyset Luʿbetu'r-Racul (Kadın Erkeğin Oyuncağı Değildir) adlı eserinde kadının saygınlığı ve takdir edilmesi konusuna ağırlık vermiĢtir.80
3. Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un YaĢadığı Dönemin Sosyal ve Siyasî Olaylarına Genel Bir BakıĢ
Bu bölümde Mısır'ın Fransızlar tarafından iĢgal edildiği tarih olan 1798 yılından araĢtırma konumuz Ġḥsân ʿAbdu'l-Ḳuddûs'un ölüm tarihi 1990 yılına kadar Mısır'ın tarihî ve siyasî arka plânı genel hatlarıyla ele alınmıĢtır.
Fransızlar, yaklaĢık üç yıl süren iĢgalin ardından 1801 yılında Ġskenderiye'de uğradıkları yenilgi üzerine Mısır'dan ayrılmak zorunda kalırlar. Bunun üzerine Mısır yeniden Osmanlı eyaleti olur ve 1805 yılında Mehmet Ali PaĢa yönetimi ele alır.81
Mehmet Ali PaĢa dönemi kültürel ve edebî faaliyetlerdeki canlanmalar, yerini
78
Fuâd Ḳandîl, a.g.e., s. 120, 121. 79
Ḥannâ el-Fâḫûrî, a.g.e., s. 104, 105; Aḥmed Ṭâhâ Muḥammed, el-Merʾetu'l-Mıṣriyye
Beyne'l-Mâḍî ve'l-Ḥâḍir, Maṭbaʿatu Dâri't-Teʾlîf, Kâhire, 1979, s. 47, 48, 53, 54.
80
Fuâd Ḳandîl, a.g.e., s. 121. 81
Philip Hitti, Siyasî ve Kültürel Ġslâm Tarihi, Çev. Salih Tuğ, Ġstanbul, 1981, IV, 1171'e ve A. Kazım Ürün, Uygarlıklar BeĢiği Mısır Arap Cumhuriyeti, Konya Postası, Konya, (15-22 Nisan 1991), s. 7'ye atfen A. Kazım Ürün, ÇağdaĢ Mısır Romanında Necip Mahfuz ve Toplumcu
18 l. Abbâs (1848-1854) ve Saʿîd (1854-1863) dönemlerinde duraklamaya bırakmıĢ olsa da, 1863 yılında Ġsmâîl'in yönetimi ele almasıyla birlikte kültürel ve edebî canlanma yeniden baĢlar.82
Mısır'ın Hindistan yolu üzerinde bulunması ve SüveyĢ kanalının açılması (1869), Mısır'ın iĢgali için Ġngiltere'nin iĢtahını kabartan birer unsur olmuĢtur.83
1871 yılında Mısır'ı ziyaret eden Cemaleddîn Afġânî'nin yabancılara karĢı mücadele daveti millî mücadele ruhunun geliĢmesine katkı sağlamıĢ,84
1876 yılında hükûmetin Mısır halkı için getirmiĢ olduğu ağır vergiler zaten geçim sıkıntısı çeken halk arasında huzursuzluğun artmasına ve milliyetçi hareketlerin alevlenmesine yol açmıĢtır. 1877 yılında Mıṣr ve el-Vaṭan gibi bazı gazeteler yayın hayatına girmiĢ, milliyetçiler Miṣru li'l-Mıṣriyyîn (Mısır Mısırlılarındır) gibi milliyetçi duyguları ön plâna çıkaran sloganlarla seslerini duyurmaya baĢlamıĢlardır.85
1879 yılında yönetimi ele alan Ġsmâîl'in oğlu Tevfîḳ, Fransız ve Ġngilizlerin birer kuklası gibi hareket etmekteydi. Statükoya karĢı olan bütün güçler Miralay Aḥmed ʿUrâbî PaĢa etrafında birleĢerek millî bir mücadele baĢlattılar. Aḥmed ʿUrâbî PaĢa, 1882 yılında Maḥmûd Sâmi PaĢa kabinesinde harbiye nâzırı oldu. Aḥmed ʿUrâbî PaĢa ve Maḥmûd Sâmi PaĢanın Fransız ve Ġngilizler'e karĢı tutumları neticesinde Ġngiltere, 1882 yılının Eylül ayında önce Ġskenderiye Ģehrini bombaladı, ardından Kâhire'ye girerek bütün Mısır'ı iĢgal etti.86
ĠĢgalden sonra Ġngiltere, Mısır'ı kendi ülkesinin bir parçasıymıĢ gibi ülkeye gönderdikleri yüksek komiserlerce yönetmeye baĢlamıĢ, Mısır kralı ve hükûmet ise görünürde yönetimin baĢında gözüken birer kukla olmaktan öteye geçememiĢlerdir.87
Örneğin Ġngiliz komiser Lord Cromer, ʿAbbâs Ḥilmî Hükûmetindeki bazı bakanların
82
ʿAbdu'l-Muḥsin Ṭâhâ Bedr, a.g.e., s. 27-29; Rahmi Er, a.g.e., s. 9, 10. 83
Mehmet Yalar, Hazırlayıcı Faktörleri IĢığında Modern Arap Edebiyatına GiriĢ, Emin Yayınları, Bursa, 2009, s. 114.
84
A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 2. 85
Mehmet Yalar, a.g.e., s. 114. 86
Hamid Ġnayet, Arap Siyasî DüĢüncesinin Seyri, Çev. Hicabi Kırlangıç, YöneliĢ Yayınları, Ġstanbul, 1991, s. 59, 60'a ve DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslâm Tarihi, XIII, 305'e atfen Rahmi Er,
a.g.e., s. 21; J. H. Kramers, Ġslâm Ansiklopedisi MEB Yayınları, Ġstanbul, 1979, VIII, 252, 253'e ve
Muḥammed ʿAbdu'l-Munʿim Ḫafâcî, Ḳıṣṣatu'l-Edeb fî Mıṣr, Beyrut, 1992, III, 126'ya atfen Mehmet Yalar, a.g.e., s. 114, 115.
87
19 görevine son vererek yeni bakanlar atamıĢ ve istediklerini hidive rahatlıkla yaptırabilmiĢtir. Bir taraftan bunlar olurken diğer taraftan halk arasında millî mücadele ruhu oluĢmaya ve millî kahramanlar ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır.88
Bu kahramanların baĢında halkı Osmanlı Ġslâm sancağı altında birleĢmeye ve Ġngiliz iĢgaline karĢı direnmeye çağıran Muṣṭafâ Kâmil (1874-1908) gelir.89
Mısır'ın Osmanlı'ya bağlı kalmasıyla bağımsızlığını kazanacağını savunan ve Osmanlı Sultanı ile hareket ettiği ifade edilen Muṣṭafâ Kâmil,90
1900 yılında millî mücadeleyi savunan yazılar yazdığı bir gazete olan el-Livâʾ'yı çıkarır.91
1907 yılında panislâmist bir çizgiye sahip el-Ḥizbu'l-Vaṭanî (Vatan Partisi)'yi kurar. Vatan Partisi'nin gücünü kırmak için bu partiye rakip olarak Ḥizbu'l-ʾUmme (Millet Partisi) kurulur ve partinin baĢına Aḥmed Luṭfî es-Seyyid getirilir. Daha sonra bu iki partinin dıĢında birçok parti Mısır siyasî tarihinde yerini alır.92
1914 yılında Birinci Dünya SavaĢının baĢlamasıyla birlikte Mısır'ı himayesi altına alan Ġngiltere, ʿAbbâs Ḥilmî PaĢayı görevden alarak Ḥüseyin Kâmil'i göreve getirir. Saʿd Zaġlûl PaĢa baĢkanlığındaki Vefd heyetinin Ġngiliz yüksek komiserliğine baĢvurarak Mısır'ın bağımsızlığı konusunu görüĢme önerisinin Ġngiliz Hükûmetince reddedilmesi ve Saʿd Zaġlûl'un tutuklanması ülke genelinde büyük gösterilerin çıkmasına neden olur.93
Saʿd Zaġlûl'un 8 Mart 1919 tarihinde Malta'ya sürgün edilmesi ile birlikte büyük bir halk isyanı ortaya çıkmıĢ, kamu kurumlarına saldırılmıĢ,94
öğrencilerin ve avukatların öncülüğünde yürütülen grevlerle birlikte ayaklanmalar üç hafta boyunca sürdürülmüĢtür. Bu 1919 Devrimi bütün Mısırlıların büyük bir dayanıĢma örneği gösterdiklerini ortaya koymuĢtur.95
Mısır'a gönderilen
88 A. Kazım Ürün, a.g.e., s. 2, 3.
89 Muḥammed Muḥammed Ḥuseyn, el-Ġtticâhâtu'l-Vaṭaniyye fi'l-Edebi'l-Muʿâṣır, Mektebetu'l Âdâb, Kâhire, 1980, I/9, 45, 47.
90 Atiyye el-Kavsi vd., el-Ḥaḍârâtu'l-Ġslâmiyye ve Târîḫu'l-ʿArabi'l-Ḥadîs, Merkezu Taṭvîri'l-Menâhic ve'l-Mevâddi't-Taʿlîmiyye, Kâhire, 2005-2006, s. 147'ye atfen Ahmet Uysal, Ortadoğu'da
Türkiye Algısı: Mısır Örneği, Stratejik DüĢünce Enstitüsü, Ankara, 2011, s. 49.
91 Muḥammed ʿAbdu'l-Munʿim Ḫafâcî, a.g.e., III, 141, 142'ye atfen Mehmet Yalar, a.g.e., s. 169. 92 Yaḥyâ Ḥaḳḳî, Fecru'l-Ḳıssati'l-Mıṣriyye, Kâhire, 1987. s. 15, 25'e, Hamid Ġnayet, a.g.e., s. 230'a, Nadav Safran, Egypt in Search of Political Community, Camridge, 1961, s. 91'e ve Aḥmed Heykel,
a.g.e., s. 236, 237'ye atfen Rahmi Er, a.g.e., s.26, 27.
93 Hilal Görgün, "Mısır", TDV Ġslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2004, XXIX, 570, 571.
94 Carl Brockelmann, Ġslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Çev. NeĢet Çağatay, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s. 385, 386.
95
20 yüksek komiser Lord Allenby'in ılımlı bir politika izlemesi sonucu Saʿd Zaġlûl serbest bırakılır. 28 ġubat 1922'de Ġngiliz Hükûmeti Mısır'ı bağımsız bir devlet olarak ilan eder. Aḥmed Fuâd, 1. Fuâd unvanıyla Mısır'ın ilk kralı olur. Vefd, ülke çapında en etkili siyasî parti konumuna gelir.96
19 Nisan 1923'te Kral'a olağanüstü yetkiler tanıyan yeni anayasa yürürlüğe girer.97 Ġlki Ocak 1924'de olmak üzere, ġubat 1925 ve Mart 1926'da yapılan genel seçimlerin hepsinden Ḥizbu'l-Vefd (Vefd Partisi) en güçlü parti olarak çıkmasına rağmen, Ġngiliz Hükûmetinin Vefd Partili bir yönetimi arzu etmemesi sonucu uzun bir süre iktidarda kalamaz. Saʿd Zaġlûl'un 1927 yılında vefatının ardından Vefd Partisi'nin baĢına Naḥḥâs PaĢa geçer.98
1922 yılında sorunlu bir Ģekilde bağımsızlığını kazanan Mısır, ardından siyasî çalkantılı yıllar geçirmeye devam eder. Keyfi kararlarla siyaseti yönlendirmeye çalıĢan Kral dört defa meclisi fesheder.99
Birçok kez meclise müdahale eden ve 1930'da anayasayı yürürlükten kaldıran Kral, 1935'de yeniden eski anayasayı yürürlüğe koymak zorunda kalır. 1936'da ölen Kral Fuâd'ın yerine oğlu Kral Fârûḳ geçer. Kral Fârûḳ, yetkilerini sınırlandırma giriĢiminde bulunan Naḥḥâs PaĢayı 1937 yılında görevden alarak yerine Muḥammed Maḥmûd PaĢayı görevlendirir, akabinde kısa süreli hükûmetler görev yapar.100
26 Ağustos 1936'da Ġngiltere ile Mısır arasında imzalanan ittifak antlaĢmasının maddelerinden biri, savaĢ zamanlarında tarafların iĢbirliği yapması gerektiği hükmünü içermekteydi. Ġkinci Dünya SavaĢı baĢladığında tarafsız bir tutum sergilemeye çalıĢan Mısır Parlamentosu, bu antlaĢma gereği Ġngiltere ile iĢbirliği dıĢında bir Ģey yapmak istemiyordu.101
Mısır, her ne kadar 1922 yılında bağımsızlığını kazanmıĢ olarak gözükse de, Ġngiltere 1936'da Mısır ile imzalamıĢ olduğu bu antlaĢma gereği 1946-1947 yılına kadar Mısır'daki iĢgalci tutumunu sürdürdü. Bu da Vefd Partisi'nin milliyetçi tutumuna muhalif bir durum olarak
96
Hilal Görgün, " Saʿd Zaġlûl ", TDV Ġslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul, 2008, XXXV, 378, 379. 97
Hilal Görgün, "Mısır", XXIX, 571. 98
Hilal Görgün, " Saʿd Zaġlûl ", XXXV, 379; Hilal Görgün, "Mısır", XXIX, 571. 99
Mustafa L. Bilge, "Fuâd", TDV Ġslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul, 1996, XIII, 201. 100
Hilal Görgün, "Mısır", XXIX, 571. 101
