GER EK O AN K MD R D E SORARSAN/ A INA TANIKLIK EDEN
K
D R
1:
IKLARIN TOPL MSAL ROLLER A ISINDAN
KORONA R S KON L
RLER *
If You Ask who The Real Minstrel is/The Person Occupies with the Issues of His Era: Coronavirus Themed Poems of Minstrels
in the Perspective of Their Social Roles D . D . Selca G R AYIR TEKE**
Z
in in W han ken inde Aral k 2019 arihinde in o ori eleri araf ndan raporlanan a rre akalar , eni korona ir s n neden old bir salg n n habercisi olm r. D n a Sa l k rg k sa bir s re sonra salg n n a lma h na e k resel l ek e g r lmesine da anarak k resel salg n ilan e mi ir. T rki e de ilk korona ir s an s Mar 2020 de kam o na d r lm r. B arih en i ibaren sos al, ekonomik, h k ki, din e askeri alanlarda pek ok nlem al nm r. K resel salg n s recinde, ir se e ir sle birlik e de i en a am bi imler-ine ili kin ehir efsaneleri, s len iler, akalar e mi ler sos al med a erinden dola ma sok lm r. Gele-neksel k l r n nemli ak rlerinden olan klar da k resel salg n e e kilerini kon edinen iirler s lemi lerdir. klar n a lar n n sor nlar na d arl da ranmalar , kl k gelene i i erisinde kendilerine klenen opl msal rollerle ak ndan ili kilidir. klar n eserleri le opl ma nderlik e me e opl ma n erme gibi rollerinin b iirlerin hem a l gerek esini hem de i eri ini e kiledi i g r lmek edir. klar, sos al med a a lar e o be erinden ellikle soka a kma k s lamas n n old d nemde eserlerini pa la m lard r. B makalede, klar n daha farkl dinle ici ki lelerine la malar n sa lad d ncesi le o be arac l la a mlad klar iirler erine o nla lm r. Videolar n al na ap lan or mlardan dinle icilerin kl k gelene ine bak n de erlendirirken fa dalan lm r. klar n eserlerinin b k bir k sm ; korona ir s n neden e nas l or a a km olabilece i, g ndelik a am nas l e kiledi i, insanl n ir s kar s nda nas l aresi kald erinedir. E de kalma le en e sa l k al anlar na des ek mesajlar i eren eserler de klar araf ndan s lenmi ir. klar ellikle karan ina s recinde iirlerini elektronik or-amlarda icra ederek g r n r olma ba arm lard r. Ancak kl k gelene inin arihsel geli imine bak ld nda klar n e re iklerinin g rece de er ka be i i e opl ma n erme e nderlik e me rollerinin de ge mi e k asla belirli bir dinle ici ki lesi ile s n rl old phesi dir. Makalede klar n a n sor nlar n i le erek e eknolojilerini k llanarak arl klar n s rd rme abalar n n hangi beklen ilere ce ap erdi i e hangi alan-larda e ersi kald sor s , klar n opl msal rolleri nda ar lm r. klar n eserlerini dinle enler,
ir s n ilahi bir ce a old n ndeki d ncelerinin e alimlerin e k l klerin ir sle ok olmas e-mennilerinin opl ma nderlik e me rolleri le eli i ini d nmek edirler. Korona ir s salg n n e e kilerini
or mlarken klar n kimi aman k lland klar dil e sl b n kimi aman da bak a lar n n b eserleri dinle enler araf ndan a n gerisinde b l nd anla lmak ad r.
Anahtar Kelimeler
kl k gelene i, Korona ir s, ilahi ceza, toplumsal rol, elektronik ortam. ABSTRACT
The pneumonia cases in Wuhan, China reported by the Chinese authorities foreshadow an outbreak caused by a new type of coronavirus. Shortly afterwards, the World Health Organization decleared the outbreak as a pandemic due to its high infection rate and worldwide prevalence. The first diagnosis of coronavirus in Turkey was announced to the public in March, 2020. After then, several precautional meaures in social, eco-nomic, legal, religious and military areas have been adopted. In the period of the pandemic disease, several memes, urban legends, rumors, jokes, and myths concerning both the virus itself and its constrained lifestyle released into the social media. Minstrels who are the significant actors of traditional culture have written poems on the pandemic and its effects. The sensitive approaches of the minstrels to the contemporary social problems is closely related to their social role which is loaded them by the minstrelsy tradition. It is seen that the roles of * Geli arihi: 21 Temmuz 2020 - Kabul tarihi: 2 E l l 2020
G r a r Teke, Selcan. Ger ek O an Kimdir Di e Sorarsan/ a na Tan kl k Eden Ki idir: klar n Topl msal Rolleri A s ndan Korona ir s Kon l iirleri Millî Folklor 127 (G z 2020): 5-17 ** Ankara Hac Ba ram Veli ni ersi esi, Edebi a Fak l esi, T rk Halk Bilimi B l m re im esi, Ankara/T rki e, selcan.teke@hbv.edu.tr, ORCID ID: 0000-0002-7668-8644.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
6 http://www.millifolklor.com
the minstrels such as leading and guiding the society both affects the reasoning of writing poems and has an influence on the contents of these poems. In the quarantine period, minstrels have shared their poems especially through social media networks and Youtube. In this article, mainly the Youtube videos of the minstrels are discussed based on the motivation that Youtube provides them to reach a set of diversified audience relatively to those of existing ones. When evaluating the public opinion on the minstrelsy tradition, the posted comments of he mins rels ideos are also ili ed. The large par s of he mins rels poems refer o ho and h he coronavirus appears, how it affects the daily lives, and helplessness of the mankind against to the virus and the pandemic. The poems that advise the public to stay at home and give supporting messages to the healthcare staff have also written by the minstrels. Minstrels have succeeded to be visible to the public by means of per-forming their poems in electronic platforms inparticular during the period of quarantine. However, considering the historical progress of minstrelsy tradition, it is quite obvious that the minstrels and their products have relatively depreciated and their roles of leading and guiding the public are becoming restricted to a certain set of audience compared to the past. In the context of social roles of minstrels, this paper also discusses the question of what are the reasons that interrupt the efforts of the minstrels who are dealing with the contemporary problems and using the con emporar echnolog . The a diences of he mins rels poems ha e he opinion ha he min-s relmin-s imin-sh of eradica ion of he cr el permin-sonmin-s b he ir min-s and being he ir min-s amin-s a kind of di ine re rib ion contradicts to the role of minstrels as leading and guiding the public. It is inferred that the language and the style of the interpretions as well as sometimes the outlook of the minstrels upon the coronavirus pandemic and its effects are reviewed as obsolete by the audiences.
Key Words
Minstrelsy tradition, Coronavirus, divine retribution, social roles, electronic media. Gi i
in in W han ken inde Aral k 2019 arihinde H anan abani ha an pa ar ndan a ld d n len e a rre e neden olan bir ir s d n a derinden sarsm r. Vir s n k sa s rede in den nce U ak Do lkelerine e A r pa a daha sonra ne-rede se b n d n a a a lmas insanlarda b k bir kork e panik ha as ara m r. Kitle ile i im ara lar ndaki geli mi lik, ir se ili kin haberlerin e amanl olarak d n a genelinde a l m n da kola la rm r. Mar 2020 de ir s n T rki e de g r lmesin-den sonra sos al, ekonomik, h k ki, din e askeri alanlarda pek ok nlem al nm r.
Vir s n in de or a a k e T rki e e giri inden sonra sos al med a k llan c lar hem ir se hem de ir sle birlik e de i en a am bi imlerine ili kin pek ok i erik re mi ler e sos al med ada dola ma sokm lard r. B i eriklerin nemli bir k sm , ir s en kor nma nlemlerine ili kin bilgilendirme ama l pa la mlard r. Ancak sos al med a k llan c lar , ir sle birlik e de i mek or nda kalan a am bi imlerine e r inlerine ili kin mi ahi geler i eren hareke li, g rsel e a l pa la mlarda bulun-m lard r. B bulun-mi ahi pa la bulun-mlarla ir sle birlik e abulun-manlar n n b k bir k sm n e de ge irmek or nda kalan insanlar psikolojik anlamda k sa bir s re de olsa- rahatlama imk n b lm lard r.
K resel salg n nca bir s re d n a g ndeminin nerede se ek e de i me kon s olm r. B s re e aln T rki e de de il d n a genelinde k resel salg na ili kin pek ok eser re ilmi ir. B re imlere, geleneksel ak rler de eserleri le ka k ermi lerdir. D n an n ba b lgelerinde klar n m adili sa labilecek sana lar n korona ir s en kor nma a nelik eserler erdikleri g r lmek edir. Berberi airler, halk korona ir se kar aran e herkesin e de kalmas na nelik elkinler i eren iirler re mi lerdir. Yine ben er bi imde Ka akis an da ak nlar Covid-19 emal iirler s lemi lerdir.
T rki e deki klar da korona ir s salg n na ka s kalmam lar, er er mi ahi er er drama ik i erikli eserler re mi lerdir. B a da 2020 l n n Mar -Ha iran a lar aras nda sos al pa la m si esi o be erinden klar n re i i korona ir s i erikli rk ler ele al nacak r. Yo be da er alan eserlerin se ilmesi hem klar n ki isel
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
sos al med a hesaplar na na aran daha geni ki le e la malar n sa lamas hem de al ma s n rland rma d ncesinin bir son c d r. klar n arihsel olarak kendilerine bi ilen rollerine g n olarak b s re e birlik e beraberlik e gelece e dair m mesaj-lar eren, sa l k al anmesaj-lar n des ekle en, korona ir se fark ndal k ara an, b s re e
e kililerin ald nlemlere malar kon s nda halk nlendiren eserler erdikleri g r lmek edir. Ancak klar, b eserlerinin an nda ir s n or a a nas l e kim araf n-dan kar ld na, kimin/kimlerin g nahlar n n ce as olarak Allah araf nn-dan g nderild-i nderild-ine e nderild-ir s arac l la er nde adale si lik ara klar n d nd kleri l s e d n a liderlerine kar e if edici ifadeler i eren eserler de re mi lerdir. klar n eser-lerindeki b dil e sl p, opl ma nderlik eden e n g s eren rolleri ile mad gibi b gelene i an ma anlar a da mesafeli d ranlar n kl k gelene ine ili kin a n gerisinde bak a sahip bi imindeki n arg lar n g lendirmi ir.
c a Nede i e A ac Ola ak Youtube
Bir ideo pa la m si esi olan o be, klar n kendilerini e eserlerini ifade ede-bilecekleri cre si bir an m alan d r. M i e e sana a la ma kola la ran
ap s , hre olma imk n an mas gibi gerek elerle o be klar a da ha ranlar araf ndan e kin bir bi imde k llan lmak ad r (Fidan 2017: 307-308). Yo be a ideo klemenin cre gerek irmemesi, ha rl k e ba r s resinin olma , aln ca kameral bilgisa ar, elefon e in erne ba lan s gerek irmesi, ideolar n k sa s rede ok sa da insana la mas gibi e kenler de o be k llan m n n klar aras nda a l m n ar rmak ad r (Ale 2014: 142). Yo be n klara daha geni bir dinle ici ki lesi
ka-and raca m hakkak r. klar, ki isel sos al med a hesaplar n bilme enleri de o be arac l la akala abileceklerdir. Videolara ili kin or mlar n ap labilmesi, ideo ka ki inin i ledi inin g r n lenebilmesi klar n pop lari e l m ne de cevap vermektedir (Alev 2014: 145).
K resel salg n s recinde Yo be klar n icralar n pa la abildikleri bir arac hatta icra nedeni olarak de erlendirmek gerekir. klar, elbe e opl m derinden e ki-le en ola lara ili kin her aman de i ki-ler s ki-lemi ki-lerdir. Ancak soka a kma k s lamas n n old d nemde n f s n nemli bir k sm ile birlik e klar n da d ar kamamalar e icra or amlar ndan ak kal lar , klar hem korona ir se ili kin eser re me hem de b eserleri diji al pla formlar arac l la pa la ma kon s nda mo i e e mi ir. klar n k resel salg n s recinde ideolar n e lerinde bilgisa arlar a da ele-fonlar arac l la ekerek o be a kledikleri e nerede se korona ir s emal iir s leme ar na girdikleri g r lmek edir.
Yo be arac l la sesin e g r n n n birlik e ka dedilebilmesi klar n perfor-manslar n n b k oranda ans labilece i bir or am s nma a el eri lidir. Korona ir se ili kin eserlerini s nd klar ideolar n b k bir k sm nda klar n e lerinin salonlar nda bir sandal e erinde a da kol a o rarak icralar n ger ekle irdikleri g r lmek edir. Birka is isna d nda eserlerini aln bir or amda icra e ikleri, ka d da kendi elefonlar ile ap klar anla lmak ad r. Birka icrada ise kendilerini ka eden birilerinin kar s nda icralar n ger ekle irmek ediler. Eserlerini do a lama de il, ideo ekme e karar vermeden nce ol rd klar ha a a d klar g r lmek edir. cra s ras nda nlerinde d ran k lara, def erlere bakmama a en g s erdikleri ancak ak ld klar er-lerde bak klar , ha a sa falar e irdikleri g lemlenmek edir. B ideolar n b k bir k sm , klar n sanki sahne e kar gibi ak m elbise a da g mlek e k ma pan olon gi erek ap klar ekimlerden ol mak ad r. klar n k afe lerindeki en, bir sana
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
8 http://www.millifolklor.com
olarak dinle icilerine d d klar sa g n n do al bir son c olarak ok nabilece i gibi Hakan elik en e g re ken le me sor nlar a a an klar n modern olabildiklerini klar n ok a bir k sm ideon n ba nda korona ir se ili kin genel bir de erlendirme apmak a, lenlere rahme has alara ise ifa dilemek edir. Videolar n b k bir k sm nda ise do r dan esere giri ap lmak ad r. cra bi er bi me ekim sonland r lmak ad r. Yo be a klenen ideolardan klar n elek ronik ciha lar k llanma konusunda genellikle herhangi bir ard m almadan ekimlerini apabildikleri anla lmak ad r.
k N ri ra n n korona ir se ili kin eserini sa l k al anlar n n e korona ir s emsillerinin resimlerinden ol an profes onel bir klip e li inde s ledi i g r l rken k M rsel Sinan, icras na e lik eden ele i on g r n leri le kendisi bir klip ol r-m r. k G l Ahme e O an D ndar n ise ka ld klar erel ele i on program-lar nda ka dedilen g r n leri o be a klenmi ir. Vir se ili kin rk lerin ok a bir k sm mi ahi geler i eren hareke li e gilere sahipken b k bir k sm h n eren a r e gilerden ol r. ellikle in erne or am nda korona ir se ili kin mi ahi pek ok r n ara lm r, ancak b r nlere ge irilen en emel ele iri, b kadar h n erici e ac bir ola n nas l b kadar hafife al nd e b kadar l m arken nas l g l nebildi idir. klar n da b k oranda eserlerinde salg n n ciddi e ini e ac lar n or a a ko ma ama la an h nl eserler erdikleri g r lmektedir.
Korona ir s emal iirlerde klar n ir s en bahsederken genellikle korona e ir s ifadelerini k lland klar g r l r, pandemi, Co id-19 gibi tabirler
klar n korona ir s des anlar n n me inlerini k rg larken k lland klar bilgiler, kendi d lar la dene imledikleri de il, e relerinden a da erlerini alan med a kanallar ndan edindikleri bilgilerden ol mak ad r. Ancak b bilgileri or mlama
nok-as nda elbe e g rd rler. Korona ir s n T rki e de g r lmesinden nce de klar n korona ir se ili kin eserler re ikleri g r lmek edir, ancak ir s n T rki e de espi edilmesinden e soka a kma k s lamas ba lad k an sonra eser sa s nda ar olm r. klar n eserlerinin b k bir b l m , korona ir s n neden or a a km olabilece i, g ndelik a am nas l e kiledi i, insanl n ir s kar s nda nas l aresi kald erine o nla r. E de kalma le en e sa l k al anlar na des ek mesajlar i eren eserler de klar araf ndan s lenmi ir. klar genellikle ek bir korona ir s eseri ile e inmi lerdir, ba klar nsa (Hilmi ahball , Melih Yal n) korona ir s ile ilgili birden fa la eser re ikleri g r lmek edir.
Yo be klar n icralar n n ekrar ekrar i lenebilece i bir or am s nar. klar dinle icilerinin epkilerini e amanl bir bi imde g remeseler de o be n ideolar n al na or m ap labilme elli i, eserleri erine ap lan or mlar akip edebilmelerini sa lar. Kimi klar n or m apanlar n de erlendirmelerini ek ek ce aplamalar , icra sonras nda icran n e eserin ekrar ekrar de erlendirildi i bir s rece i are eder, b rada ald klar ele iriler do r l s nda klar n re imlerini bi imlendirdiklerini d nmek anl olma acak r. Video ka ki inin i ledi i, ka ki inin be endi i a da be en-medi i gibi eriler o be da is a is iksel olarak g r lebilir. klar asl nda nca bir s re korona ir s gibi sadece T rki e nin de il d n an n g ndeminin ek kon s h line gelen bir olay ile ilgili eser re erek e b n herkesin eri ebildi i bir pla forma kle -erek hem kendilerinin hem de eserlerinin an m n apm lard r. B a rlar la ar olan dinleyici kitlelerine yenilerini eklemek isteseler de yorumlardan bu eserleri dinleyenlerin b k bir k sm n n ine kendi dinle icileri old klar ha a birbirlerini e an d klar , ba lar la akraba a da a n memleke li old klar anla lmak ad r. klar n
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
nerede se her or ma ce ap erdikleri, eserlerini be enenler kadar be enme enleri de kucaklayan or mlar ap klar g r lmek edir.
Gerçek Ozan Kimdir Diye Sorarsan/Toplumun Ön nde Giden Ki idir: kla
a Yakala a e T l a Me aj Ve e Ka g
D rs n Y ld r m, klar Kork ipi odaklar, Alp o an ipi odaklar e ge ginci o an tipi odaklar olarak ba l k al nda s n fland r r (Y ld r m 2000). Kork ipi odaklar, gerek i inde ka an araf ndan bilgisine ba r lan, re i, de erleri e or ak m g e en o anlard r. Askeri dene imleri, d nceleri e sa a maceralar n dile ge iren ozan tipi ise Alp o anlard r. Ge ginci o anlar da Dede Kork Hik elerindeki de i le ilden ile be den be e ge erler, dola s la pek ok kon da bilgi sahibidirler. B o an ipinin bilgi e haber ka na olmas n n an nda sos al ele irinin de merke i old ifade edilebilir. Ge ginci o anlar n g n m deki klara en ak n ip old n s lemek anl olma acak r. klar n haber e bilgi ka na olma rollerinin ba ka arac lar araf ndan s lenildi i d n ld nde birbirinden ancak o anlar arac l la ha-ber alan e ile i im k ran bir d n a d eninin olmad g n m de klar n arl klar n s rd reme ecekleri d n lebilir. Ancak klar, bilgi e haber kanallar ndan elde e i-kleri erileri, ha a a dair g lemlerini, dene imlerini bir sana eserine e irerek opluma mesaj erme, ar olan d eni ele irme, fikirleri le opl ma nderlik e me, seslerini d
-rama anlar n sesi olma gibi pek ok rol d n rerek kl k gelene ini s rd rmek e-dirler. B anlamda klar n korona ir se ili kin bir eser re me, re mekle kalma p b eseri olabildi ince a ma a al malar n n al nda arihsel mis onlar ile s reklilik d -g s a mak ad r.
klar n neden korona ir s emal eserler or a a ko d klar b nok ada nem ka-anmak ad r. B anlamda klar n eserlerine ba lamadan nce dile ge irdikleri ba lang s lerini incelemek erinde olacak r. Kendilerini k l r re icileri olarak an mla an klar, opl ma moral e or amanlarda cesare eren rollerini ha rla arak korona ir sle m cadelede b beklen ilere g n olarak eserler re me e al klar n ifade ederler:
klar her aman b k l r n emsilcileri olm lard r, klar k l r re icileri
olm lard r. Sa a larda, m harebelerde kahramanlar m n ord m n
ask-erimi in n nde moral rk leri ok m lard r, cesare rk leri ok m lard r, b g nlerde abi m d n a olarak herkes e inde. Bi ki ok i inal olmam la m, ben de bir k olarak e de o or m. Sa elime ald m, b ka il ir s i in bakal m bir
e ok mak is i or m elimden geldi i kadar becerebilirsek. ( k Erol Ergani)
nsanl n aresi kald , pek ok lkenin sa l k sek r n n k , ekonomik e sos al pek ok s k n n n a and g nlerde belki de en ok ih i a d lan e ler m e da an ma r h d r. klar n, insanlar m s l k e karamsarl k an akla rma a nelik s lemleri b anlamda old k a nemlidir. klar n b mesajlar erirken halka, e kililerin ir s en kor nma nerilerine ria e e melerini elkin e ikleri de g r l r ki b opl ma nderlik e ikleri d ncesinin a a k alanlardan biri olarak de erlendirile-bilir. kl k gelene inin emsilcileri opl m n b k bir k sm araf ndan akip edilmese de klar n belirli bir dinle ici ki lesinin old e b ki le e klar arac l la mesajlar verilebilece i g ard edilmemelidir:
ncelikle T rk mille imi in b ir s a la aca ndan eminim in allah. Bir an nce fazla zaiyat vermeden 83 milyon el ele vererek birlik beraberlik olarak atlata-ca m a atlata-can g n lden inan or m. Sa n C mh rba kan m n, Sa l k Ba-kan m n, bilim adamlar m n da b rd gibi 14 k ral na arsak fa la ai a
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
10 http://www.millifolklor.com
ermeden b i in i inden sa salim kaca , in aallah a la aca . Ben k
Beh-rami Ak emir olarak can mla, mle, g n l g mle, sa mla s mle ben de bu
ker ana ka k da b l nmak is i or m. B n has alar m a acil ifa, Allah b m si-be i bir an nce ba m dan def e sin in aallah. ( k Behrami Ak emir)
klar n o be k llanarak eserlerini pa la malar e b eserlerini icra e meden nce halka bir ak m elkinlerde b l nmalar asl nda opl ma nderlik e me rollerinin old n d nmelerini e b n e leme ge irme sor ml l n g s erir. B s re e reklamlarda, kam spo lar nda g rme e al k old m e de kal a r lar n , ele i -yon kanallar nda olmasa da ine de halka la rma a al rlar:
Ba lar b na nc D n a Sa a di or e ben de onlara ka l or m. B ille en k r lmak i in bi im apaca m bir ak m e ler ard r. ncelikle e imi den kmamam gereki or ki b ir s enebilelim, b has al k an k r labilelim. Sa l k Bakanl nda al an m sa l k personellerine, ba a Bakan m olmak ere, de le imi in ord s na, polisine, hi me eden herkese can g n lden e ekk r edi or m. 'Aman ha aman e ini den kma n' di or m." ( k Tahir Erdo d )
E de Kal mesajlar n n erilmesi klar n, kl k gelene i i erisinde e i mel-erinin kendilerine bi i i opl msal rollerle ili kili old kadar a n g r n or m o h lde ar m 2 d ncesi le de ak nda ili kilidir. klar me h ri e a n n gereklili-klerinden de ak kalama lar. Korona ir s erine a d klar , bes eledikleri eserlerin be enilmesi, dinlenmesi e pa la lmas kimi aman eserin re ilmesine ili kin biricik neden h line gelebilir:
Bili ors n memleke imi de, m d n ada bir korona ir s has al a lma a ba lad . nsanlar m ka bedi or . lenlere Cenab Allah an rahme dili or m. Kalan karde lerimi in mesajlar n in erne en ok or . E de kal n di e m
dos lar m a n ap orlar. E de kalal m, e de kalal m. B n a arken
bi de bir halk o an Rahim Sa lam olarak dos lar m a bir rk m s naca , onlar n be enisine bakal m, Rahim Sa lam bir o an dili le, bir o an eli le, ne s l or? Dinle en dos lar sa ols n, ar ols n, herkes dinlesin, birbiri le
pa la s nlar b rk m . ( k Rahim Sa lam)
re ilen eserlerin klar n sos al med a hesaplar nda e o be da dola ma girmesi, b olla di er klar n hangi eserleri re iklerinden haberdar olmalar klar korona ir s kon s nda eser re me e bir bak ma orlar. klar n sa mla s mle anla mak is edim , o an dili le o an eli le s ledim , can mla, mle, g n l g mle ben de b ker ana ka k ermek is edim gibi s lerle eserlerini akdim e meleri, b kon da iir a man n kendi aralar nda bir pres ij meselesi a da sana aki s al klar n g s erdikleri bir kon h line gelmi old n d nd r r:
K me li dos lar m, son bir iki a d r D n am ehdi eden korona ir s di e bir e k . Allah be erinden kor s n. Herkes bir e ler ald , s ledi. Ben de na i-ane bir e ler a d m. nas l bir ir s imi sa mla anla mak is i or m. ( k Gulfani)
klar korona ir s kon s nda eser re me e se k eden nedenler, a a an kl k e -mek, opl ma birlik beraberlik e m mesajlar er-mek, korona ir sle m cadelede
e kililerin elkinlerini halka s e m ik e li inde la rmak, re iciliklerini, ara c l klar n e sana a s al klar n eserleri le hem di er klara hem de dinle icil-erine g s ermek bi iminde e lenebilir. B eserleri re irken kl k gelene i i erisinde
e i mek en ka nakl kendilerine klendi ini d nd kleri arihsel e opl msal rol-lerden ilham ald klar kesindir.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
Ya amay Seviyorsan Karde im/Hayat Eve S ar, Otur Evde Kal: De i e Ya a
e G delik R i le
Korona ir s n T rki e de g r lme e ba lamas ndan sonra g ndelik a amda pek ok de i iklik olm r. Ok llar n a il edilmesi, camilerin ibade e kapa lmas , k af r-lerin, berberlerin i lerine bir s re ara erilmesi, oplanma gerek iren pek ok e kinli in ip al edilmesi, 65 a s e 20 a al na soka a kma asa ilan edilmesi, b k ehirlere giri k lar n kapa lmas gibi pek ok nlem ir sle e kin bir m cadele sergilenebilmesi i in b s re e al nm r. klar, b nlemlerin e g r lme en bir d man olarak an mlad klar korona ir s n g ndelik ha a lar nas l de i irdi ini keskin g lem e enekleri e ifade becerileri le or a a ko arlar.
klar n eserlerinde karan ina s recinde g ndelik ha a a ili kin g lemleri nemli bir yer tutar. Bu d nemde ekonomik s k n lar f rsa bilerek bir anlamda s de pahal l k
ara anlar klar araf ndan abar l bir ekilde ele irilirler: Marke ler bo ald bir andan dold
Zengin ine engin k e i b ld Be li re s a m elik old Bi e ramadan gitme korona
Korona korona ( k Melih Yal n)
Ekonomik d rg nl n pek ok al an n i inden olmas na ol a mas e re imin d rmas ndan dola k l n ba g s erece i endi esi klar n iirlerinde i lenen kon lardand r. klar e relerinde g rerek dene imledikleri a da med a kanallar ndan edindikleri g ndelik a ama dair bilgileri, insanlar n ok k k bir ir s kar s nda nas l aresi kalabildi ini g s ermek i in k llan rlar. Pek ok iirde klar n, g ndelik ha a a me dana gelen b de i imlerin do al olarak sor ml s g rd kleri korona ir se seslen-dikleri g r l r:
eri kapand i si aresi K l k g r n or a s aresi
Ya l g rd n a s aresi
A la an as k s ra s n korona
Korona korona b g n gi kalma ar na Git Allah in ha r na ( k Celali)
Sokaklarda, caddelerde arabalar n rafi e k n engelle en, d nleri er ele en korona ir s, insana l m ha rla r. nsanlar n soka a kma asaklar n n ncesinde de im erinde se marke leri alan e meleri de klar araf ndan ele irilir:
Raflarda kalmad pirin makarna Ne korna alan ar ar k ne rna
l m n ma dedi insana
A g l e ibre old n korana ( k Hasan Karaba )
klar n g ndelik a amda k kl de i iklik apan nlemlerin bir k sm n mi ahi bir dille ele ald klar e belki de b s re e b nalan insanlar raha la ma a al klar g r l r. 65 a s ol p kronik bir raha s l olanlarda l m oran n n ksekli i, b ki ilerin nca bir s re soka a kma asa ile s n rlanmas n gerek irir. B d r m, 65 a s n n g ndelik a am r inlerini derinden e kiler, haber b l enlerinde s kl kla e lerinde d rmak an s k ld klar n s le erek soka a kan a da oc klar araf ndan orla e lerinde lma a al lan insan man aralar ile kar la l r. 65 a s klar, kendilerinin de mak or nda old klar soka a kma asa n mi ahi bir dille ele alarak nas l hisse iklerini e a amlar nda nelerin de i i ini or a a ko arlar:
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
12 http://www.millifolklor.com
Soka a kma asak e iler, Ha nla ad m ka g r ga r , Eski defterleri kurcalayarak,
fkesini s me sa , G r ga r g r ga r G r ga r g r ga r
Al m be a s e e kapand B ak geldi a g r la a da and Ye mi lik os nlar e e ba land
pini k ranlar ka G r ga r g r ga r
G r ga r g r ga r ( k Hilmi ahball )
E de kal mesajlar na iirlerinde geni bir ekilde er eren klar n b k oranda eman n e de kal old iirlerde hareke li e giler e mi ahi bir dil k lland klar g r lmek edir:
Al bir sabun bir kolonya
El ka do a do a
Y h ekelim korona a
E inde kal e g eldir ( k M rsel Sinan)
k M rsel Sinan n eserinde g r ld gibi klar, b s re e e kililer araf ndan e de kalma endiren sloganlar da iirlerinde k llan rlar. Belki de e gi arac l la b sloganlar n e ki g c n ar rma hedeflerler. Soka a kma asaklar na mak a or-lanan, nceki g ndelik r inlerini le en ki ilere e de neler apabileceklerine ili kin
neriler mi ahi bir dille s n l r: Balkonda mangal ap salonda ak l Mesafe i kor akla ma sak n D ar dan korona ge irme sak n Ha a e e s ar o r e de kal E de kal karda e de kal
O r o r e de kal ( k Melih Yal n)
Soka a kma asaklar ile birlik e nca bir d nem kad n e erke in s rekli e de kalmas kimi aman a malar a anmas na neden ol r. Sos al med ada ap lan pa la mlarda, b a malar mi ahi bir dille i lenir. Sarma saran, e emi le en erkeklere, aile elerinin e de olmas ndan dola g n bo emek e a ser is e mek or nda kalan kad nlar n b kk nl na ili kin pek ok ideo b s re e sos al med ada dola r. klar da e de birlik e ok aki ge irmek en ka naklanan sor nlara, b s recin amas la e leri le aralar n n bo ld na ili kin pek ok di e kaleme al rlar. Ancak ba klar, opl msal cinsi e rollerine kar d r r, ha a n m erekli ini rg la arak kar l kl eri ile b s recin daha sa l kl r lebilece ine dikka ekerler:
M l olman n ek ol se gidir Ha a m erek ir kad n erkek bir B la k an ba la ama ra gir Ha a e e s ar o r e de kal E de kal karda e de kal
O r o r e de kal ( k Melih Yal n)
klar n korona ir sle birlik e de i en a ama e g ndelik r inlere ili kin g lemlerini s e d n r rken kendilerinden beklendi i gibi- opl msal ele iri i
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
b k oranda k lland klar g r l r. K resel salg n d neminde al nan nlemlere mak a orlanan, b s reci f rsa a e irerek ka an sa lama a al anlar, klar n ele irilerinin hedefi olmak an k r lama lar. A n amanda klar n de i en r inleri mi ahi bir dille yorumlayarak psikolojik a dan old k a orl ge en b s recin e kilerini a al ma a al klar da g r lmek edir. klar n eserlerini k rg larken ir s n insanlar l me g ren k c g c kadar a ama a de am edenlerin kimi aman g ld ren insanl k h -llerini de i lemeleri, ha a a e ir sle birlik e de i en a ama b nc l bir bi imde ba-kabilme becerilerini or a a ko ar. klar n h liha rda k resel salg n n or a a k na
e ilk e kilerinin g r ld d neme odaklanan dikka leri, aman i erisinde eni sos al a am e eni normalleri de i erecek ir.
G rd Emretti Yaradan/Çin i De il Korona: lahi Ce a S le i
Korona ir s n in in W han ken inden d n a a a l na ili kin arsa mlar olsa da nas l e ne ekilde or a a km e a lm olaca na ili kin belirsi liklerin b s -re e eni efsaneler e mi ler -re i i g r lmek edir. in in A r pa e A.B.D. i g s le irmek i in bi olojik silah olarak ir s ara e bir labora ardan bilin li bir ekilde s d rd , A r pa n n ir se kar sa nmas olan a l n f s n eri mek e k resel reses on s recinde emeklilerin sa s n a al mak i in ir s k lland , online e i im, al ma, al eri in ne k eni d n a d eninin pro as n apmak i in ir s en ararlan ld na ili kin ehir efsaneleri a da komplo eorileri med ada er al r. Sos al med a e kin bir bi imde k lland klar anla lan klar n b haberleri g rm olmalar m h emeldir. Ancak klar aras nda ir s n or a a k na ili kin g r ler a rl kl olarak ir s n Allah araf ndan g nderilen ilahi bir ce a old n ndedir. Yaradan n dos a a mas , g r p emre mesi, k llar na mesaj ermek is emesi, hikme g s ermesi, k l a mad k a bela a ma aca gibi me aforik ifadelerle ir s n Allah
araf ndan g nderildi i d ncesi des eklenir3:
Allah is eme se dal k p rdama Dos a Yaradan a
G r ga r g r ga r (Hilmi ahball ) G rd emre i Yaradan
in i i de il korona (O an D ndar) Bu ses bize musibetin sesi mi Allah n ga ab bir fkesi mi K ame in habercisi mi
Kullar hak an mesaj ald b g nler ( k K r a Karak l k) Hikme senden Yaradan m
Son m ha r e le
Nas l i ir anlamad m
Son m ha r e le (O an Ali Serha i) K ldan bela gelme hak a mad k a
Hak bela a ma k l a mad k a (Ahme Ecem)
klar, korona ir s n Allah araf ndan g nderilmi old d ncesinde birle mi olsalar da ir s n neden g nderilmi olabilece ine ili kin gerek eleri farkl l k g s erir. Kimi klar, k l n k la e i e e mesini, para a amah edilmesini, insanlar n a r l klarla
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
14 http://www.millifolklor.com
dol a am ar lar n , a l k an len insanlar ne kararak ir s Allah n insanlara g nderdi i bir bela olarak or mlar:
Eziyet etti kul kula Tap ld para a p la Yaradan verdi bela in i i de il korona Korona vay korona Son m ar k ha rola Ya amad k bi s radan
o a g b radan
G rd emre i Yaradan in i i de il korona Korona vay korona
Son m ar k ha rola (O an D ndar) D n a a dald k seni n k
Ce am ir s korana b ld k (Ahme Ecem) nsano l b ce a hak e i
Azrail kefeni bi i
G r ga r g r ga r (Hilmi ahball )
klar n bir k sm kar daki rneklerde de g r ld gibi ir s n b n insanl a g nderilmi bir ce a old g r ne sahipken klar n nemli bir k sm ise b ilahi ce a daha farkl bir bi imde de erlendirirler. Vir s n alim ler kar s nda aresi old klar n d nd klerinin ard m na , ilahi adale i sa lamak ere g nderildi i g r n des eklerler. B g r e des ek erilirken ma l m olarak m sl manlar n an mland , onlara lme ikleri d n len di er din mens plar na kar d la c bir dil geli irildi i g r lmek edir. klar n d n a g ndemini ak ndan akip e ikleri iirl-erinde g nderme ap klar ola lardan anla lmak a e kendi pencereliirl-erinden a anan
adale si liklere s c l k e me e al klar g r lmek edir. B nok ada T rki e den A r pa a ge me e al rken bo lan S ri eli A lan bebek, bombal sald r son c a r aralanan e lmeden nce si i gidince Allah a ik e edece im di en a ndaki S ri eli oc k e Y nanis an s n r ndan al na ak T rki e e g nderilen m l ecilerin simgele irildi i s lenebilir:
in den gelmi ir s ismi korona Dok nmas n M sl mana K r an a Her g n ra Filis in e rana Nice A lan bebek ld b g nler Zalimlerin lm b na nedenler Haktan bela bulur kula edenler Yal na ak A r pa a gidenler
M l eciler nerde kald b g nler ( k K r a Karak l k) Su tersine akacak,
D n a b na bakacak, A lan bebe in ah ,
Hepini den kacak ( k Zeki Erdali) Y l 2020 Mar a girdi
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
Sanki d n ada der a girdi Bir oc k Allah a ik e e i
Ma l mlar n ah reddedilmedi (Ahme Ecem)
klar n, korona ir s n ilahi bir ce a old s lemi ile halk aras nda a g n olan bir inanc n s c l n ap klar d n lebilir. Ancak b inanc or a a ko arken ba ul s e din mens plar n d la c e e if edici bir dil geli irerek ekile iren s-l ps-lar , ge mi e insans-lar k caks-la an e ons-lara f k a an ros-ls-lerine g n d memek e-dir. B sl p, klar n s n rl dinle ici ki lelerini memn n edebilir ancak klar n ok farkl be enilere e a am g r lerine sahip insanlarla ba k rmalar n engelle ebilir. klar elbe e ge mi e old gibi adale si liklere, haks l klara s c l k edeceklerdir, ancak b n aparken k lland klar dil e sl p b k nem a mak ad r.
K a i Se de Rica a / Sa d K la Gel G : Zali
-le i e Ada-le i lik-le i Y k E e i Bi Y l Ola ak K a i
Korona ir s n d n a g ndeminde k sa s rede er b lmas n n al nda a an en nemli nedenler, k k s a lma h , ld r c l e g r nme li i ile k sa s rede k resel bir salg n ba la mas d r. Geli mi eknolojilere sahip olan insanl n ellikle geli mi de le lerin old k a k k olan b ir se kar kesin eda i n emleri geli irememesi, ir s n cinsi e , rk, din a da makam me ki a r m apmadan herkese e i da ranmas klar n korona ir se ili kin ikili bir bak a s geli irmelerine neden olm r.
klar bir araf an ir s n ld r c g c nden e ahrip edicili inden kendi lkelerinde a a an e a n dini pa la klar insanlar i in endi e d arken di er andan opl m d enini adale si likleri le bo d klar n e d n a si ase inde k c l de le poli ikalar la adale si lik ara klar n d nd kleri d n a liderlerinin ir s n ld r c g c nden nasiplerini almalar na ili kin di eler s lemi lerdir4:
Coni e andan a r lma Mi onlar hi b rakma
E ro madan do ma
Va seni al m korona Korona vay korona
O bakanlar n korola ( k K l N ri) Yalan anl di enleri
e an pos giyenleri Ye im hakk i enleri
Al da g r sen korana ( k G l Ahme )
klar, lkelerini -belki de- kor ma refleksi le ir s n a lma n n ba ka l slara e irmesi emennisi i eren pek ok di e s lemi lerdir. B di elerde a ir s n or a a kmas na neden old klar n d nd kleri lkelerde kalmas a da alim lik
ap klar n d nd kleri lkelere a lmas dileklerine er erirler: Korona korona sak n gelme b ana
Korona korona n n e irme T ran a Gidecek erin mi ok e ir ora fana Sak n gelme T rki eme (O an Sabri Yana )
G menleri ar dalga
Kara leke old k a a Y nan sahiline ra
Mi F k , 2020, Y 32, Cilt 16, Sa 127
16 http://www.millifolklor.com
klar belki de d el mek is edikleri ancak g lerinin e medi i pek ok d r m i in korona ir s k llanarak d en e adale sa la acaklar n d n rler. Ancak b d eni e adale i sa lama d nceleri, k lland klar dil e sl pla g lgelenir. klar n aman aman ba ka mille ler e d n a liderleri i in k lland klar argo i erikli ifadeleri e bedd a ni eli indeki s lemleri, dinle iciler aras nda da bir ikilik ara r. Videolar na or m apan dinle icilerin kimi alk s leri le klar des eklerken, kimi dinle iciler b n n kl k gelene i ile ba da mad , eski klar n b ar de i leri asla ercih e me -ece i d ncesini ne kararak klar ele irirler.
S
klar, ge mi e opl mda nc roller s lenmi lerdir. lden ile be den be e ge en klar ile i im ara lar n n okl nda ile i im kanallar ndan biri g re i g rm lerdir. Ancak amanla sos al ap da me dana gelen de i imler, klar n erini alan pek ok ile i im kanal n n or a a k e klar n b s rece a ak d rma kon s nda g rece aman akala amamalar klar n opl mdaki nc rollerinin geride kalmas na neden olm r. kl k gelene ini s rd renler dinle icilerini k smen ka be mi lerdir. Korona ir s salg n s recinde, k e k l l kle ili kilendirilen ken in sor nlar na e ilgi alanlar na ak kald arsa lan klar n en a ndan ema a s ndan g nceli a-kalama abalar g r n rl k ka anm r. klar n k resel salg na ka s kalmad klar , salg n n e kilerini kendi g lemleri e dene imleri er e esinde or mlad klar g r l-m r. klar, re ikleri eserleri halkla b l rmak i in gereken diji al kanallara
la ma e b nlar k llanma a s ndan da old k a ba ar l d rlar. klar n sa l k al an-lar na des ek eren, ir sle e kin bir bi imde m cadele edilebilmesi i in de le ne icil-erinin ald klar nlemleri g lama kon s nda halka elkinlerde b l nan iirleri, ge mi e s lendikleri opl ma moral eren e birlik beraberlik r h n ne karan roller-i le ml d r. klar, insanlar n karamsarl a d b s re e, mi ahi geler e gelece e dair m dol mesajlar i eren iirleri le opl ma mane i a dan des ek olma a
al m lard r.
klar g lem e eneklerini b s re e de i en g ndelik a am dene imleri e r -inlerini or a a ko arken sos al ele iri becerilerini de nlemlere ma an a da b s reci f rsa a e irme e al anlar be imlerken g s ermi lerdir. Korona ir s n g ndelik a ama e kilerinin an nda ir s n neden e nas l or a a km olabilece i de klar n iirlerinde er alm r. Korona ir s n ilahi bir ce a olarak Allah araf ndan g nderildi i d ncesi klar aras nda a g nd r. Kimi klar ir s n a r l klar i erisinde olan m insanl a g nderildi i d ncesini ne kar rken klar n bir k sm ise m sl manlara l m e ikleri arsa lan di er din mens plar n ce aland rmak ere ir s n g nderildi ini iirlerinde rg lam lard r. klar n ilahi ce a d ncesini des eklemek ere k lland klar dil e sl p, ba iirlerde d la c e ekile irici bir a rla ap lmak ad r. klar n b a rlar , dinle icilerinin bir k sm araf ndan kab l g r rken di er k sm ise b n kl k gelene i ile de le irememek e-dir. klar n ola lar ele al rken bak a lar n n kapsa c l e farkl g r lere sahip ki leleri k cakla an bir dil e sl p geli irmeleri b gelenek en beklenenlerin kar lanmas a s ndan b k
nem a mak ad r. NOTLAR
1. Ba l k a k llan lan di eler, Yan k Ahme lakapl k Ahme ahino l na ai ir. iirin amam i in bk . ahino lu, Ahmet (2010), eker Dikeni, Ankara: K l r Ajans Ya nlar .
2. a m da ar olman n d nmek en de il g r n r olmak an ge i ine nelik ar malar r en bir a-l ma i in bk . A a , Ta f n (2018). Görünüyorum O haa-lde Varım “Me huriyet Çağı”nda Küa-ltür ve nsan.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
3. Korona ir s n Tanr n n bir ce as olarak insanl a g nderildi ine ili kin d nce aln ca T rki e de g r len bir d nce de ildir. Di er m sl manlar, ah diler e hris i anlar aras nda ben er d ncelerin old e b d ncelerin ga e elerde ar ld ha a din adamlar araf ndan korona ir s n ilahi bir ce a ol p olmad na nelik online kon malar ger ekle irdikleri bile anla lmak ad r.
4. al mada do r dan bir mille i e dini e if edici bir bi imde hedef alarak korona ir s arac l la k r -l nabi-linece i d ncesini rg la an iirlerin al nmamas na en g s erilmi ir. Ancak b b l mde ne s r len d ncelerin som la r lmas i in ba rnekler erilmi ir. Ok c lar, makalenin ka nak a-s nda erilen linklerden b ea-serlerin amam n dinle ebilirler.
KAYNAK A
k Ahme Ecem, https://www.youtube.com/watch?v=-iaT8MwyUJY, klenme arihi, 22 Nisan 2020. k Behrami Ak em r, https://www.youtube.com/watch?v=3LlamZwiIVI, klenme arihi, 22 Mar 2020. k Celali, https://www.youtube.com/watch?v=eHcEtoOGB8o, klenme arihi, 8 Nisan 2020.
k Erol Ergani, https://www.youtube.com/watch?v=fLCKWiTg6Yg, klenme arihi 23 Mar 2020. k Hasan Karaba , https://www.youtube.com/watch?v=34wYIEgQS4U&t=41s, klenme arihi, 14 Mar
2020.
k G lfani, https://www.youtube.com/watch?v=44xJuMgTqFo, klenme arihi, 17 Mar 2020. k G l Ahme , https://www.youtube.com/watch?v=P97cjzsQjwM, klenme arihi, 16 Mar 2020. k Hilmi ahball , https://www.youtube.com/watch?v=9SAcXrmG8Lw, klenme arihi, 20 Nisan 2020. k K l N ri, https://www.youtube.com/watch?v=Kos1YpAK6IU, klenme arihi, 25 Mar 2020. k K r a Karak l k, https://www.youtube.com/watch?v=RLcEzclV7Ec, klenme arihi, 26 Mar 2020. k Melih Yal n, https://www.youtube.com/watch?v=UFV6tiG7FTo, klenme arihi, 14 Mar 2020. k Melih Yal n, https://www.youtube.com/watch?v=4Mz7fiHZr6E, klenme arihi, 11 Nisan 2020. k M rsel Sinan, https://www.youtube.com/watch?v=a7ssNWBfaWg, klenme arihi, 23 Nisan 2020. k Tahir Erdo d , https://www.youtube.com/watch?v=7JU1V5eaezo, klenme arihi, 30 Mar 2020. k Rahim Sa lam, https://www.youtube.com/watch?v=sylAeWU9DQQ, klenme arihi, 25 Mar 2020. k Zeki Erdali, https://www.youtube.com/watch?v=b9DUjyYB8gw, klenme arihi, 22 Mar 2020. A a , Ta f n (2018). G r n or m O halde Var m Me h ri e a nda K l r e nsan. s anb l: Can
Ya nlar .
Ale , Eda (2014). k Kah ehanelerinden Sos al Pa la m Si elerine kl k Gelene i. Y ksek Lisans Te i, Ga i ni ersi esi Sos al Bilimler Ens i s .
Ba r, Mehme (2014). k Mehme Ba r Ha a e iirleri. anl rfa: Elif Ma baas .
Fidan, S le man. kl k Gelene i e Med a End s risi li kisi erine Bir Ara rma. Dok ora Te i, Hace epe ni ersi esi Sos al Bilimler Ens i s , 2016.
O an D ndar, https://www.youtube.com/watch?v=Dq3Z-qgwYUE , klenme arihi, 14 Nisan 2020. Ozan Ali Serhati, https://www.youtube.com/watch?v=GV8XmnFha18, klenme arihi, 9 Nisan 2020. Ozan Sabri Yanaz, https://www.youtube.com/watch?v=HHS_AAyKyOc, klenme arihi, 11 Mar 2020.
ahino lu, Ahmet (2010), eker Dikeni, Ankara: K l r Ajans Ya nlar .
Y ld r m, D rs n (2000). Tarih S re inde leti im Odaklar , A lar e levleri [XIII.- XX. Y llar Aral T rki esi] , T rk D n as , S.10 (G 2000): 327-353.
