B eslenm e ve D iyet D e rgisi / J . N utr. and Dîel., 15 : 7 - 17, 1986.
ANKARA ETİMESĞUT - ÇUBUK KÖYLERİNDE YAŞAYAN 0 - 3 6 AY ARASINDAKİ ÇOCUKLARIN BESLENME VE
GELİŞİM DURUMLARININ ETKİLEŞİMLERİ
D oç. Dr. N a za n BOZKURT* / D oç. Dr. U fuk GÜNEYLİ*
Çubuk v e E tim e sg u t k ö y lerin d e 0 - 3 6 ay arasın d a b u lu n an 416 n orm al v e m a ln ü trisy o n lu olan çocu k ların d u yu n ıotor, so sy a l g elişim le r i ile a ile ya p ıla rı v e an n e - baba d av ra n ışla rın ı sa p ta m a k a m a cıy la a ra ştırm a ya p ılm ıştır. A raştırm a verileri; n o rm a l ağ ırlık ta k i ço cu k ların d u y u m o to r v e so sy a l g elişim lerin in , m a ln ü tris y o n lu çocu k lara o ran la daha iy i o ld u ğ u n u g ö ste rm ek tedir. Y in e norm al ço cu k la rı a n a - b a b a la n daha ço k k o n ım a k ta , k o n tro l e tm ek te v e a şırı sev g i g ö sterm ek ted irler. Ana - b a b a la n n y a ş la n , öğ ren im d u r u m la n v e aile g eçim sizliğ i yön ü n d en ik i grup a rasın d a ö n em li fark b u lu n a m a m ıştır.
GİRİŞ
Bu yazı A nkara Etim esğut - Çubuk köylerinde yapılan beslen me araştırm asın ın b ir bölüm ünü k apsam aktadır. Daha önceki ya zıda; a raştırm a kapsam ına giren ailelerdeki çocukların fiziksel ge lişim leri ve beslenm e d u ru m ları incelenm iştir (1).
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
A raştırm aya; E tim esğut ve Çubuk ilçelerinden 10’a r köy ile b u 20 köyde yaşayan ve 0 -3 6 ay arasın d a çocuğu b u lu n an toplam 416 aile örnek olarak seçilm iştir. H er aileden bu yaş gru b u n d a bu lu n an b ir çocuk araştırm ay a alınm ıştır.
A raştırm a ile ilgili bilgileri içeren b ir anket form u hazırlanm ış
ve so ru lar çocukla ilgilenen kişiye yöneltilm iştir. Bu ara d a çocuk ların duyum otor ve sosyal gelişim leri ve anne b ab a tu tu m la rı ile il gili davranışları gözlenerek ailelerin so ru lara verdikleri cevabın kontrolü yapılm aya çalışılm ıştır.
Ayrıca çocukların gelişim lerini belirlem ek için ağırlıkları öl çülm üş, bu ölçüm ler Türkiye için geliştirilm iş sta n d a rd a (2) göre değerlendirilerek norm al gelişen ve m alnütrisyonlu olan çocuklar belirlenm iştir. Bu belirlem eden sonra çocukların davranışlarının değerlendirilm esi yapılm ıştır.
BULGULAR
a. Aile Yapılan
A raştırm aya alm an çocukların anne ve b ab aların ın yaşlara gö re dağılımı Tablo l ’de verilm iştir.
g Bozkurt, N .( Güneyli, U.
T ablo 1 : Ç ocukların A nne v e B ab aların ın Y aş D ağılım ı Y aş G ru p lan (Yıl) A nne B ab a S ayı % S a y ı % 15-25 196 47.1 96 23.1 2 6 -3 5 178 42.8 199 47.8 3 6 -4 5 40 9.6 99 23.8 4 6 -5 5 2 0.5 20 4.8 5 6 -6 5 — — 2 0.5 T oplam 414 100.0 416 100.0
Görüldüğü gibi çocukların büyük çoğunluğunun annelerinin yaş ları o rtalam a 15-35, b ab aların ın ise 15-45 yaşları arasın d ad ır. N or mal ağırlıktaki çocukların annelerinin % 47.8’i o k u m a -y a z m a bilm e m ekte, % 9.5’i o k u r-y a z a r, % 42.7’si ilk ve o rtao k u lu bitirm işlerd ir. M alnütrisyonlu çocukların annelerinin % 53.0’ü okum a - yazm a bilm e m ekte, % 13.0’ü o k u r-y a z a r, % 34.0 u de ilk ve o rta o k u lu b itirm işler dir. H er iki gruptaki çocukların b ab aların ın büyük b ir kısm ı ilkokulu bitirm işlerdir.
Annelerin % 61.7’si ev k ad ın ı, '% 35.6’si hem evde hem de yazları tarla d a çalışm akta, % 2.7'si de m em ur o larak çalışm ak tad ırlar. B aba
ÇOCUKLARDA BESLENME VE G E L İŞ İM 9
ların % 51.9’u çiftçi, % 10.3’ü küçük sanat erbabı, '% 10.3’ü m em ur,
% 26.0’sı işçi, % 1.5'u da işsizdir.
Ailelerin % 39.2’sinde 1 - 2 çocuk, % 37.5’inde 3 -4 çocuk, % 16.8 inde 5 -6 , % 5.8’inde 7 - 8 , % 0.7’sinde ise 9 -1 0 çocuk b ulunm akta dır.
Annelerin % 68.8’i araştırm aya alm an çocuğa isteyerek ham ile kaldıklarını, % 31.2’si ise istem eden olduğunu belirtm işlerdir. Ço cukların % 72.6’sm a anneleri, % 27.4’üne ise yakın ak rab aları b ak m aktadırlar.
b. Fiziksel Gelişimleri
A raştırm aya alm an çocukların ağırlıklarının stan d a rt değerlere göre d u rum ları Tablo 2’de verilm iştir.
T ablo 2 : Ç ocukların A ğırlıklarının S tan d art D eğerlere Göre D ağılım ı
N orm al A ğırlıkta M alnütrisyonlu
O lanlar O lanlar T oplam
Aylar S ayı % Sayı % Sayı %
0 - 6 57 78.1 16 21.9 73 100.0
7 -1 2 52 64.2 29 35.8 81 100.0
13-24 138 73.8 49 26.2 187 100.0
2 5 -3 6 69 92.0 6 8.0 75 100.0
T oplam 316 76.0 100 24.0 416 100.0
M alnutrisyonun yaşlara göre dağılımı incleendiğinde 0 - 6 ay arasındaki çocukların % 21.9'u, 7 -1 2 ay arasındakilerin % 35.8’i, 13-24 aylar arasındakilerin % 26.2’si, 25-36 aylar arasındakilerin ise % 8.0’inin m alnütrisyonlu olduğu görülm ektedir. Diğer b ir de yişle toplam 416 çocuğun % 24.0’ü m alnütrisyonlu olarak sap ta n m ıştır.
c. Duyumotor ve Sosyal Gelişimleri
0 -2 4 ay arasındaki norm al gelişmiş çocuklarla m alnütrisyon lu o larak saptanan çocukların duyum otor gelişim lerini gösteren çeşitli tepkilere verdikleri cevaplar Tablo 3 - 4 ve 5’de yaş g rupları na göre ayrı ayrı verilm iştir. T abloların incelenm esinde, anlaşıla cağı üzere norm al ve m alnutrisyonlu çocukların davranışları ve
10 Bozkurt, N., Güneyli, U tepkileri arasındaki fark özellikle 7'nci aydan sonra daha belirgin olarak ortaya çıkm akta ve bu d urum istatistiksel açıdan da önem lilik gösterm ektedir.
T ablo 3 : 0 - 6 Ay A rasındaki Ç ocuklardan B ek len en D u yu m otor G elişim e İlişk in T epkileri G österen lerin D ağılım ı_________________ __________
N o rm a l A ğırlıkta M aln ü trisyon lu
______ O lanlar (n = 5 7 ) O lanlar ( n = 1 6 ) _____________ T e p k i l e r S ayı % S ayı % t p 73.68 9 52.25 t = 1.34 p > 0 .0 5 73.68 10 62.50 t = 0.87 S o sy a l u y a n la r a gü lü m sem e 42
G özleriyle n esn eleri tak ip e tm e 42
K afasını dik tu tm a 45
E lleriyle oynam a 41
Y üzüstü yatm a 38
A vucuyla n esn eleri kavram a 35
Y atarken yüzükoyun d ön m e 18
D estek siz otu rm a 6
N esn eleri bir eld en d iğerin e 12
geçirm e
E m ek lem e 1
Y ardım sız ayakta durm a 1
Adı söylen in ce tepki g ö sterm e 14
İki h eceli k elim e sö y lem e 1
Yalnız b a şın a b isk ü vi yem e 6
Y ardım la yürüm e 1 p > 0 .0 5 78.68 7 43.75 t = 2.75 p < 0 .0 5 71.93 9 56.25 t = 1.19 p > 0 .0 5 66.67 8 50.00 t = ,1.22 p > 0 .0 5 61.40 9 56.25 t = 0.37 p > 0 .0 5 31.58 1 6.25 K esin Ki-kare p < 0 .0 5 10.53 -- -- K esin Ki-karc . p > 0 .0 5 21.05 1 6.25 K esin Ki-karc p > 0 .0 5 1.75 — --- K esin Ki-kare p > 0 .0 5 1.75 — -- K esin Ki-karc p > 0 .0 5 24.56 1 6.25 K esin Ki-karc p > 0 .1 0 1.75 — -- K esin Ki-kare p > 0 .0 5 10.53 -- ‘ “ K esin Ki-kare p > 0 .9 5 1.75 1 6.25 K esin Ki-kare p > 0 .0 5
ÇOCUKLARDA BESLENM E VE G E L İŞ İM 11
T ablo 4 : 7 -12 Ay A rasındaki Ç ocuklardan B ek len en D u yu m otor G elişim e İlişk in T epkileri G österenlerin D ağılım j
N orm al A ğırlıkta M alnütrisyonlu
Oleini ar (n = 5 2 ) O lanlar (n = 2 9 )
T e p k i l e r S ayı % Sayı % t P
S o sy a l u y a n la r a g ü lü m sem e 51 95.10 24 82.75 t = 2.52
p < 0 .0 5
G özleriyle n esn eleri takip etm e: 51 98.10 28 96.55 t - 0.424
p > 0 .0 5
K afasın ı dik tutm a 52 100.00 27 93.10 t = 1.92
p < 0 .1 0
E lleriyle oynam a 52 100.00 26 89.66 t = 2.36
p < 0.05
Y üzüstü yatm a 52 100.00 27 93.10 t - 1.92
p < 0 .1 0
A vucuyla n esn eleri kavram a 52 100.00 27 93.10 t = 1.92
p < 0 .1 0
Y atarken yüzükoyun dönm e 48 92.30 20 68.96 t = 2.74
p < 0 .0 5
D estek siz oturm a 45 86.54 18 62.06 t = 2.54
p < 0 .0 5
N esn eleri bir eld en diğerine 47 90.38 19 65.06 t = 2.76
geçirm e p < 0 .0 5
E m ek lem e 33 63.46 8 27.59 t = 3.1
p < 0 .0 5
Y ardım sız ayakta durm a 11 21.15 2 6.90 t = 1.68
p > 0 .0 5
Adı sö y len in ce tepki gösterm e 45 86.54 15 51.72 t = 3.43
p < 0 .0 5
îk i h eceli k elim e söylem e 20 38.46 3 10.34 t = 2.69
p < 0 .0 5
Y alnız b aşın a b isk ü vi yem e 46 88.46 15 51.72 t = 3.68
p < 0 .0 5
Y ardım la yürüm e 24 46.15 4 13.79 t = 2.94
12 Bozkurt, N., Güneyli, U.
T ablo 5 : 13 - 24 Ay A rasındaki Ç ocuklardan B ek len en D u yu m otor G elişim e İlişk in T epkileri G österen lerin D ağılım ı
N o rm a l A ğırlıkta O lanlar (n = 1 3 8 )
M aln ü trisyon lu O lanlar (n = 4 9 )
T e p k i l e r S ayı % S ayı % t P
B irçok k elim e söylem e 75 54.4 17 34.5 t = 2.36
p < 0 .0 5
Y alnız yü rü yeb ilm e 110 79.7 26 53.0 t = 3.59
p > 0 .0 1
B ir bardak suyu yalnız 123 89.1 35 71.4 t = 2.94
içeb ilm e p < 0 .0 1
t ki veya daha fazla k elim e b irleştirm e
73 57.9 13 26.5 t = 3.18
p < 0 .0 1
Y alnız yem ek yem e 93 67.4 25 51.0 t = 2.04
p < 0 .0 5
D ü şm ed en koşm a 84 60.4 14 28.6 t = 3.89
p < 0 .0 1
Ben ve bana dem e 78 56.5 19 38.8 t = 2.14
p < 0 .0 5
Çocukların sosyal - gelişim e ilişkin davranışları ise Tablo 6 ve 7’de görülm ektedir. 0 - 6 aylar arasında, sosyal gelişim yönünden norm al ve m alnütrisyonlu çocuklar arasın d ak i fark istatistiksel ola rak önem li b u lu n m u ştu r (p < 0.05). 7 -3 6 aylar arasında ise iki grup arasındaki fa rk la r önem sizdir (p > 0.05).
Tablo 8'de çocukların anne ve b ab aların ın tu tu m ları görülm ek tedir. Annelerin b ir tu tu m u (a şın kontrol), bab aların iki tu tu m u (aşırı sevgi, disiplinsizlik) norm al ve m alnütrisyonlu çocuklar a ra sında istatistiksel o larak önem li b u lu n m u ştu r (p < 0.05).
Aile içinde b ab a arasın d ak i ilişkilerin d u ru m u çocuğun hem sos yal gelişimine hem de beslenm e d u ru m u n a etki etm ektedir. Araş tırm am ızda h er iki g ru p ta da geçimsizlik ve boşanm a du ru m ları in celenm iş ve bu du ru m u n benzer düzeylerde dağılım gösterdiği gö rü lm ü ştü r (Tablo 9). N orm al ve m alnütrisyonlu çocuklar arasında istatistiksel olarak fark b u lu n am am ıştır (p > 0.05).
T a b lo 6 : 0 -1 2 Ay A r a sı n d a k i Çocukların Beklen en S o sy a l Geli şi me İl iş k in D a v r a n ış la r ın ın D a ğ ıl ım ı >» < -e ~ >> ™ fc' I ; j >> s .2 « ■2 ^ >3) II < £ 2 U P« E *2 ^ o 3 w 2 S d >> nO o m o mo ıno d d d V A A a Cu cx in oo , O vO On <N •—i *3; On r-oo ro *3“ 0) C On OO nO rN O E 0 (/) S :3 1 <3 c3 >» E rt cı E Ih ed u ÛJ u C/3 rO On m p oın mo d d d V V V a a a r o CM Cr -n oor o (N (N (N 00 rn ın rr> r j• voı n <NvO r - Cn O »n ın ’rT ro vO m*sO ınr -rn cO 'T ÛJ O d *35 *5b d u — ! - - r w o a c )bû d m cö c/s 0 cn a a a <u 301 n
g
«i
4 3•a 5 M CG I* < >» < hi O 3 CÖ H u a >1 < NO m m <s >> < £ ^ !? II "C 5 :2 b « H JS >> | * ı ^ ON I * * »o < £ ’Ş U M E .Si ^ o :5 « Z 2 I ® * -g ıı Z fi ■a s <Q cd S w . £ OO 2 ^ rs â l * < a, 2 t- - B v >ı r — cu o 3 w Z 5 An n ey e b a ğ ım lı da vr anm a 13 3 96 .4 48 98 .0 0. 54 p > 0 .0 5 64 92 .8 6 10 0. 0 0. 68 p > 0 .0 5 Y a b a n c ıy a te p k i g ö st e r m e • 87 63 .0 36 73 .5 1. 32 p > 0 .0 5 37 53 .6 4 66 .6 0. 62 p > 0 .0 5 A y ır d e d ic i te p k i g ö st e r m e 11 2 81 .2 44 89 .8 1. 39 p > 0 .0 5 44 89 .8 6 10 0. 0 0. 94 p > 0 .0 5s S 3 •tod S H « ,û A C3 3 £ 3 4-1 3 H I S 'E i :3 _ fi % >> n s ûj e c < h CQ U > d Û C S 0 «S J2 ıı 1 c « r -s* 1 i î 1/3 s § İ ■C 2 $ S II < 5 ' 2 İl M s u >. E S rt o •* <n 2 2 JU vo I * * < fi, ** «5 « fi ,2 ;>■> F *5 cd s 1 5/3 z “ m m tn m tn ın ın ın o o o O o o o o o o o d O d d d d d A V A V A A A A A Cu a £L a a a Q< a Q< _ ON r - o o Tj- O NO O a s tJ- Ln vO <N *—• Cn| OO d d d p p p p p O O p 1 Cvj a s ^ j - ın 1 <N r f 4n r-» T}- I 1 •O o OO O nO ın <N O «—< r s j C \ OO nO ı n CN « N OO ^ ı- d r s i CN r o <N ■ o rv j r^ - r N VÛ OO O m <N C \ « o O r s j r -m LD ın ın Ln ın ın ın ın o O O O o p p O p o O O O d d d d d A A A A A V A A A D . a a a c . a a a r s | On OO ON r - OO vO r O O r - j ın OO <N rn <N (^1 T f OO — — 1 tN d d d g g op OO i OO 8 po 1 vd S dLT> ın vd vO vO r- o 1 tn Tf vO 1 <N m 1 , 1 •O O r- r N o r- t^. OO m <N ON O ) ON f N vO PO vd <N f N (N d ro rsj ,rf o ON r O ın sO L , r O r N O OO m T f fNj 0)
s
•*-> 0) *ü T3 O 04 tu > o 3 £s
o M c "el o. • pH (/) -3 c o u 4-* d o c/> < <c/> <c/> c/> < 6 c >» C3 u CS u o o XJ u (d o <D g ’C £ C3 E 'cS 13 •o o S ffl ><ÇOCUKLARDA BESLENM E VE G E L İŞ İM 15
Tablo 9 : A iledeki G eçim sizlik ve B o şan m a Durum u A ilede G eçim sizlik
Durum u V ar Yok S ayı % S ayı % T oplam Çocuk Sayısı A ilede B oşan m a D urum u V ar Yok Sayı % S ayı % N orm al ağırlıktaki çocu k lard a 30 9.5 286 90.5 316 7 2.2 309 97.8 M alnütrisyonlu çocuklarda 12 12.0 88 88.0 100 3 3.0 97 97.0 T o p l a m 42 10.1 374 89.6 416 10 2.4 406 97.6 x2 = 0.20 p > 0.05 O o ' ö II % p > 0.05 TARTIŞMA
A raştırm adan elde edilen bulgular; erken yaşlarda geçirilen m alnütrisyonun daha sonraki yaşlarda çocukların duyum otor ve sosyal gelişim lerini etkilediğini m alnütrisyonlu ve norm al çocuk ların anne - baba tu tum ları arasın d a fark bulunduğunu gösterm ek tedir.
N orm al ve m alnütrisyonlu çocukların anne ve babalarının yaş ları ile çalışm a durum ları arasın d a fark b u lu n am am ıştır’ H er iki gruptaki çocukların büyük b ir çoğunluğunun babaları ilkokulu b i tirm iş olup, norm al çocukların annelerinde ilk ve o rtaokul m ezunu olanların, diğer gruptakilerin annelerine o ranla daha fazla olduğu görülm ektedir.
A raştırm aya alm an 0 -3 6 ay arasındaki çocuklarda 0 - 6 ay a ra sında m alnütrisyon daha düşük düzeyde görülürken 7 - 18’inci ay lard a bu oran giderek artm ak tad ır. 25 - 36 aylar arasındaki çocuk lard a ise m alnütrisyon oranı azalm aktadır. 0 -3 6 aylar arasındaki norm al çocukların duyum otor ve sosyal gelişim lerini ölçm ek için norm al sağlıklı çocuklar üzerinde geliştirilm iş sta n d a rtla r kullanıl m ıştır (3 - 5). A raştırm ada 0 - 24 aylık norm al ağırlığında olan ço cuklarda beklenilen duyum otor tepkiler b u aylardaki m aln ü tris yonlu çocuklara oranla daha fazla görülm ektedir. 24 - 36 aylar a ra sındaki çocuklarda ise iki grubun duyum otor gelişim leri arasın d a fa rk bulunam am ıştır. G örüldüğü gibi, ilk yıllarda geçirilen m alnüt risyon zihinsel gelişimde olduğu gibi duyum otor gelişimi de olum suz yönde etkilem ektedir (6-8).
N orm al ve m alnütrisyonlu çocukların sosyal gelişim leri a ra sında da fark bulunm aktadır. Aylarına göre beklenilen davranışlar; norm al ağırlıktaki çocuklarda genellikle vardır. M alnütrisyonlu çocuklar annelerine daha bağım lı dav ran m ak tad ırlar. Bebeklik dö nem inde çocuk, yaşam ını sü rd ü recek fizyolojik gereksinim leri ile ilgili davranışların yanında gülme, ses çıkarm a, gözle takip etm e gibi davranışlarda g ö sterir (9, 10). Çocuğun d avranışlarına çevreden olum lu cevap gelirse ilşiki ve bağlılık tem eli atılm aya başlar. Bağ lılığın k u ru lm a süreci öğrenm e k u ram cıların a göre şartlan m a ilke leriyle açıklanabilir. İlk beslenm e dönem indeki ilişkiler olum lu ise genellem e ilkesine göre çocuk başka kişilere de yönelecektir.
Çocuğun bu dönem de yetersiz ve dengesiz beslenm esi bu geli şim i engelleyerek diğer sosyal d avranışlarına da yansıyacaktır.
Ana - bab a tu tu m ları yönünden de iki grup arasın d a fark lar vardır. N orm al çocukların anne ve b abaları çocuklarını aşırı sev m ekte, k o ru m ak ta ve izlem ektedirler. Çocuğun toplum sallaşm asına katkıda bulunan birçok toplum sal etm en arasın d a en belirgin öne mi aile taşım ak tad ır. Bunun nedeni, aile üyelerinin sosyal gelişim de çok k ritik dönem olan ilk y ıllarda çocuğun sahip olduğu ilk ve çoğu zam an tek toplum sal tem as olm asıdır (11, 12).
A n n e -b a b a geçimsizliği çocuğun sağlığını olum suz yönde etki leyebilir. Ancak b u a ra ştırm a d a norm al ve m alnütrisyonlu çocuk ların ailelerinde geçimsizlik ve boşanm a yönünden fark bu lu n a m am ıştır.
SUMMARY
THE INTERACTIONS BETW EEN NURITIONAL STATUS AND SENSORY - MOTOR DEVELOPMENTS OF TH E CHILDREN (0-36 MONTHS OF AGE) LIVING IN THE VILLAGES OF
ETİMESGUT - ÇUBUK IN ANKARA
Bozkurt, N., Güneyli, U.
This survey w as carried o ut on 416 children in the vvillages of Etim esgut and Çubuk to find o ut the interactions betvveen nutritio n al statu s and social and sensory m o to r developm ents of the children. The results of the study m ay be sum m arized as below; sensory m otor and social developm ents of the norm al w eight children w ere
ÇOCUKLARDA BESLENME V E G E L İŞ İM 17
b etter than the m alnourished children. The p aren ts of norm al children w ere m uch m ore protective and they h ad m uch m ore control and love upon th eir children.
K A Y N A K L A R
1 — B ozkurt, N., G üneyli, U . : A nkara E tim esğ u t - Çubuk K öylerinde Y aşayan 0 - 3 6 Ay Arasında Ç ocukların B eslen m e v e G elişim E tk ileşm eleri I, B e s len m e ve D iyet D ergisi, 8 : 4 3 , 1979-1980.
2 — K oksal, O .: T ürkiye K oşu lların a Göre H azırlan m ış N orm al A ğırlık ve B oy U zunluğu D eğerleri, ıMimograf, 1972.
3 — H urlock, E . : Child D cvelop m en t, Mc Gra\v - H ill B o o k Co., N. Y., 1956. 4 — B ayley, N . : M anual For th e B ayley S c a les o f In fan t D evelop m en t, The
P sych ological Corp. N cw york 10017, 1969.
5 — N efer - N clson , P u blishing Com p. Ltd. D arville H ou se 2 Oxf. R oad E ast VVindsor, Berks, SL 41 İD. E ngland, 1976-77.
6 — M anav, N . : E rken Y aşlardaki Y etersiz v e D en gesiz B eslen m en in Dav ranış ve G elişim Ü zerine E tk isi, D oktora Tezi, H a cettep e Ü n iversitesi,
1975. '
7 — K ocaoğlu, F . : 0 - 2 Y aşlarda G eçirilen P rotein - E n erji M alnütrisyonunun Zihin G elişm esin e E tkileri, U zm anlık Tezi, H a cettep e Ü n iv ersitesi, An kara, 1978.
8 — Anon : M alnutrition and In tellectu a l D evelop m en t, S o m e R ecen t S tu d ies, YVorld M cdical Journal, 19 : 58, 1972.
9 — Ç alışal, N . : S ü t Ç ocukluğu v e Okul ö n c e s i D ön em d e S o sy a l G elişim , Ç ocuk G elişim i ve E ğitim i El K itabı, Ç ocuk G elişim i v e E ğ itim i B ö lüm ü, H acettcp e Ü n iversitesi Y ayını, Ankara, 1977.
10 — M usscn, H., Conger, J., K ağan, J . : Child D evelop m en t and P e ıso n a lity , H arper and R ow P u b lish ers, N ew Y ork, 1974.
11 — K ağan, J . : P erson ality D evelop m en t U .S .A .: H arvard U n iversity, Har-cou rt B race Jovanovich, INC. 1971.
12 — G üneysu, S . : Ana - B abaların Ç ocuklara K arşı T utum ları v e Ç ocuktaki
D avranış Problem leri, B ilim U zm anlığı Tezi, H a cettep e Ü n iv ersitesi,
