Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nutr and Diet 30(3): 29-34,2001
ADANA DOĞANKENT BELDESİ’NDE 0-3 YAŞ ARASINDAKİ
ÇOCUKLARIN ANNE SÜTÜ ALMA DURUMUNUN ARAŞTIRILMASI
Uzm. Dr. Tayyar ŞAŞMAZ*, Yrd. Doç. Dr. Ferdi T A N IR * ,_
Yrd. Doç. Dr. Hakan DEMİRHİNDİ*, Doç. Dr. Necdet AYTAÇ*,
Prof. Dr. Muhsin AKBABA*
Ö Z E TD oğankent B e ld e s i’nde yapılan bu çalışmada, 0-3 yaş grubundaki çocukların anne sütü alma durumu ve etki leyen faktörlerin araştırılması amaçlandı. Çalışma gru buna alm an 234 ç o c u k , Doğankent Sağlık Ocağı 'na ka yıtlı 0-3 yaş grubundaki 784 çocuk arasından yaşa gö re tabakalı örnekleme metodu ile seçildi. Çocukların 226 (% 9 6 .6 y s ın a ulaşılarak veri toplandı. Çalışmaya alm an 226 çocuğun 118 (% 5 2 .2 )’i erkek, 108 (%47.8)'i kız idi. Çocukların 128 (%65.0)'ine ilk 6 ayda ia d ece anne sütü verildiği, anne sütü alanlarda ortalama anne sütü alma süresinin 10.6 ± 0 . 7 ay, ortalama ek besine başlama zamanının da 5.6 ± 0.3 ay olduğu saptandı. Yirmi yaş altındaki annelerin ek besine daha erken baş ladığı ve daha kısa süre anne sütü verdiği, okuryazar olmayan annelerin ek besine daha geç başladığı tespit edildi. Çocuğun cinsiyeti, doğum sırası, aile tipi ve ai lenin aylık geliri ile anne sütü verme süresi arasında is tatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olmadığı saptandı. Ülkemizde anne sütü yaygın kullanılmasına rağmen ek besinlere erken başlanmaktadır. Konu ile ilgili sağlık eğitimine ve uygulamalarına ağırlık verilmesi gerek mektedir.
A n a h t a r S ö z c ü k le r: Anne sütü, ek besin, çocuk beslen mesi
A B S T R A C T
I n v e s t ig a t io ı ı o f B r e a s t - F e e d i n g o f C h ild ren A g e d 0-3 Y e a r s a t D o ğ a n k e n t, A d a n a
This study p e r fo rm e d at Doğankent Coıınty aitned to in- vestigate the breast-feeding status o f children aged 0 t o 3 years a n d the affecting f a c t o r s. The stııdy groııp con- sisted o f 234 children selected by age stratified-sanıp- liııg nıethod am ong 784 children, under 3 years o f age, registered at Primary Health Çenter o f Doğankent Co- ıınty. The study groııp w a s constituted o f 226 (96.6%) children \vith boy to girl ratio o f 118 (52.2%) to 108 (47.8%). İt \vas fo ım d that 128 (65.0%) children \vere
exclusively breast-fed in the fırst 6 months o f the life and, the nıean period o f breast fe e d in g 10.6 ± 0.7 months among breast-fed children, beginning o f sup- plementary feeding was at the age o f 5.6 ± 0.3 months. The mothers aged 20 years or yoıınger vvere f o u n d to begin the sııpplementary feeding earlier, \vith shorter breast-f eeding period, while illiterate mothers t o begin the sııpplementary feeding at mor e advaııced age o f children. The gender, the birth order, the fanıily type, the monthly inconıe o f the fanıily w er e not statistically affecting the breast-feeding period. The sııpplementary feeding is begun earlier in Turkey, althoıtgh the \videsp- read ııse o f breast-feeding. İt is ııecessary to emphasize the health edııcation on breast-feeding in eveıyday practice.
Key \Vords: Breast-feeding, sııpplementary feeding, child nutrition
* Ç ukuro va Ü niversitesi T ıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabil im Dalı
GİRİŞ
Beslenme eylemi, hayatımız boyunca dengeli, y e te r li ve sürekli olarak y apm am ız gereken bir d a v ra n ış tır. Erişkin çağdaki insanlar imkanları çerçevesinde kendi başlarına beslenebilirken, bebek ve çocukların bu davranışı yalnız başlarına yapmaları m ü m k ü n d e ğildir.
Bebek ve çocukların beslenm esinde uluslararası k a bul edilen kurallara göre; bebeğe d o ğ u m sonrası en erken dönemde anne sütü başlanması ve e m zirm en in ilk 4-6 ay ek besine başlanm adan, 2 yaşına kadar d e vam ettirilmesi önerilmektedir (1).
Anne sütü; içerdiği besin öğeleri ile bebeğin tüm ih tiyaçlarını karşılarken, temiz, her zam an hazır, e k o nomik, kullanımının kolay olm ası, anne ile bebek arasındaki ilişkiyi güçlendirmesi ve başta enterit o l mak üzere pekçok mikrobik hastalığa karşı korum ası ile alternatifsiz bir bebek besinidir. Anne sütünün bu özelliklerine rağmen bebeklere erken d ö n e m d e ek besin başlanması ve em zirm e süresinin kısa olm ası önemli bir halk sağlığı sorunudur (2,3).
3 0 ŞAŞMAZ T, TANIR F. D E M l R H l N D l H. A Y T A Ç N, A K B A B A M.
E k b esinlere erken b a ş la n m a s ın d a en önem li neden annenin b e b e ğ in e sütünün y etm e d iğ in i d ü ş ü n m e s i dir. B u d ü şü n c e ta m a m e n yanlış bir d ü şü n ced ir, ç ü n kü bebeklerin annelerini etkin bir şekilde e m m esi sağlansa, 1 ya da 2 b e b e ğ e y e te c e k k ad ar anne sütü olacaktır. E m z irm e n in fizyolojisi gereği, b eb ek ne k a d a r e m erse o k a d a r anne sütü oluşm aktadır. E rken d ö n e m d e ek besine b aşlan m ası bu fizyolojiyi alt üst ed erek anne sütünün olu şm asın ı e n g e lle m e k te ve a n
ne ile b e b e k arasındaki bedeni ve duygusal ilişkiyi kesintiye u ğ ra tm a k ta d ır (2,3).
Ü lkem izde bebeklerin % 9 5 ’ine anne sütü verilmekte olup m edyan anne sütü verm e süresi 12 aydır. Anne sütünün yaygın kullanılm asına rağm en bebeklerin % 3 3 ’üne 1. ayda ek besin başlanması ülkem izde anne sütünün doğru kullanılmadığını göstermektedir (2). Bu çalışm a ile s o s y o e k o n o m ik y ö n d e n z a y ıf ve bir göç bölgesi olan D o ğ a n k e n t B e ld e s i’nde bebeklerin anne sütü alm a d u ru m u ve b u n u etkileyen faktörlerin araştırılması am açlandı.
A R A Ş T I R M A Y Ö N T E M İ ve A R A Ç L A R I
Çalışma, 1999 yılı içinde A d a n a ’ya bağlı D o ğ an k en t B e ld e si’nde yapıldı. Ç a lışm a g ru b u n a alınan 234 ç o cuk D o ğ a n k e n t Sağlık O c a ğ ı ’na kayıtlı 0-3 yaş grubundaki 784 ço cu k arasından yaşa göre tabakalı ö rn eklem e m eto d u ile seçildi. Ç alışm a grubuna seçi len çocuklar N isa n -H a z ira n ayları arasında anneleri ile beraber sağlık o c a ğ ın a davet edildi. Araştırıcı h e kim 226 (% 96.6) ço c u ğ u n annesi ile görüşerek ö n c e den hazırlanan ve den em esi yapılan veri formlarını yüz yüze soru cevap tekniğini kullanarak doldurdu. Ç alışm ada; ilk 6 ayda anne sütü alm a, toplam anne sütü alm a süresi ve ek besinlere b aşlam a zamanı
ba-w 1 1 ^ * 1 U • • w •
ğımlı değişken, anne yaşı, anne eğitim i, çocuğun cin siyeti, d o ğ u m sırası, aile tipi ve ailenin aylık geliri bağım sız değ işk en ler olarak belirlendi. Veriler SPSS 8.0 paket p rogram ı k ullanılarak bilgisayara girildi, istatistiksel değerlen d irm eleri yapılıp, gerekli yerler de K i-kare ve t-testi kullanılarak sunuldu.
B U L G U L A R
Ç a l ı ş m a g r u b u n a a lın a n 2 3 4 ç o c u ğ u n 226
( % 9 6 .6 ) ’sına ulaşılarak veri toplandı. Ç ocukların 118 ( % 5 2 .2 ) ’i e rk ek , 108 ( % 4 7 .8 ) ’i kız olup, 29 ( % 1 2 . 8 ) ’u 0 -6 ay , 46 ( % 2 Q .4 ) ’sı 7 -1 2 ay, 80 ( % 3 5 .4 ) ’i 13-24 ay ve 71 ( % 3 1.4)’i de 25-36 ay ara sında idi.
Sıfır-altı ay arasındaki 29 bebeğin 25 ( % 8 6 .2 ) ’inin yalnız anne siitü, 2 ( % 6 . 9 ) ’sinin anne sütü ile beraber m am a veya inek sütü ve 2 ( % 6 . 9 ) ’sinin de m a m a v e ya inek sütü ile beslendiği saptandı.
A ltı a y ın ı t a m a m l a y a n 197 ç o c u k t a n 128
( % 6 5 . 0 ) ’inin ilk 6 a y d a y a l n ı z a n n e s ü t ü , 57 ( % 2 8 .9 ) ’sinin a n n e sütü ile b e r a b e r m a m a v e y a inek sütü ve 12 ( % 6 . 1 ) ’sinin d e m a m a v e y a in e k sü tü ile b eslendiği tespit edildi.
A ltı ay ın ı t a m a m l a y a n e r k e k ç o c u k l a r ı n 73
( % 7 0 .2 ) ’ünün ilk 6 a y d a y a ln ız a n n e sü tü ile b e s l e n diği, 27 ( % 2 6 . 0 ) ’sinin a n n e sütü ile b e r a b e r m a m a
v ey a inek sütü aldığı, 4 ( % 3 . 8 ) ’ü n ü n ise s a d e c e m a m a veya inek sütü ile b e s l e n d iğ i , k ız ç o c u k l a r ı n d a ise bu oranların sırasıyla 55 ( % 5 9 . 1 ) , 30 ( % 3 2 . 3 ) ve 8 (% 8.6) o ld u ğ u tespit edildi. E r k e k ç o c u k l a r d a ilk 6 a y d a yalnız an n e sütü ile b e s l e n e n le r i n o r a m d a h a y ü k se k olsa da arad ak i fark is ta tistik s e l o la r a k a n lamlı değildi (T ab lo 1).
Bir ve 2. sırada doğan ç o c u k la rın 60 ( % 6 2 . 5 ) ’ım n ilk 6 ayda yalnız anne sütü aldığı, 30 (% 3 1.3 )’u n u n an n e sütü ile b e rab er m a m a v e y a in e k sütü a ld ığ ı, 6 (% 6 .2 )’sının ise sad ece m a m a v e y a inek sütü ald ığ ı, 3 ve üzeri sırada do ğ an ç o c u k la r d a ise bu o ra n la rın sıra sıyla 68 (% 67.3), 27 (% 2 6 .7 ) ve 6 (6.0) o ld u ğ u s a p t a n dı. Üç ve üzeri sırada d o ğ a n ç o c u k la rın ilk 6 a y d a a n ne sütü ile b e slen m e oranı d a h a y ü k s e k o ls a d a a r a d a ki fark istatistiksel olarak a n lam lı değ ild i ( T a b lo 1). A n n e s i 20 y a ş ve a l t ı n d a o l a n ç o c u k l a r ı n 21 ( % 5 5 .3 ) ’inin ilk 6 a y d a y a ln ız a n n e s ü tü a ld ığ ı, 12 ( % 3 1 .6 ) ’sinin a n n e sütü ile b e r a b e r m a m a v e y a in e k sütü aldığı, 5 ( % 1 3 . 2 ) ’inin ise s a d e c e m a m a v e y a inek sütü aldığı, annesi 20 y aş ü z e r i n d e o la n ç o c u k larda ise bu o ran ların sıra s ıy la 107 ( % 6 7 . 3 ) , 45 (% 28.3) ve 7 (% 4 .4 ) o ld u ğ u te s p it e d ild i. Y ir m i yaş üzerindeki an n elerin ilk 6 a y d a b e b e k l e r i n e d a h a f a z la o ra n d a y alnız anne sütü v e rd iğ i g ö z ü k s e d e a r a d a ki fark istatistiksel o la r a k a n la m lı d e ğ ild i ( T a b l o 1). O k u ry a z a r o lm a y a n a n n e le rin 75 ( % 6 7 . 5 ) ’inin ç o cuk ların a ilk 6 a y d a y a ln ız a n n e sü tü v e r d i ğ i, 33 ( % 2 8 .2 ) ’ünün anne sütü ile b e r a b e r m a m a v e y a inek sütü verdiği, 5 ( % 4 . 3 ) ’inin ise s a d e c e m a m a v e y a inek sütü verdiği, o k u r y a z a r o la n a n n e l e r d e ise bu oranların sırasıyla 49 ( % 6 1 . 3 ) , 24 ( % 3 0 . 0 ) ve 7 (% 8.7) o ld u ğ u sa p ta n d ı. O k u r y a z a r o l m a y a n a n n e l e rin ç o c u k la rın a ilk 6 a y d a d a h a fa z la o r a n d a y a ln ız anne sütü verdiği s a p ta n s a d a , a r a d a k i fa rk is ta t is t ik sel o larak anlam lı d eğildi.
Ç e k ird e k aile o r t a m ı n d a y a ş a y a n ç o c u k l a r ı n 86 ( % 6 5 . 1 ) ’sının ilk 6 a y d a y a ln ız a n n e sü tü a ld ığ ı, 38 ( % 2 8 . 8 ) ’inin a n n e sütü ile b e r a b e r m a m a v e y a inek sütü aldığı, 8 ( % 6 . 1 ) ’inin ise s a d e c e m a m a v e y a inek sütü aldığı, geniş aile o r t a m ı n d a y a ş a y a n ç o c u k l a r d a ise bu oranların sırasıy la 4 2 ( % 6 4 . 6 ) , 19 ( % 2 9 . 2 ) ve 4 (% 6 .2 ) o ld u ğ u sa p ta n d ı. Ç e k i r d e k aile o r t a m ı n d a
A D A N A D O Ğ A N K E N T B E L D E S İ ' N D E 0-3 Y A Ş A R A S I N D A K İ Ç O C U K L A R I N A N N E S Ü T Ü A L M A D U R U M U N U N A R A Ş T I R I L M A S I 3 1
Tablo 1. İlk 6 Ayda Anne Sütü Almayı Etkileyen Faktörlerin Dağılımı
Anne Sütü ve Mama/İnek
Anne Sütü Mama/İnek Sütü Sütü Toplam
S % S % S % S %** Erkek 73 70.2 27 Kız 55 59.1 30 T oplam %* 128 65.0 57 p > 0.05 SD= 2 D oğum sırası < 2 60 62.5 30 D oğum sırası > 2 68 67.3 27 T oplam %* 128 65.0 57 p > 0.05 SD= 2 Anne yaşı < 20 21 55.2 12 Anne yaşı > 20 107 67.3 45 Toplam %* 128 65.0 57 p > 0.05 C/D Q II N Anne O Y D 79 67.5 33 Anne OY 49 61.3 24 T oplam %* 128 65.0 57 p > 0.05 SD= 2 Çekirdek aile 86 65.1 38 Geniş aile 42 64.6 19 Toplam %* 128 65.0 57 p > 0.05 SD= 2 Aylık gelir < 200$ 73 67.6 29 Aylık gelir > 200$ 55 61.8 28 T oplam %* 128 65.0 57 p > 0.05 SD= 2
* Satır %, ** Sütun
%,
O Y D : Okuryazar d e ğ il, OY: Okuryazar.ya da g e n iş aile o r ta m ın d a y aşayan çocukların ilk 6 a y d a a n n e sütü ile b e sle n m e le ri arasında istatistiksel o larak a n la m lı bir ilişki tespit edilm edi (Tablo 1). A y lık geliri 2 0 0 A m e r ik a n doları ve altında olan ai lelerde ç o c u k la r ın 73 ( % 6 7 . 6 ) ’üne ilk 6 ayda yalnız a n n e sütü v e rild iğ i, 29 ( % 2 6 . 9 ) ’una anne sütü ile be ra b e r m a m a v e y a inek sütü verildiği, 6 (% 5 .5 )’sına ise s a d e c e m a m a v e y a inek sütü verildiği, aylık geli ri 200 A m e r i k a n d o la r ın ın üzerinde olan aile çocuk ların d a bu o ra n la rın sırasıyla 55 ( % 6 1 .8), 28 ( % 3 1.5) ve 6 ( % 6 .7 ) o ld u ğ u sap tan d ı. A ylık geliri 200 A m e rikan d o la rı ve a ltın d a olan aile çocuklarına, ilk 6 ay da y a ln ız a n n e sütü v e rm e oranı daha fazla olsa da fark istatistiksel o la r a k an lam lı değildi (Tablo 1). A n n e s ü tü n d e n kesilen 149 (% 6 5 .9 ) çocuğa ortalama
10.5 ± 0 .6 ay a n n e sütü verildiği tespit edildi. Cinsi yet, d o ğ u m sırası, a n n e e ğ itim i, aile tipi ve ailenin aylık k a z a n c ı ile ç o c u k la rın o rta la m a anne sütü alma süreleri a r a s ın d a istatistiksel olarak anlamlı bir fark y o k k e n , 20 y a ş ü z e rin d e k i ann elerin çocuklarına da
ha uzu n sü re a n n e sütü v erdiai ve farkın istatistikselw
olarak da a n la m lı o ld u ğ u tespit edildi (Tablo 2).
26.0 4 3.8 104 52.8 32.3 8 8.6 93 47.2 28.9 12 6.1 197 100.0 rf II X 31.3 6 6.2 96 48.7 26.7 6 6.0 101 51.3 28.9 12 6.1 197 100.0 x2= 0.5 31.6 5 13.2 38 19.3 28.3 7 4.4 159 80.7 28.9 12 6.1 197 100.0 x2= 4.7 28.2 5 4.3 117 59.4 30.0 7 8.7 80 40.6 28.9 12 6.1 197 100.0 x2= 1.9 28.8 8 6.1 132 67.0 29.2 4 6.2 65 33.0 28.9 12 6.1 197 100.0 x2= 0.0 26.9 6 5.5 108 54.8 31.5 6 6.7 89 45.2 28.9 12 6.1 197 100.0 x2= 0.7
Ek besin başlanan 194 (%85.8) ço cu ğ a o rtalam a 5.6 ± 0.3 ayda ek besin başlandığı saptandı. C insiyet, d o ğum sırası, anne yaşı, aile tipi ve ailenin aylık k a z a n cı ile çocukların ek besine başlam a zamanları a rasın da istatistiksel olarak anlamlı bir fark yo k k en , o k u r yazar olmayan annelerin ek besinlere dah a geç başla
dığı, w farkın istatistiksel olarak da anlamlı olduğu tes-^
pit edildi (Tablo 2). T A R T I Ş M A
Anne ve çocuk sağlığına ait sağlık göstergeleri o ü l kenin gelişmişlik düzeyini gösteren en duyarlı ö lç ü t lerdir. Ülkemizde sağlıkta sosyalleştirme yasası u y gulaması sonrasında, son 20 yıl içinde bebek ölüm hızı binde 1 14’ten 4 2 .7 ’ye düşm üştür. Bu önem li bir gelişmedir, fakat gelişmiş ülkeler ile karşılaştırıldığı zaman (gelişmiş ülkelerde ortalam a bebek ölü m hızı binde 4-8) daha yapm am ız gereken çok şeyin olduğu görülmektedir (4-7).
Bebek ve çocukların beslenmesi onların b ü y ü m esin i, gelişmesini ve hatta hayatta kalmasını direkt e tk ile mektedir. Bugün ülkemizde 5 yaş altındaki ç o c u k la
Tablo 2. Çocukların Ortalama Anne Sütü Alma Süresi ve E k Besine Başlama Zamanı
3 2 ŞAŞMAZ T. TANIR F, DEMİRHİNDİ H, A YTA Ç N. A K B A B A M.
Ortalama Anne Sütü Alma Süresi (Ay) Ortalama Ek Besine B a ş la m a Z a m a n ı (Ay)
Cinsiyet Erkek (n= 78) = 10.7 ±0.8 Erkek (n= 98) = 5.4 ± 0.3
Kız (n= 71) — 10.5 ±0.9 p > 0.05 Kız (n= 96) — 5.8 ± 0.4 p > 0.05 < 2 (n= 77) — 9.9 ±0.7 < 2 (n= 94) — 5.5 ± 3.4 D o ğ u m sırası > 2 (n= 72) — 11.4 ± 1.0 p > 0.05 > 2 (n= 100) —- 5.7 ± 0 .4 p > 0.05 <20 (n= 33) — 8.3 ± 1.1 < 20 (n= 38) = 4.3 ± 0 .4
Anne yaşı (yıl) > 20 (n= 116) = 11.2 ±0.7
p < 0.05 > 2 0 (n= 156) — 5.9 ± 0 .3 p < 0.05 OYD (n= 87) — 11.4 ±0.8 O Y D (n= 114) — 6.0 ± 0.4 Anne eğitimi OY (n= 62) — 9.5 ±0.8 p > 0.05 OY (n= 80) = 5.0 ± 0 .3 p < 0.05 Çekirdek (n= 95) = 10.7 ±0.8 Çekirdek (n= 131) — 5.8 ± 0.4
Aile tipi Geniş (n= 54) — 10.4 ± 1.0
p > 0.05 Geniş (n= 63) — 5.3 ± 0.4 p > 0.05 <200$ (n= 76) = 10.8 ±0.8 < 200$ (n= 107) — 5.6 ± 0.3 Aylık kazanç > 200$ (n= 73) — 10.3 ±0.9 p > 0.05 >200$ (n= 87) = 5.6 ± 0.4 p > 0.05
OYD: Okuryazar deği l , OY: Okuryazar.
rın
%o
52.1 ’i ö lm ekte ve % 9 .1 - 2 2 ’si kronik beslenm eyetersizliği sonrası bodur kalm aktadır. Genel olarak ülkem izde yaşayan ve b e slen m e b o zu k lu ğ u olan ç o cuklardaki bu b e sle n m e b o z u k lu ğ u n u n , doğ u m d an sonraki ilk 6 aydaki yanlış b eslen m ey e bağlı olduğu rapor ed ilm ektedir (1,7-9).
Bebek b eslen m esin d e anne sütünün yeri ve önemi tartışılmazdır. Bütün bebeklerin bu besini yeterince kullanm ası doğal hakkıdır. D ü n y a Sağlık Ö rgütü, b e beklere d o ğ ar d o ğ m a z anne sütü başlanıp ilk 4-6 ay ek besine b a şla n m a d a n 2 yıl b o y u n c a em zirm en in d ev am ettirilmesini ö n e rm e k te d ir (1). İnce ve arka daşları İ s ta n b u l’da yaptıkları bir ç alışm ad a, annelerin
% 7 9 . 0 ’ının anne sütünün ilk 4-6 ay bebeğe y eteceği ni bildiği ve % 7 1 . 6 ’sının da bebeklerini 6-24 ay b o yunca em zireceğini d ü şü n d ü ğ ü n ü yayınladılar (10). T ü rk iy e N üfus ve Sağlık A raştırm ası (T N S A 98) so nucuna göre d o ğ u m d a n sonraki ilk ayda bebeklerin % 9 6 . 1 ’ine anne sütü verilirken, 5. ayın so n u n d a bu oran % 8 2 .3 , 11. ayın so n u n d a % 60.3 ve 23. ayın so nunda da % 1 4 'e d ü ş m e k te d ir (1). G enel olarak ü lke mizde bebeklerin % 9 5 ’ine anne sütü verilm ekte ve medyan e m z irm e süresi 12 olarak hesap e d ilm ek ted ir (11). İnandı, b ö lg em izd e g ö çer işçi çocu k ların d a yaptığı bîr ç a lışm ad a , bebeklerin ta m a m ın a anne s ü tü başlandığı ve % 7 3 . 0 ’ıııa 13 ay ve üzerinde anne sütü verildiğini rap o r etli (12). E g e m e n ve a rk a d a ş la rı da Ç ubuk b ölgesinde yaptıkları bir ç a lışm a d a , 0-2
yaş gru b u n d ak i ç o c u k la r d a o r t a l a m a e m m e s ü r e s in in 10.3 ± 0.3 ay o ld u ğ u n u y a y ın l a d ıl a r (1 3 ). Ç a l ı ş m a m ızd a anne sütü a lm a y ı t a m a m l a y a n ç o c u k l a r d a o r talam a anne sütü a lm a süresi 10.6 ± 0 .7 ay o la r a k h e sap edildi. Bu süre T ü r k iy e g e n e li n e y a k ın , İ n a n d ı ve E g e m e n in so n u c u y la b e n z e r d ir , fa k a t ö n e r i le n e m z i r me süresinin çok altın d ad ır.
B eb ek b e s le n m e s in d e ilk 4 -6 ay ö n e m l i d i r . B u s ü r e de bebek y aln ız c a anne sütü ile b e s l e n m e l i d i r . T N S A 98 so n u çların a göre b e b e k le rin % 9 4 . 1 ’ine ilk 3 a y d a ek besin b a ş la n m a k ta ve % 3 . 9 ' u n a d a hiç a n n e sütü verilm ediği ra p o r e d il m e k t e d ir (1). Ö z t ü r k ve a r k a daşları İs p a r ta ’da yap tık ları bir ç a l ı ş m a d a , 0 -3 ay arasındaki b e b e k le rin % 7 0 . 0 ’ının, 4 - 6 ay a r a s ı n d a k i bebeklerin de % 1 4 . 7 ’sinin y a ln ız a n n e sü tü ile b e s lendiğini rap o r ettiler (14). U N I C E F ’in 2 0 0 0 D ü n y a Ç o cu k ları R a p o r u ’nda ise T ü r k i y e ’de 0 -3 ay a r a s ı n da yalnız anne sütü alan b e b e k le r i n o r a n ın % 9 . 0 o l duğu rapor e d ilm iştir (15). İ n a n d ı, b ö l g e m i z d e y a p t ı ğı bir ç a lışm a d a , b e b e k le rin % 3 3 . 4 ’ü n e ilk 6 a y d a ,
% 6 6 . 6 ’sına ise 6. a y d a n so n ra ek b e sin b a ş l a n d ığ ı n ı rapor etti (12). Ç a l ı ş m a m ı z d a 0 - 6 ay a r a s ı n d a k i b e beklerin % 8 6 . 2 ’sinin, 6 ayını t a m a m l a y a n ç o c u k l a r ı n ise % 6 5 . 0 ’ının ilk 6 a y d a y a ln ız a n n e sütü ile b e s l e n diği ve so n u cu n İ n a n d ı ’nın r a p o r ettiği ile b e n z e r o l d uğ u saptandı. Ü lk e m i z d e T N S A 98 ve U N I C E F ' i n rapo rların a göre ilk 3 a y d a y a ln ız a n n e sü tü k u l l a n m a oranının çok d ü ş ü k o ld u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . Ç a l ı ş m a
A D A N A D O Ğ A N K E N T B E L D E S t ’N D E 0 - 3 Y A Ş A R A S I N D A K İ Ç O C U K L A R I N A N N E S Ü T Ü A L M A D U R U M U N U N A R A Ş T I R I L M A S I
33
m ız d a bu o ra n ın y ü k s e k o lm a sı, ailelerin ekonomik d u ru m la rın ın z a y ıf o lm ası ve gebeliğin önlenm esin de e m z i r m e n i n a k tif o larak kullanılması ile açıklana bilir.
B e b e k b e s le n m e s i başta ebev ey n lerin eğitim ve sos y o e k o n o m i k d u r u m u o lm a k üzere çeşitli çevresel fa k tö rle rd e n e tk ile n m e k te d ir . K entsel bölgelerde an nenin ç a l ı ş m a y a b a şla m a s ı ile artan stres faktörleri, kırsal a la n d a ise b e b e ğ e d o ğ a r d o ğ m a z şekerli su ve rilm esi, 3 e z a n a k a d a r a n n e sütü verilmemesi ve ilk 4-5 h afta içinde ek besin başlan m ası gibi gelenek gö r e n e k le r b e b e k le r in y e te rin c e anne sütü almasını en g e lle m e k te d ir (1 ,1 0 ,1 6 ,1 7 ). D algıç ve arkadaşlarının yap tık ları bir ç a lı ş m a d a , an n en in eğitim düzeyi art tıkça b e b e k b e s le n m e s i h ak k ın d ak i bilgi düzeyinin a r tm a s ın a k a rş ın , e ğ itim dü zey i yü k sek olan annele rin ek b e s in le re d a h a e rk e n başladığı rapor edilmiştir (18). E m e k ve a rk a d a ş la r ın ın yapığı bir çalışm ada ise a n n elerin e ğ itim d u r u m u , ç a lış m a durum ları, ailede kişi b a ş ın a d ü ş e n gelirin artm ası ile m a m a kullanım sıklığının arttığı r a p o r e d ilm e k te d ir (19). Aykut ve a rk a d a ş la rın ın K a y s e r i ’de yaptıkları bir çalışmada da o k u r y a z a r o l m a y a n a n n e le rin % 4 6 .0 'ı , okuryazar olan a n n e le rin % 6 0 . 1 ’i ve o rtaokul m ezunu olan an nelerin % 7 5 . 0 ’ı b e b e k le r in e ilk 3 ayda ek besin baş ladığını r a p o r ettiler (20).
Y ap ıla n ç a lı ş m a l a r d a , a n n elerin eğitim durumunun artışının b e b e k b e s le n m e s in i m enfi yönde etkilediği öne ç ı k m a k ta d ı r . Bu ters ilişki geniş katılımlı bir ça lışm a o la n ve T ü r k i y e g e n e lin i yansıtan T N S A 9 8 ’de de g ö s t e r il m i ş t ir . B u ç a lış m a n ın son u cu n a göre, o k u r y a z a r o l m a y a n a n n e le rin d ah a fazla süre anne sütü verd iğ i s a p t a n m ı ş tı r (1). Biz de çalışm am ızda o k u r y a z a r o l m a y a n an n e le rin d a h a fazla süre anne sütü v e rd iğ in i ve ek b e sin le re d a h a geç başladığını sa p ta d ık . Ek b e s in le re b a ş la m a d a k i fark istatistiksel o larak d a a n la m lı b u lu n d u . B u rad a, eğitim düzeyi y ü k s e k olan a n n e le r in , b e b e k beslenm esi hakkında yanlış b ilg ile n m e le r i ve ç a lış m a hayatına girmelerin den d o la y ı ç o c u k l a r ı n a d a h a az zam an ayırmaları, o k u r y a z a r o l m a y a n a n n e le rin ise gelenek görenekle rine d a h a b ağlı k a la ra k aile p la n la m a sın d a modern y ö n t e m l e r y e r in e “ a n n e sü tü n ü n k o r u d u ğ u ” düşünce sin d en h a r e k e tl e d a h a fazla süre anne sütü vermeleri bu ters ilişkiyi a ç ık la y a b ilir. Y irm i yaş üzerindeki a n n e le r in d e ç o c u k l a r ı n a d a h a fazla süre anne sütü v e rm e si ve ek b e s in le re d a h a geç başlam asında da aynı d ü ş ü n c e l e r i n etkili o ld u ğ u kanısındayız.
Ç a lı ş m a b ö lg e s in d e y a ş a y a n insanların çoğunluğu ( % 8 7 .3 ) Do<lu ve G ü n e v d o a u A n ad o lu B ölsesi'ndeıı' ' L , ~ W c
-göç ederek g elen a ile le r o lu p , ortalam a hane b ü yü k
lüğü 5.7, bağımlılık oranı % 6 1 .5 ’tir (21,22). T oplu- mumuzda erkek çocuğuna kız çocuğundan d ah a fa z la ilgi gösterilmektedir. Bu farklılıktan dolayı aile içinde kıymetli sayılan veya daha az bulunan b e sin ler öncelikli olarak erkek çocuklarına verildiğinden kız çocukları beslenme açısından riskli bir grup o lu ş turmaktadır. İnandı, bölgemizde yaptığı çalışm ada kız çocuklarındaki malnütrisyon prevalansının (yaşa göre ağırlık= %47.9, yaşa göre boy= % 43.6) erkek çocuklarından (yaşa göre ağırlık= % 42.7, yaşa göre boy= %39.1) daha fazla olduğunu rapor etti (12). Bölgemizde okul çocuklarında yapılan başka bir ç a lışmada ise kız çocuklarında m alnütrisyon prevalan- sı (yaşa göre ağırlık= % 2 1 .1, yaşa göre b o y = % 23.4) erkek çocuklarından (yaşa göre ağırlık= % 13 .8 , yaşa göre boy= %15.9) daha fazla b u lu n m u ştu r (23). Ç a lışmamızda ilk 6 ayda anne sütü alma, toplam anne sütü alma süresi ve ek besinlere b aşlam a zam anları ile cinsler arasında anlamlı bir ilişki olm adığı sa p ta n dı. Çalışmalar kız çocuklarındaki beslenm e b o z u k lu ğunun anne sütüyle olan beslenm eden k a y n a k la n m a
dığını göstermektedir.o c
Geniş aile, parçalanmış aile çocukları, istenm eyen çocuklarda ve yetersiz ekonom ik şartlarda yaşay an çocuklarda beslenme yetersizliği daha sık g ö r ü lm e k tedir. Gelir dağılımındaki bozukluğun giderilmesi yeterli bir beslenme için zorunlu bir harekettir (12). Çalışmamızda doğum sırası, aile tipi ve aylık kazanç gibi sosyoekonomik faktörlerin bebek b e sle n m e s in de anne sütü kullanılmasını etkilemediği saptandı. S O N U Ç ve Ö N E R İ L E R
Bölgemizde yaşayan çocukların % 6 5 .0 ’ı ilk 6 ayda yalnız anne sütü almaktadır. A nne sütü alan ç o c u k la ra ortalama 10.6 ± 0.7 ay anne sütü verilm ekte, 5.6 ± 0.3 ayda ek besin başlanmaktadır.
Yirmi yaş altındaki anneler ek besinlere daha erken başlamakta ve daha kısa süre anne sütü verm ektedir. Okuryazar olmayan anneler ise ek besinlere dah a geç başlamaktadır.
Yaşlı ve okuryazar olmayan annelerdeki daha yaygın
anne sütü kullanma alışkanlığı bilimsel d oğrular ile> w
yeni nesillere aktarılmalıdır.
Toplu iletişim araçlarında anne sütünü de içine alan ana çocuk saölıSı ile ilgili eğitimlere aöırlık v e rilm e lidir.
Bütün bebeklerin anne sütünü ilk 4-6 ay ek besine başlamadan 2 yaşına kadar alması sağlanmalıdır.
Adölesan evliliklerinin önüne geçilmeli ve adölesaıı dönemde tzebe kalan kadınlara bebek beslenm esini
34 ŞA ŞM A Z T , T A N IR F, D E M İR H İN D İ H . A Y T A Ç N. A K B A B A M.
de içine alan ana çocuk sağlığı ile ilgili konularda ön celik li eğitim yapılm alıdır.
T em el sağlık hizm etlerine gereken önem ve yatırım yapılarak, buradaki çalışm alar özendirilm elidir.
KAYNAKLAR
1. T u n ç b i l e k E , K u rtu lu ş E , H a n c ıo ğ lu A . B e b e k le r in , ç o cu k la rın v e a n n elerin b es len m es i. T ü r k iy e N ü f u s ve S a ğ lık A ra ştırm a sı 1998. A n k a r a , 1999:123 .
2. A c arv a izo ğ lu S. S ü t ü m ye te rs iz. H ace tte p e T o p lu m H e k im liğ i B ülte ni 1 9 9 6 ;3 - 4 :l- 3 .
3. G u y tu n A C . G e b elik ve lak tasy o n . T ıb b i F izy o lo ji, T ü r k ç e 2. Bask ı. M e rk Y a y ın cılık , İs ta n b u l, 1988: 1440. 4. C erit S. T ü r k i y e ’de N ü f u s D o ğ u r g a n l ık Ö l ü m lü l ü k . Y en içağ B a s ın - Y a y m c ılık S a n a y i v e T ic a r e t L td Şti, A n k a ra, 1989:67. 5. H a m za o ğ lu O , Kılıç B. T ü r k iy e S a ğ lık İsta tistikleri 2000. T ü rk T ab ip leri B irliği 0 0 1 / 2 0 0 0 , A n k a r a 2 0 0 0 . 6. H ayran O . S ağlık D ü z e y i G ö s te r g e le r i ve H iz m e tle r
A çısından Ü lkele ra rası K ı y a s l a m a . H a y r a n O , S u r H. S ağl ık H izm etle ri El K itab ı. Ç e v ik M a t b a a s ı , İstan b u l,
1998:36.
7. T ü r k iy e ’d e A n n e ve Ç o c u k la r ı n D u r u m A naliz i. T C H ü k ü m e ti - U N I C E F İş B irliğ i P r o g r a m ı, Y e n iç a ğ M a t baas ı, A n k a ra, 1991.
8. K a rav u ş M . Z - S k o r u İle İz le n e n B ü y ü m e G e liş m e n in A n n e Sütü A l m a . D iy a re ve A k u t S o l u n u m Y o lu İnfek- siy o n u A ç ıs ın d an D e ğ er le n d ir ilm e s i. U z m a n l ı k T e z i, M a r m a r a Ü. T ıp . F a k 1992. 9. K ö ro ğ lu E. R o - C O D E C ( Ç o c u k la r d a K r o n i k H a s ta lık ların Sıklığı T a r a m a Ç a lı ş m a s ı ) . M e d i c o G r a p h ic s A jan s ve M a tb a a c ılık , A n k a r a . 1997:35- 42 . 10. İn ce N , T ü m e r d e m Y. İ s t a n b u l ’d a a n n elerin e m z i rm e bilgi ve d a v ran ışları. VI. H a lk S ağlığ ı K o n g re si ( U l u s lararası K a tıl ım lı) A d a n a , 1998:64-7.
11. A rs la n P. B irinci b a s a m a k sa ğlık h iz m e tle r in d e ço cu k b e s l e n m e s i n i n ö n e m i . V I . H a l k S a ğ lığ ı K o n g r e s i ( U luslararası K a tıl ım lı) A d a n a , 199 8:36-9 .
12. İnandı T. D o ğ a n k e n t S o la k lı ve Y ü z b aş ı S ağlık O c a k ları b ö lg es in e g e le n m e v s im l ik tarım işç ile rinin 1-6 yaş ç o c u k la r ın d a m al n ü t r is y o n p re v alan s ı ve e tk iley e n fa k törler. U z m a n l ı k T e z i, Ç Ü T ıp Fak. H alk Sağ A D ,
1995. 13. E g e m e n A , U l u h a n A , O r a l S N . K ı r s a l a l a n d a a n n e s ü tü ile b e s l e n m e . X X X . M illi P e d i a t r i K o n g r e s i , T e b l i ğ Ö z e tle r i, 4 , 1986. 14. Ö z t ü r k M , Ö k t e m F , D i n ç tü r k M . İ s p a r t a Y e d i ş e h i r S a ğ lık O c a ğ ı b ö l g e s in d e k i 0 - 2 4 a y lı k b e b e k v e ç o c u k l ard a a n n e sütü a l m a d u r u m u . V . H a l k S a ğ l ığ ı G ü n l e r i 199 7 :1 3 4 . 15. D ü n y a Ç o c u k l a r ı n ı n D u r u m u 2 0 0 0 . U N I C E F , 2 0 0 0 : 9 1 . 16. T a n z e r F , K ı r k g ö z K . 2 0 0 Y e n i d o ğ a n b e b e k t e b i r b u ç u k ay lı k s ü r e d e b e s l e n m e t ip i n e g ö r e b ü y ü m e n i n i n c e l e n m es i. Ç o c u k S a ğ v e H a s t D e r g 1 9 9 8 ; 3 1 : 3 9 - 4 9 . 17. K iş i o ğ l u A N , T ü f e k ç i F , K a r a d a ğ N v e a r k . B a lı k e s i r M e r k e z 6 N o l u S a ğ l ık O c a ğ ı b ö l g e s i n d e ç o c u k s ahibi a n n e le r in e m z i r m e le r i h a k k ı n d a b i r a r a ş t ı r m a . V I . H a l k S a ğ l ı ğ ı K o n g r e s i ( U l u s l a r a r a s ı K a t ı l ı m l ı ) A d a n a , 1 9 9 8 :3 6 0 . 18. D a lg ıç N , H ızel S , K ö s e R . A n k a r a ' n ı n o n m e r k e z i lç e s in d e a n n e sü tü ile ilgili bilg i t u t u m vc d a v r a n ı ş l a r ı n in c e l e n m e s i . V I. H a l k S a ğ lığ ı K o n g r e s i ( U l u s l a r a r a s ı K a tıl ım lı) A d a n a , 1 9 9 8 :3 6 1 . 19. E m e k M , K i t a p ç ı o ğ lu G . K u s i n N v e a rk . 0 - 1 2 ay lı k b e b e k l e r d e m a m a k u l l a n ı m s ık l ığ ı v e e t k i l e y e n f a k t ö r ler. VI. H a lk S a ğ lığ ı K o n g r e s i ( U l u s l a r a r a s ı K a t ıl ı m l ı ) A d a n a , 1 9 9 8 :3 7 3 . 20. A y k u t M , G ü n a y O , Ü s t ü n b a ş B . H i s a r c ı k S a ğ l ı k O c a ğı b ö l g e s in d e ç o c u k l a r a e k y i y e c e k l e r i n v e r i l m e d u r u m u. Ç Ü T ı p F a k D e r g 1 9 8 5 ; 7 : 8 7 - 9 8 . 21. A k b a b a M , Ş a ş m a z C T . D o ğ a n k e n t S E A B ö l g e s i 1999 Yılı Ç a l ı ş m a R a p o r u . A d a n a , 2 0 0 0 . 2 2. Y o l d a ş c a n E , Ş a ş m a z T . T a n ı r F . A k b a b a M . D o ğ a n k en t B e l d e s i ’nc g ö ç e d e n a i l e le r in k o n u t v e ç e v r e s i n d e ki bazı fiziki k o ş u l l a r ı n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i . I. U lu s a l Ç e v r e H e k i m l i ğ i K o n g r e s i . A n k a r a . 1 9 9 7 : 6 7 - 9 . 23. Ş a ş m a z T , D e m i r h i n d i H , K a r a E , A k b a b a M . S t a t u s o f intestinal p a r a s ite c a r r i e r s a n d m a l n u t r i t i o n f r e q u e n c y in a p r i m a r y s c h o o l in A d a n a , T u r k e y . I n t e r n a ti o n a l P u b lic H e a lth C o n g r e s s “ H e a l t h 21 in A c t i o n ” . İ s t a n b u l, 20 00:1 16.
