Tuz : Pazar Durumu

(1)

Tuz : Pazar Durumu

İbrahim KALÜOĞLU *

GülteWn USLU **

ÖNSÖZ :

Bu çalışma tuzun Türkiye'de ve dünyadaki mev cut pazar durumunu yansıtmak amacıyla hazırlanmış tır.

Dünva tuz tüketiminin son bes vıl içinde her vı % 10 oranında arttığı (14 milyon Ton/Yıl) görülür. Üretici ülkelerin üretimlerini tüketicilere gpra ayarla dıkları, flatın tüketiciler tarafından tesbit ftdJl^ği ha lihazır düzenin zamanla değişeceği, üreticilerin pa zardaki durumunun daha iyi olacağı anlaşılmaktadır.

Osmanlı imparatorluğu devrinde komşu ülkele/ re tuz ihraç eden ülkemiz, tuz üretiminin devlet eliyle yürütülmesi neticesi ancak memleket ihtiyacını kar şılar hale gelmiştir. Oysa, memleketimiz tuz yatakla rı bakımından çok zengin olup üretim ve nakliye imkânları çok elverişlidir.

Devlet Plânîama Teşkilâtı tarafından da benim senen, tuz üretiminin yüksek düzeylere çıkarılması, ekonomik büyüklükte üretim göz önüne alınarak ger çekleştirilmelidir. İlk etapta bir yıllık dünya tuz tü ketim artışı olan 10-15 milyon ton kapasiteli bu tuzlaların derhal kurulması hedef alınmaktadır.

.Türkiye'de tuz yalnız sofra tuzu ve hftsi" o n -dfistrisiprle kııllamm için üretilmektedir. Tekel Ge nel Müdürlüğü bütün çalışmalarını sigara, tütün ve içki üretiminde teksif ettiğinden, tuz mevzuu Genel Müdürlükte üçüncü, dördüncü plânda kalmaktadır. Tekel'in amacı memleketin ihtiyacı olan tuzu karşı lamaktadır.

Bugün her ne kadar tuzun dünya piyasa fiatı FoB 3.5 $/ton (50 TL.) civarında ise de önümüzdeki ikl-üç yıl içinde 10-15 $/Ton'a yükselmesi haklan-mektedir. Çünkü enerji ve petrol «acarından nrt^m etkisi tuz mg"Yftinl «*+•"'•' y*«*« olanaktır. Ancak ülkemizde bilhassa denizlerden ve Tuz Gölünden el de edilecek tuzda enerji ve yakıt masrafı çok eğe dir. Aynı zamanda kimya endüstrisinde önemli ' bir hammadde olan tuzun, diğer endüstriyel hammadde

fiatlarında görülen ve beklenen artış doğrultusunda fiatı artacaktır.

Son olarak, tuz da dahil olmak üzere fosfat, as best, manyezit, kil, bentonit, seramik- hammaddeleri, bor tuzları v.s. gibi endüstriyel hammaddelerin bir elden ve endüstriye en fazla fayda sağlıyacak şekil de işletilmesi samimi dileğimizdir.

1 — AMAÇ :

Tuz çok sayıda ve değişik kullanım yerleri o-lan bir mineraldir. jj970 yılında 141 milyon ton dolaylarında olan dünya tuz üretiminde 1960-1970 ~ döneminde yıllık ortalama % 10 oranında artış ol muştur.

Çalışmamız tuzun dış pazar durumunu göz den geçirmek amacıyla hazırlanmıştır. Tuzun kul lanım yerleri, üretim - tüketim, dış ticaret durumu incelenecektir.

2 — TUZLA İLGİLİ TEKNİK BİLGİ : 2.1. Tuzun Tabiatta Bulunuşu :

Tuzun yerkabuğunda iki ana bulunuş şekli vardır;

A — Tuzlu Eriyik halinde (deniz suyu, tuzlu göl suyu, tuzlu yeraltı suyu),

B — Kuru kaynaklar (Tuz madenleri) halinde.

2.2. İstihsal Metottan :

Tuzlalar : Dünya tuz üretiminin yarıya yakın bölümü deniz ve göl sularının buharlaştırılması sonucu elde edilir. Uygun iklim şartları — sıcak-l&, rutubet, rüzgâr, yağış — ve bunu tamamlayan uygun ekonomik şartlar — bilhassa taşıma — ba şarılı bir üretim için gereklidir. Tuzlalarda tuz ü-retimi için gerekli İşlem safhaları sırasıyla havuz lama, tuz alma, depolama ve tüketim mahalline na kil için paketlemedir. Detaylı teknik analiz, çalış mamız kapsamı dışındadır.

* Maden Yüksek Mühendisi, Etibank

** Etibank - ANKARA ANKARA

(2)

Tuz Madenciliği : Kaya tuzu madenciliği ge nel olarak diğer mineral madenciliğine benzer. Kullanılan madencilik metodları tuz madenlerinin gereklerine adapte edilmiştir.

Madenden çıkan ham cevheri ticari kalitede elde etmek için aşağıdaki işlemlere tabi tutmak gerekmektedir. Tuzun fiziksel özellikleri — yoğun luk, tabii tane büyüklüğü, sıkıştırma ye kesme mu kavemetleri — her madende değişiktir. Bundan dolayı aynı şeklide dizayn edilmiş iki maden bul mak zordur.

Tuzun tabi tutulacağı İşlemler sırasıyla : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Birincil Kırma, İkincil Kırma, Boyutlama, öğütme, Temizleme, Nakliye, Depolama,

8- Tüketim mahalline nakil için pazarlamadır. Tuzlu Su (Brine) : Tabii tuzlu su kaynakların dan y#ya yeraltındaki tuz kaynaklarının su ile bes lenerek yeryüzüne çıkarılması sonucu elde edilen tuzlu, su doğrudan kimya endüstrisinde kullanıl dığı gibi tuz üretiminde de kullanılır.

nat üretiminde kullanılır (Tablo 1, 2). Bir ton sod yum hidroksit için ortalama 1,5 — 1,9 ton; Sod yum karbonat için ortalama 1,8 ton tuz gerekmek tedir.

Sodyum hidroksit üretimi özellikle gelişmekte olan - bilhassa boksit üreten - ülkelerde hızla art maktadır. 1970 yılında 22 — 23 milyon ton dolay larında olan toplam sodyum hidroksit üretimi ülke ler itibariyle aşağıda verilmektedir. Bu miktar sod yum hidroksit üretimi için yaklaşık olarak 43 milyon ton (dünya tuz üretiminin % 32'si) tuz tüketildiği tahmin edilmektedir. Bin ton B. Avrupa ingiltere B. Almanya Fransa italya Hollanda Belçika Diğerleri Amerika Japonya

Doğu Blok'u dışındaki Diğer ülkeler Doğu Blok'u ülkeleri Toplam 5.40 0.90 1.55 1.1i) 0.75 0.25 0.35 0.50 9.10 2.30 1.80 3.40 22.00 2.3. Tuz ve Tuzlu Suyun Tüketim Manian :

Bazı Ülkeler İtibarıyla tuz tükeUmtnm son kul lanım İtibarıyla dağınım tablo 1 —'de verilmiş tir. Dört ana kategoride toplanabüen tuz kullanım alanları şunlardır :

a) Kimya Endüstrisi,

b) Besin endüstrisi ve hayvancılık, c) Sofra tuzu,

d) Karayollarında buz kontrolü.

2.3:1.' Kimya Endüstrisinde Tuz Kullanımı : 1970'lerde toplam dünya tuz tüketiminin yak laşık olarak % 65 — 70'i kimya endüstrisine ait tir (Tablo 1,2). Tuzdan üretilen en önemli madde ler Sodyum Karbonat (Na^COj), Klor (Çy ve Şfd-yum Hidroksittir Bu maddelerden ve doğrudan tuk? dan elde edilen kimyasal ürünlerin listesi tablo 3' te verilmektedir. Bu maddelerin ne tür amaçlarla, kullanıldığı hakkında analiz çalışma kapsamı dı şında bırakılmıştır.

2.3.1.1. Sodyum Hidroksit ve Klor üretimi : Toplam tuz tüketimlerinin A.B.D/de % 58'i, Ka-nada'da % 42'sl, B. Avrupa ülkelerinde % 76'sı, Japonya'da % 92'si kloralkali ve sodyum

karbo-Son kullanım yerleri itibariyle sodyum hidrok sit tüketiminin dağılımı İse şöyledir ı.

Kimya Endüstrisi Kâğıt Endüstrisi . Rayon Endüstrisi Petrol Rafinasyonunda Alümina Üretimi Petrol Rafinasyonunda Tekstil Endüstrisi Sabun — Deterjan Endüstrisi Viskoz İpliği Diğer % 40 % 10 % 10 % 5 — % 5 — % S — % 2 - T % 2 — %- 2 — %10 — 8 8 8 5

5

5 20

Klor — Alkali fabrikalarının üretimleri, üretilen iki maddeye, sodyum hidroksit ve klora olan taleple etkilenir. 8 — 10 sene öncesine değin klor, bu en düstride, kullanım alanı sınırlı bir yan ürün olarak nitelendirilmekteydi. Klorun PVC, klorlu solvenfler v._ (önem sırasına göre tri kloro etilen, per kloro eti

len, karbon tetrakloro, etilen, metilen klorld kloro forma •) ve kloro metan üretiminde yaygın olarak kullabım sahası bulması sonucu bugün klor-alkall fabrikalarında klor üretimi, talebi zorlukla karşılar durumdadır, önümüzdeki-10 yıl içinde klor talebinde — özellikle kağıt endüstrisinin geliştiği ülkelerde —

(3)

artış beklenmektedir. Bu nedenle endüstride kulla nım alanı bulamayacak sodyum hidroksitten karbo-nasyon yoluyla sodyum karbonat üretileceği, bunun sodyum karbonat'ın Solvey Metoduyla üretimini a-zaltacağ ı beklenmektedir.

2.3.1.2. Sodyum Karbonat

Gelişmiş batı ülkelerinin sodyum karbonat tü ketimlerinde yıllık % 1,5 — % 2 dolaylarında bir artış görüldüğü, yakın gelecekte önemli artış bek lenmediği bildirilmektedir. Bununla beraber, büyük klor-alkali üreticilerinden Solvay and Cie Firması ilgilileri cam, alümina, kimya ürünleri, cevher temiz lenmesi ve kâğıt endüstirlerindekl gelişimin sod yum karbonat üretimini olumlu yönde arttıracağını

ifade etmektedir.

Klor Alkali tesislerinin, istenilen mamulün (NaOH, NajCOj, Cl2) talebinde meydana gelen de ğişikliklere uyum sağladığı oranda verimli çalıştığı anlaşılmaktadır.

Alümina üretiminde kullanılan boksitin kalitesi ne, üretim şartlarına ve diğer faktörlere bağlı olarak % 6 — 11 oranında NAjCOj kullanılmaktadır.

1970 yılında 10 milyon ton dolaylarında olan dünya alüminyum üretimi için 1,8 milyon ton sod yum karbonat kullanıldığı, bu amaçla Türkiye'de de önümüzdeki yıllarda 10.000 — 15.000 ton civarında sodyum karbonat tüketimi beklenmektedir. (Etlbank Seydişehir Alüminyum Tesislerinin 60.000 ton olan üretim kapasitesinin bir misli arttırılacağı göz önüne alınmıştiF.)

2.3.2. Karayollarında Buz Kontrolünde tuz Tüketimi :

Karayöfiarınih uzunluklarının, taşıtların seyrinin ve kazaların önlenmesiyle ilgili çalışmaların artma sı sonucu Avrupa vé K. Amerika ülkelerinde kara yollarında kış şartlarının etkisini azaltmak amacıy la tuz kullanımı devamlı olarak artmaktadır. Bu amaçla tuz kullanımı B. Avrupa ülkelerinin toplam tüketiminin % 11'ini, K. Amerika ülkelerinin de % 19 -^- 20'sini teşkil eder.

2.3.3. Sofra Tuzu Tüketimi :

Çeşitli ülkelerde yapılan araştırmaların sonu cunda kişi başına 5 ka/vıl sofra tuzu tûketlldiaj aiv" İ aşı I m aktadır. Gelişmiş ülkelerde rafine sofra tuzu tüketimine doğru bir eğilim görülmektedir.

1970'lerde dünyada 4 milyon ton dolaylarında sofra tuzu tüketildiği (toplam tüketimin % 3'ü) tah min edilmektedir. Türkiye'de bu amaçla 1972 yılın da 200.000 ton civarında tuz tüketildiği hesaplan maktadır.

Cilt: XIII Sayı: I

2^.4. Besin Endüstrisinde Tuz Tüketimi : Hayvan beslemede, yiyeceklerin (et, balık, kon serve vs) muhafazasında toplam dünya tuz tüketimi nin % 2 — 4'ü kadar tuz tüketildiği tahmin edil mektedir. Konuyla ilgili detaylı bilgi toplanamamış tır.

Ayrıca su tasfiye işlemlerinde kullanılan tuz miktarı gelişmiş ülkelerdeki tuz tüketiminin % 1,5 — 2 sine tekabül etmektedir.

3 — TUZUN ÜRETİM, TÜKETİM VE 01$ TİCARET DURUMU :

3.1. üretim, ve Tüketim Durumu :

ülkelerin tuz tüketimlerini belirten istatistiklere rastlanmamıştır. Ancak tuz üretimiyle, dış ticaretin (ithalat — İhracat) o ülkedeki tuz tüketimini yansıt tığı kabul edilmiştir. 26 önemli tuz tüketicisi ülke nin 1969 ve 1970 yıllarına ait tuz tüketimleri tablo 4 ve 5 de verilmiştir. Toplam dünyâ tuz tüketimi nin % 94'ü bu ülkelere aittir.

Tuz üretiminde gör çarpan husus 18 ülkenin tuz üretimleri toplam dünya-tuz üretiminin % 91'ine tekabül etmektedir (tablo 6). Dünya tuz üretiminde 1966 — 1970 devresinde yıllık ortalama % 6'lık tuz üretim artışı görülmektedir.

1 milyon ton veya fazla tuz üreten ülkeler tab lo 6'da verilmiştir. 500.000 tondan fazla, 1 milyon tondan az tuz üreten ülkeler ise şunlardır :

Arjantin, Bahama, Birleşik Arap Cumhuriyeti, Pakistan, Güney Kore, Japonya, Kolombiya, Kuzey Kore, M. Çin ve Türkiye Deniz tuzu üreten ülkeler iklim ve diğer şartlardan etkilenmektedir.

Bu ülkelerden Japonya, Kolombiya, Pakistan ve Kuzey Kore'de artan bir üretim trendi göze çarp maktadır. Bu ülkenin tuz üretimleri 4 milyon ton/yıl dolaylarındadır.

Aşağıda verilen 21 ülkede 100.000 — 500.000 ton/yıl. tuz üretilmektedir :

Avusturya, Portekiz, isviçre, Bulgaristan, Çe koslovakya, Danimarka, Yugoslavya, Peru, Venezüel la, Burma, Seylan, Endonezya, Iran, Filipinler, Tay^ land, K. Vietnam, Güney Vietnam, Cezayir, Etopya Tunus ve G. Afrika Cumhuriyeti.

Ayrıca dünyadaki diğer bütün ülkelerin az da olsa tuz üretiminde bulunduğu görülür.

3.1.1. A.B.D.'de Tuz üretimi ve Tüketimi : A.B.D. dünyanın en büyük tuz üreticisi ve tfl-keticisidir. A.B.D. aynı zamanda en büyük tuz İthal edilen ülkelerden biridir. Bu ülkenin tuz üeretlml ve tüketiminde son yıllarda devamlı artış göze çar par. 1965 — 1970 devresinde tuz üretimi % 34

(4)

artmıştır. Bu artışın önümüzdeki yıllarda da devam edeceği anlaşılmaktadır.

1971 yılında 42 milyon metrik ton civarında o-lan A.B.D. tuz tüketiminin kulo-lanım yerleri itibariy le dağılımı şöyledir :

Klor ve Sodyum Hidroksit Sodyum Karbonat Diğer Kimya ürünleri Toplam Kimya Endüstrisi Karayollarında buz kontrolü Gıda Endüstrisi

Diğerleri

Toplam tuz tüketiminin % 58 ini teşkil eden Sodyum Hidroksit ve Sodyum Karbonat üretiminde görülen ve önümüzdeki yıllarda beklenen gelişim aşağıda verilmektedir. 19t#v 1907 1968 1969 arında o-i o-ito-ibaro-iy- itibariy-% 44 % 14 % 3 % 61 % 18 % 8 % 13 Kimya Endüstrisi Karayolları Et Saklama Gıda Endüstrisi Kâğıt Endüstrisi Deri Endüstrisi Balıkçılık Diğerleri T o p l a m 1.322 1.200 50 80 64 6 75 52 2.849 1.440 1.400 57 82 66 6 75 54 3.140 1.500 1.600 65 85 68 6 75 56 3.454 1.650 1.800 70 90 70 7 80 61 3.828

Sodyum Hidroksit Sodyum Karbonat 1960 1965 1970 1975 4.734.000 k.ton* 6.420.000 k.ton 9.075.000 k. ton 12.450.000 k.ton 5.196.000 k.ton 6.143.000 k.ton 6.626.000 k. ton 7.300.000 k.ton

1971 yılı tuz üretiminin % 55 tuzlu su (brine) % 30 kaya tuzu, geri kalan kısmı tuzla ve vakum tuzu şeklinde olmuştur. Brine şeklindeki üretim, ge nellikle, bu maddeyi diğer tesislerinde hammadde olarak kullanan klor-alkali firmalarınca yapılmakta dır.

A.B.D. de 11 firmanın birer milyon veya daha fazla miktarlarda tuz üretiminde bulundukları, bunun toplam üretimin % 90'ını teşkil ettiği görülür.

Düşük ithal fiyatları karşısında, tuz üreticileri 1968 yılına kadar tuz üretimlerini arttırıcı yatırımlar dan kaçınmışlar, ancak şartların değişmesi sonucu 1968 yılından itibaren bu endüstriye yapılan yatı rımlar, 1972 yılındaki tuz üretim artışına sebep ol muştur. Ayrıca ithal malı tuzun tüketim merkezleri ne en ucuz şekilde taşınması amacıyla modern yük leme - boşaltma, taşıma tesisleri kurulmuştur.

3.1.2. Kanada :

1966 — 1970 devresinde ancak % 10 tuz üre tim artışı görülmekle beraber, Kanada, tuz üretimi ni arttırabilecek büyük potansiyele sahiptir (tablo 6).

Kanada'nın tuz tüketiminin hangi alanlarda ol duğu aşağıda incelendiğinde, tuz tüketiminin % 47'-sinin karayollarında buz kontrolüne, % 43'ünün kimya endüstrisine, geri kalan kısmın diğer alanla ra ait oldukları anlaşılır.

Kanada'da tuz tüketiminin kullanım yerleri itiba riyle tahmini dağılımı şöyledir. (1000 k. ton) :

Kanada 4,5 milyon ton civarındaki üretimi ya nında, önemli tuz ithalatçısı ülkelerden biridir.

3.1.3. Ingltere

İngiltere'nin 1970 yılı tuz üretimi 9.200.000 ton civarındadır. Bunun % 62'sini tuzlu su, geri kalan kısmın yarısını kaya tuzu, yarısını da brine'den elde edilen tuz teşkil eder. üretilen kaya tuzunun büyük bölümü karayollarında, tuzlu su da klor-alkali en düstrisinde tüketilir (tablo 1, 2). Bu tür tuz kullanan endüstriler, kendi üretim tesislerine sahiptirler (I.C.I., Murgatroyd's Salt and Chemical Co ).

3.1.4. Batı Almanya :

B. Almanya'nın 1970 yılı tuz üretimi bir önceki yıla nazaran % 31 artarak 9,9 milyon tona ulaş mıştır. Bu artışın önemli kısmı kaya tuzu üretimiy le ilgilidir.

Tüketimle ilgili istatistikler (tablo 1, 2) incelen diğinde tuz tüketiminin yaklaşık olarak % 75 i kim ya endüstrisinde, % 12 si karayollarında, % 5 I sof ra tuzu imalinde, geri kalan kısmı gıda endüstrisin de, su tasfiyesinde ve diğer-endüstriyel amaçlarla kullanıma aittir. Ayrıca B. Almanyanın 700.000 ton civarında sofra tuzu ihraç ettiği görülür.

3.1.5. Fransa :

Fransa'nın son beş yıllık devredeki tuz üretimi tablo 6'da, kullanım yerleri itibarıyla tuz tüketimi nin dağılımı tablo 1, 2 de verilmektedir. Bu ülke, yılda yarım milyno ton dolaylarında tuz ihraç etmek tedir.

3.1.6. İtalya :

1965 — 1970 devresinde İtalya'nın tuz üretimi 1 milyon ton artışla 3 milyona ulaşmıştır. 1970 yı lında tuz tüketimi 2.770.000 ton olmuş, bunun % 85'i klor-alkali tesislerinde tüketilmiştir. (Tablo 1. 2, 6).

* k.ton = küçük ton = Short ton

(5)

3.1.7. Hollanda : 3.2. TUZUN DIŞ TİCARET DURUMU : 1970 yılında 2.9 milyon ton dolaylarında olan

Hollanda tuz üretiminin % 60'ı ihraç edilir. Brine şeklindeki tuz üretiminin geri kalan kısmı genellik le kimya endüstrisinde tüketilir.

3.1.8. İspanya :

1968 yılına kadar tuzlalardan üretilen tuz toplam tuz üretiminin % 60 — 70*ln! karşılamaktaydı. Fakat bu yıldan itibaren kaya tuzu üretimi, bilhassa po tas madenlerinde, devamlı artış göstermiş, son yıl larda toplam üretimin yarısından fazlasını karşılar duruma gelmiştir (Tablo 1, 2, 6).

3.1.9. Japonya :

Japonya dünyanın en büyük tuz ithalatçısı olan ülkedir. (1970 yılında 6.490.000 ton). 1970 yılı üre timi 1 milyon ton dolaylarındadır ve bunun çoğun luğunu tuzlu su içindeki tuz teşkil eder.

Tuz tüketiminin % 92 — 95'i kimya endüstri sinde hammadde olarak kullanılır (Tablo 1, 2). Yıl lık 300.000 ton sofra tuzu üretimi, ikinci büyük tü ketim alanıdır.

Japonya'nın tuzla ilgili politikası şu şekilde ö-zetlenebilir :

1) Tuzu değişik ülkelerden temin etmek, 2) Mümkün olduğu oranda dış ülkelerde tuz üretimiyle ilgili ortak yatırımlara girişmek,

3) Denizden elde edilen tuzlu suyun alkali en düstrisinde kullanımını sağlayacak teknolojiyi geliş tirmek.

3.1.10. Avustralya :

1968 yılında 1 milyon ton civarında olan tuz ü-retiminin 1973 yılına kadar 4 milyon tona yükselmesi beklenmektedir, üretimdeki bu büyük artış kendi tüketimlerini karşılamak amacıyla Japon firmaların ca yapılan yatırım sonucudur, üretim kapasitesinin Japonya'nın ihtiyacından fazla bir düzeye ulaşması beklenmektedir.

Avustralya'da tuzla ilgili modern yükleme bo şaltma tesisleri kurulmuştur. Ayrıca tuzla'ların eko nomik büyüklükte kurulduğu göze çarpmaktadır.

1970 yılında 16-17 milyon ton civarında tuz, dünya ticaretine konu olmuştur. Bunun 14.8 milyon ton'u, yıllık ithalâtları 100.000 ton ve daha fazla olan 12 ülkeye aittir. Tablo 7 de bu 12 ülkenin, 26 büyük tuz ihracatçısı ülkeden yaptıkları İthalât istatistikleri verilmektedir.

Japonya'nın tuz ithalâtı toplam dünya ithala tının % 44'üne tekabül etmektedir. Japonya'nın tuz ithal ettiği başlıca ülkeler (1970), Meksika (2.377.000 ton), Avustralya (2.283.000 ton) ve K. Çin'dir. (956.000 ton).

A.B.D., Belçika/Luxemburg ve isveç'in tuz it halâtı da toplam dünya ithalâtının % 39'unu teş kil eder. Sözü geçen 4 ülke toplam dünya tuz it halâtının % 83 ünü yaparlar.

Tablo 7 de verilen istatistikler her üç tür (ka ya tuzu, tuzla tuzu, tuzlu sudaki tuz) tuz için veri len istatistiklerdir.

6 ülke, Meksika, Avustralya, Hollanda, Kana da, B. Almanya ve K. Çin, 1 milyon tondan fazla ihracatlarıyla toplam dünya ihracatının % 79 unu (11,3 m. ton) karşılarlar. Avustralya ve Meksika tuzla tuzu, Hollanda ve Batı Almanya tuzlu su (başlıca pipeline ile B. Almanya'dan Belçika'ya), diğer ülkeler kaya ve deniz tuzu (katı şekilde) ihraç ederler.

100.000 ton ve daha fazla tuz İhraç eden ülke ler :

D. Almanya, S.S.C.B., Polonya, Yugoslavya, Bahama, A.B.D., İngiltere, Hindistan, Tunus, Şili ve Etopya'dır. Bu ülkelerin toplam tuz ihracatla rı 2.730.000 ton dolaylarındadır ttoplam dünya ih racatının % 19 u). Tablo 8'de tuz ihraç eden ül keler verilmektedir.

3.3. FİYAT DURUMU :

Bazı ülkelerin endüstriyel ve karayollarında buz kontrolü amaçlarıyla tüketilen tuzla İlgili ortalama ihraç fiyattan tablo 9'da verilmektedir, ülkeler ara sı fiyat farkı tuz taşıma masraflarının değişik olma sı sonucu meydana gelmektedir.

(6)

Tabto 9 : Ortalama Tuz İhraç (F.o.b) Fiyatları (Endüstride ve Karayoflannda tüketilen)

• • . , . ' _ ' • • • -Ihracatct Ülke Avustralya Bahama ütopya B. Almanya Hindistan Hollanda * Tunus İngiltere A.B.D. A.B.D. $/Ton 3.95 3.49 356 5.67 4.34 7,02 3.20 14.48 7.28 Başlıca İthalatçı ülke Japonya A.B.D. Japonya' Belçika '•'•"' > ;- * Japonya ^ Belçika, İsveç •'• '-•' •••' A B D . ? İsveç -Kanada (•*) Tüm tuz çeşitlerini İhtiva eder

Tuz ihraç fiyatlarının büyük bölümünün fob 3-4 $/ton' arasında değiştiği, nakliye /Sistemleri nin çok verimli olduğu Şili ve Meksika'da bu fiyat ların fob 2 $/ton'a kadar düştüğü anlaşılmaktadır. Büyük tuz İhracatçısı ülkelerin nakliye (llman'a), yükleme ve boşaltma masraflarının 0,25 —: 0,50 $/Ton civarında ; olduğu, boradan tuzun üretim ma liyetinin 1970 de 1,5 — ,3 $/Ton (21 -42 TL/Ton) dolaylarında olduğu anlaşılır. Hindistan'ın , ortala ma tuz ihraç fiyatının (4.34 $/Ton) yüksek olması ve yükleme - boşaltma güçlüklerin tesiriyle Japon ya'nın bu ülkeden tuz ithalâtını kıstığı görülür.

Çeşitli ülkelerin tuz ithâl fiyatları da tablo 13'-de verilmiştir. Bu tablo'da verilen tuz ithal fiyat larıyla, tablo 12'de yerilen tuz ihraç fiyatları karşı laştırıldığında görülen büyük fiyat farkı, tuz nakli ye masraflarının, tuzun fob maliyetinden ortalama bir misli fazla olduğu görülür.

Japonya'ya yapılan tuz ticaretinde Avustralya menşeli tuz için ortalama 5,5 $/Ton, Meksika men şeli tuz için 7,5 $/Ton navlun masrafı almakta dır.

Belçika/Luxemburg'a B. Almanya ve Hollan da'nın yaptığı tuz İhracatı, tuzlu su (brine) şeklin dedir ve pipeline'larla yapılmaktadır.

Diğer ülkelerin tuz İthal fiyatları da daha ön cede belirtildiği üzere havlundan büyük ölçüde et kilenmektedir.

4 . S O N U Ç :

1970 yılında dünya tuz üretimi 141 milyon ton olmuştur. 1966 — 1970 devresindeki yıllık ortala ma % 7 üretim artışının, talepteki artışa paralel olarak önümüzdeki yıllarda % 10 a kadar yükse leceği (yükselen bir hızla artmaya devam edeceği) tahmin edilmektedir.

Dünya tuz üretlmjniTi % 91 ini yıllık üretimle ri 1 milyon ton veya.daha fazla olan 18 ülke kar-, şılar. Tuz tüketiminde de benzer durum görülür. 26 Öfkenin tuz tüketimi toplam dünya tuz üretimi nin % 92 sidir.

Tuzla ilgili dış ticaret incelendiğinde : * 1970 yılmda T6 * 17 milyon ton dolaylarında tuzun dünya ticaretine konu olduğu, dünya ithala tının % 83 ünü 4 ülkeye — sırasıyla Japonya, A.B.D., Belçika/Luxemburg ve isveç — ait olduğu görülür. 6 ülke ^ Meksika, Avustralya, Hollanda, Kanada, B. Almanya ve K. Çin — dünyâ ihracatının % 79 una sahiptirler. ;

tuzun madende veya tuzla'da üretim maliye ti, tüketim merkezlerine taşıma masraflarından u-cuzdur. Başarılı tuz İşletmeciliği için verimli çalı şan yükleme - boşaltma, nakliye sistemlerine ih tiyaç vardır.

5- TÜRKİYE DURUMU

ülkemiz deniz, göl, memba ve kayatuzu kaynak lar halinde çok büyük tuz rezervine sahiptir. Halen işletilmekte olan tuzlalarda ve kayatuzu yataklarında üretim, geri teknoloji ile yapılmaktadır. Üretim me-todlarının modernleştirümesiyle, üretim kapasitesinin arthrılmasırnh yanışıra ürün kalitesinin de yükselmesi sağlanır. Deniz tuzlarının yurtiçi ve yurtdışı taşıma ya elverişliliği nedeniyle ekonomik büyüklükte kurul duğu takdirde tuzla ilgili endüstrinin kurulması, ve tuzun kolayca ihracatının mümkün olması nedeniyle ülke ekonomisine olumlu katkılarda bulunacaktır. Denizlerden tuz üretim potansiyeli çok yüksektir. Tuz gölündeki tuz rezervi 150-200 milyon tondur. Kaya tuzu rezervleri ise 300-350 milyon ton civa rındadır. Tuzlu su kaynakları ile ilgili rezerv durumu tesbit edilememiştir.

(7)

I — Üretim :

ülkemizde Tekel Genel Müdürlüğü 600.000 ton/ yıl ham tuz üretim kapasitesiyle bu konuda ülke İh tiyacını karşılamakta, ayrıca çok ilkel metodlaria yurdun çeşitli bölgelerinde mahalli ihtiyaçları karşı lamak amacıyla tuz madenciliği yapmaktadır. Tekel Genel Müdürlüğüne bağlı olarak 1 deniz, 2 göl, 6 kaya ve 49 memba tuzlacaları faaliyettedir.

A.) Deniz Tuzu Üretimi : Çamaltı tuzlalarından yaklaşık 300.000 ton/yıl kapasiteli deniz tuzu ihtihsal edilmektedir, üretilen tuzun tipik kimyasal kompo zisyonu NaCI % 95,58 CaS04 0,17 MgCI2 0,09 MgS04 0,01 Nem (140°C) 3,56 Diğerleri 0,69

Tuz üretimi mart-nisan aylarında başlayıp, ha va durumuna göre ekim-kasım aylarına kadar de vam etmektedir, üretim metodu oldukça ilkeldir. Bu

nun sonucu maliyet yüksek, kalite düşüktür.

B.) Göl Tuzu Üretimi : Tuz gölü kıyısındaki Yavşan ve Kaldırım tuzlarından, yılda yaklaşık 200.000 ton tuz üretilmektedir. Kullanılan üretim me todunun eski oluşu nedeniyle, düşük kaliteli tuz ü-retilmektedir. Oysaki buradan saf tuz elde edilmesi mümkündür.

C.) Kaya tuzu üretimi : Kaya tuzu üretimi Kır şehir, Çankırı ve Kağızman bölgesindeki toplam 6 kaya tuzu yatağından, yeraltı işletmeciliğine göre yapılmaktadır. Kapasitelerin düşüklüğü nedeniyle ü-retim maliyeti yüksektir. Ancak, uygun kaya tuzu

ma-1970 İnsan Gıdası Gıda Sanayii Deri Endüstrisi Hayvancılık * Su tasfiyesi Klor Alkali Soda Diğerleri Toplam 350.000 49.000 50.000 330.000 90.000 8.000

—

96.000 973.000

1980 yılında yurtiçi tuz talebinin 1.8 milyon tona yükseleceği, bunun sağlanması amacıyla bu sektörde yeni yatırımlar yapılması gereği ortaya çıkmaktadır. Ekonomideki gelişime paralel olarak, tuzu ilk girtfi

o-: Hesaplanan, gerçekte çob daha az. Cilt: XIII Sayı: I

denlerinin basınçlı su tatbik edilmek suretiyle memba tuzları şekflnde üretim yapılması düşünülebilir.

D.) Memba Tuzu Üretimi : Yurdumuzun değişik bölgelerindeki 49 tuzladan memba tuzu üretilmekte dir. Kapasiteler düşük olduğundan üretim maliyeti yüksektir. .

Tuz üretim kapasitesi 600.000 ton/yıl civarında dır. Ancak hava şartlarına bağlı olarak üretim mikta rı yıldan yıla değişmektedir. 1960-1970 devresine ait tuz üretim miktarları :

1960 445.345 1961 482.525 1962 546.460 1963 460.582 1964 600.256 1965 492.515 1966 943.373 1967 637.309 1968 565.305 1969 567.565 1970 647.390 Ancak gerçek üretimin daha fazla olduğu tah min edilmektedir.

II — Tüketim :

Yurt içi tuz tüketimine ait gerçek rakamları bul mak mümkün olmamıştır. Bununla birlikte 1970 yılı tahmini tuz tüketimi; üretimden 300.000 ton fazla dır. Ancak bunun Tekel dışındaki kaynaklardan kar şılandığı tahmin edilmiştir.

DPT Tuz Sanayii Alt Komisyonu Raporuna göre 1970-80 yıllarına ait tahmini tüketim miktarları aşa ğıda verilmektedir. 1975 397.000 61.000 382.000 71.000 115.000 13.000 240.000 266.000 1.542.000 1980 451.000 80.000 443.000 102.000 147.000 21.000 360.000 276.000 1.880.000

larak kullanacak endüstrilerin gelişimi, karayolla rında buz kontrolünde tuzun yaygın olarak kulla nılması, yurtiçi tüketimin 1980'lerde daha yüksek mertebeye çıkacağını göstermektedir.

(8)

Tabiî» : 1 Tuz tüketlrnlrtin.son kullanım yerleri İtibariyle, dağılım tahminî, 1000 ton (1969)1

Su , Yiyecek Diğer Klor-Alka« ve . Diğer bütün f Karayollarında Hayvan t a s f | y e s l | ş l e m e ; E n d U 8 t r i y e, Sofra tuzu

Sodyum Karbonat Kknya ürünleri buz kontrolü besleme _kullanım Toplam

Belçjka/Luxemburb, f:. Danimarka Finlandiya Fransa B. Almanya İtalya Hollanda Norveç Portekiz İspanya isvei? İsviçre Ingiltpre Toplam Batı v •:' .

'' : ,. .

1 " Avrppa , Yakardaki ülkeleri

,%

Kanada ABD Toplam Kuz€ (Kafıada ve • • ' % Hindistan Japonya TöRlam Asy« (yakardaki ü

,

sy Amefjka ABD) z ilkeler) :. 715 285 335 4.350 5.Ş00 2 , 4 7 0 930 230 255 1.310 720 150 5.700 2 £ 8 5 0 7$ 8:650 1.600 24.500 26.100 56 7v600 5,900 7.500 100 40 20 90 200 âo4 1 0 •>;

—

60 100 20 - 10 300 .';•. 980 ;••• ...; „ • v 3

—

20 2.540 - 2.560 , r 6 5 0 20 70 200 16 20

no

1.000 15 100 50 - •• T? •180 45 1.500 3.230 1.9Q0 6.770 C6?0: 19 130 130 15

0 —

30 4 0 2o . 3 0

—

20 25 5

—

50 240 V 50 1.690 ' ' t.740 :'A . 10 '"' 50 " 60 . 10 5

51

90 20 15, 5 90 285 1 730 , 730 ::'2

—

10 5 10 50 120 3 0 15 5 25 15 10 5 130 .300 80 560 640

'i

70 :50 120 50 30 25 100 130 2 0 10 5 40 50 10 10 80 560 2

—

160 4.720 4.880 10 3.090 20 3.110 40 10 10 160 350 İ65 40 10 50, 100 25 35 250 1.245 4

—

90 840 930 2 500 300 800 1.140 390 420 4.940 7.230 2.770 1.150 300 450 1.600 1.920 260 8.100 29.770 99 (11.240) 3.900 42.350 46.250 100 5.320 6.470 11.790

1. 250.000 ton veya daha fazla tuz üreten ülkeler

(9)

Tablo : 2 Tuz tüketiminin son kullanım yerleri İtibariyle, dağılım tahmini, 1000 ton (1970) Belçika/Luxe Danimarka Finlandiya Fransa B. Almanya İtalya Hollanda Norveç Portekiz ispanya isveç İsviçre İngiltere Toplam Batı Yukardaki ül % SSCB Kanada ABD Toplam Kuze (Kanada ve % Hindistan Japonya Toplam Asyi mburg

»

Avrupa keleri »y Amerika ABD) > 1 (yukardaki ülkeler) Klor-Alkali ve Diğer bütün Sodyum Karbonat Kimya ürünleri

900 430 376 4.550 66.300 2.500 800 240 255 1.550 400 160 5.750 24.210 . 9.000 1.500 . 26.000 27.500 1.900 7.000 8.900 120 50 25 110 300 35 10

7. —

60 120 20 10 300 1.160

—

20 2.750 2.770 50 20. 70 Karayollarında buz kontrolü 230 30 30 130 1.200 15 90 60

—

100 50 1.500 3.435

—

1.650 7.000 8.650 50 50 Hayvan besleme 20 . 10

—

40 60 20 30

—,

20 30 5

—

50 285 50 1.700 1.750 10 50 60 Su tasfiyesi 10 5

—

50 110 20 15

—

5 90 305

—

750 750

—

Yiyecek İşleme 15 20 10 70 150 30

is

5 25 20 10 5 130 505 80 580 660 70 50 120 Diğer Endüstriyel kullanım 75 50 35 130 190 20 10 25 40 80 10 10 80 755 130 4.890 5.020 3.200 20 3.220 Sofra tuzu 40 15 15 170 370 170 40 10 50 120 25 40 250 1.315

—

90 850 940 530JP) 300 830 Toplam 1,410 610 490 5.250 8.680 2.818 1.010 340 450 1.920 570 280 8.157 31.970 (12.000) 3.520 44.520 48.040 5.760 7.490 13.255

1. 250.000 ton veya daha fazia tuz üreten ülkeler

(10)

Tablo 3 — Tuzdan EM* Editon Kimyasal maddeler I — Sodyum Karbonat A — Sodyum Silikat B — Sodyum Hidroksit C — Monosodyum fosfat D — Disodyum fosfat E — Sodyum bikarbonat F — Sodyum Kromat G — Sodyum Bisülfit II — Klorin A — Hidroklorik asid B — Etilan diklorld C — Trlkloroetilen D — Etilen Klorohidrin E — Karbon tetraklorld F — Propilen Klorohidrin G — Perkloro etilen H — Sodyum hlpoklorid K — Trikloro etilen L — Kloro benzen M— Kalsoiyum hlpoklorid N — O - ve - p - dikloro benzen O — Metli Klorid P — Kloral

Q — Kloro asetik asid

II — Sodyum Hidroksit A — Alumina B — Fenol C — Yağların rafinasyonunda D — Sodyum hipoklorid E — Beta naftol F — Sodyum sülfit G — Gliserin H — Hidrojen IV — Sodyum

A — Sodyum - kurşun bileşiği B — Sodyum peroksit C — Sodamid V — Sodyum Sülfat A — Glauber tuzu B — Sodyum sülfit C — Sodyum Silikat D — Sodyum tiyosülfat VI — Kalsiyum Kloride

VII — Sodyum Nitrate

VIII — Hidroklorik asidi

IX — Sodyum siyanid A — Hidrojen siyanid B — Adiponitrile X — Sodyum bisülfat XI — Sodyum Klorad A — Potasyum klorad

44

Madencilik

(11)

Tablo: 4 — Baahca tOtottcl OJkator Mbarlyto tuz tökeMml, 1069 (1.000 ton) OroflHı Belçlka/Luxemburg — Danimarka (150) Finlandiya — Fransa 5.010 B. Almanya 8.360 italya 2.790 Hollanda 2.670 Norveç — Portekiz 453 İspanya 1.860 İsveç — İsviçre 258 İngiltere 8.560 Toplam B. Avrupa Ülkeleri

(Yukarıdakiler) 30.111 D. Almanya (2.000) Polonya 2.860 Romanya 2.720 S.S.C.B. (11.450) Toplam D. Avrupa ülkeleri (Yukarıda

verilenler) (19.030) Kanada 4.170 A.B.D. 40.000 Toplam K. Amerika ülkeleri (Yukarıda

Verilenler ) 44.170 Brezilya 1.620 Şili 1.340 Kolombiya 628 Toplam G. Amerika (Yukarıda verilenler) 3.588

K. Çin (15.00) Hindistan 5.580 Japonya 970 M. Çin 370 Toplam Asya (Yukarıda verilenler) (21.920)

Toplam 26 ülke 118.819

İthalat İhracat Tüketim

1.135 243 415 64 172

—

61 300 1 2 967

—

52 3.412

—

628 2.980 3.608

—

(600)

—

5.500

—

5.500 13.120 7 3

—

131 1.200 29 1.580 3

—

265

—

505 3.723 (250) 195 510 215 1.170 1.000 630 1.630

—

(600)

—

(600) (1.000) 260

—

7 1.267 8.390 1.128 390 415 415 7.332 2.761 1.151 297 454 1.597 967 258 8.107 29.800 1.750 2.665 2.140 (11.235) (17.790) 3.798 42.350 46.148 1.620 (740) 628 2.988 (14.000) 5.320 6.470 363 (26.153) 122.879

250.000 ton veya daha fazla tuz tüketen ülkeler.

(12)

Tablo : 5 — Başlıca tüketici ülkeler 4tlbarlyle ,tuz. tötetimi, .1970 (1000 ton)

Üretim ithalat ihracat Tüketim Belçika/Lüksemburg Danimarka Finlandiya V Fransa */B. Almanya *J İtalya V Hollanda Norveç Portekiz v ispanya isveç İsviçre TS İngiltere

Toplam B. Avrupa ülkeleri. (Yukarıdakiler)

J D. Almanya

-'Polonya »«Romanya

S.S.C.B.

Toplam D. Avrupa Ülkeleri (Yukarıda verilenler)

Kanada A.B.D.

Toplarrt K. Amerika Ülkeleri (Yukarıda verilenler

Brezilya Şili Kolombiya

Toplam G. Amerika (Yukarıda verilenler) K. Çin Hindistan Japonya M. Çin (160)

—

5.501 9.932 (2.850) 2.870

—

(450) 2.022

—

(260) .9.189 33.234 2.131 (3.000) (3.000) (12.000) (20.131) 4.500 41.682 46.182 (1.750) (900) (650) 3.300 (16.000) (6.000) (1.000) (380) Toplam Asya Ülkeleri (Yukarıda verilenler) (23.380) Toplam (26 ülke) 126.227 1.414 454 490 33 340 •:- ' — 208 340

(D

(2) 571 16 40 3.909

—

251 3.217 3.468

_; • —

—

-..-—

—

6.490

—

6.490 13.867

— ,.

3

—

284 1.596 42 2.065

—

104

—

582 4.676 (220) (200) (500) (220) 1.140 1.230 384 1.614

—

236 427

—

427 (1.000)

—

(1.236) 9.093 1.4Î4 611 490 5.250 8.676 2.808 1.013 340 451 1.920 571. 276 8.647 32.467 (1.911) (2:800) (2.500) (11.780) (18.991) 3.521 44.515 48.038 (1.750) (5.764) (473) (650) (2.873) (15.000) (7.490) (380) (28.634) 131.001

* 250.000 ton veya daha fazla tuz tüketen ülkeler.

(13)

Tablo : 6 — Başlıca üretici ülkeler itibariyle tuz üretimi (1000 ton)

1966 1967 1968 1970

^AFransa: kaya tuzu tuzlu su (tuz olarak) Deniz tuzu

Toplam

V\B'. Almanya : kaya tuzu ve

tuzlu su (tuz olarak) brine tuzu

Toplam

V* İtalya : kaya tuzu ve * brine tuzu

•Netherlands : brine tuzu Spain : kaya tuzu

deniz tuzu diğer

Toplam

Vlngiltere : kaya tuzu brine t u z ï Tuzlu su (tuz olarak)

Toplam Toplam B. Avrupa (Yukarıdaki Ülkeler) D . Almanya P o l o n y a kaya tuzu brine tuzu diğer Toplam • Romanya Yukarıdaki D. Avrupa Ülkeleri ve S.S.C.B.

4-Kanada: kaya tuzu diğer

Toplam

"Meksika

A.B.D. : kaya tuzu tuzlu su tuzla tuzu

Toplam

Yukarıdaki K. Amerika Ülkeleri Brezilya : Deniz tuzu

941 2.460 1.061 4.462 5.889 567 6.456 y2.120 1.860 807 928 17 1.752 1.041 1.470 4.780 7.291 23.941 (2.000) 760 292 1.355 2.407 2.040 15.727 2.060 2.080 4.140 2.400 9.100 19.300 4.600 33.000 39.540 1.435 203 887 2.448 1.540 4.875 5 5.868 489 6.457 2.570 1.920 845 900 22 1.767 700 1.410 4.960 7.070 24.659 1.830 829 293 . 1.360 2.482 2.050 16.962 ( 2.740) ( 2.060) 4.800 3.310 10.500 19.900 4.790 35.190 43.300 1.040 415 962 2.380 1.000 4.342 6.904 654 7.558i 2.620 2.410 910 907 24 1.841 1.100 1.510 5.100 7.710 26.481 1.970 970 291) 1.370) 2.631 2.370 17.971 4.390 4.390 (3.000) 11.210 21.100 5.000 37.310 44.700 1.440 828 1.286 2.760 965 5.011 7.648 711 8.359 2.790 2.670 1.075 770 14 1.859 1.410 1.600 5.550 8.560 29.249 (2.000) 1.210 1.650 2.860 2.720 19.030 4.170 4.170 (3.000) 12.000 22.800 5.130 39.930 47.100 1.620 1.340 1.221 2.984 ,1.296 5.501 9.t86 746 9.932 (2.850) 2.870 1.100 910 12 2.022 1.758 1.733 5.698 9.189 32.364 2.131

—

(3.000) (3.000) (20.000) 4.500 4.500 (3.300) 12.895 23.860 4.928 41.932 49.232 (1.750) (900)

(*) Deniz tuzuyla ilgili istatistikler elde edilememiştir. 1970 yılında italya'nın toplam tuz üretimi 3.4 milyon tondur.

(14)

1969 1997 Yukarıdaki G.

Amerika ülkeleri 1.638 1.455

fc K. Çin (13:000) (13.000) &Ç Hindistan : kaya tuzu 4 3

diğer 4.480 4.450 Toplan 4.484 4.453 Yukarıdaki Asya Ülkeleri (17.484) (17.453) Avustralya 645 703 Toplan (18 Ülke) 98.975 104.532 Tahmini dünya üretimi 112.000 111.000 Yukarıdaki 18 ülkenin üretimlerinin dünya •retimlne oranı % 86 64 1998 1966 1970 2.268 2.960 (2.650) (15.000) (15.000) (16.000) 3 3 — 5.010 5.580 — 5.013 5.583 (6.000) (20.013) (20.583) (22.000) 900 . 1.653 (2.500) 112.333 120.575 (128.996) 126.000 133.000 (141.000) 89 91 (91)

48

(15)

(16)

Tablo : 8 — Başlıca tut İhracatçısı ülkeler 1970,