15, 91 (1985)
15, 91 (1985)
S o l a t i u m d u l c a m a r a L . Y a p r a k l a r ı Ü z e r i n d e K i m y a s a l B i r
Ç a l ı ş m a
A c h e m i c a l study on the leaves of S o l a n u m d u l c a m a r a L.
Engin ŞARER* Turhan ÇAKIROĞLU*
ÖZET
Bu ç a l ı ş m a d a kültüre alınmış S o l a n u m d u l c a m a r a L. bitkisinin
yapraklarında b u l u n a n steroidal alkaloitler incelenmiştir. İ n c e tabaka
kromatografisi y ö n t e m i y l e yaprakların 2 glukoalkaloit içerdiği
sap-tanmış, a n c a k glukoalkaloitlerin h i d r o l i z i n d e n sonra y a p ı l a n İTK
analizinde bu glukoalkaloitlerin aynı a l k a m i n d e n türediği
anlaşıl-mıştır. A l k a m i n i z o l e edilerek E . N . tayin edilmiş, I R , U V v e kütle
spektroskopisi y ö n t e m l e r i ile yapısı aydınlatılmış ve solasodin o l d u ğ u
belirlenmiştir.
SUMMARY
In this research, steroidal alkaloids in the leaves of cultivated
S o l a n u m d u l c a m a r a L . were investigated.
By thin-layer c h r o m a t o g r a p h y was f o u n d that the leaves c o n t a i n
2 glycoalkaloids, b u t by the thin-layer analysis after the hydrolysis
o f glycoalkaloids was s h o w n that b o t h g l y c o a l k a l o i d s d e r i v e d f r o m the
same alkamine.
After the isolation of the a l k a m i n e its m . p . was d e t e r m i n e d . T h e
c h e m i c a l structure of the a l k a m i n e was e l u c i d a t e d by its ir, ms a n d
uv analysis a n d it was c o n f i r m e d to be solasodine.
Redaksiyona verildiği tarih: 1.8.1985
92
Engin ŞARER, Turhan Ç A K I R O Ğ L U
Anahtar kelimeler: S o l a n u m d u l c a m a r a L . ; S t e r o i d a l alka
l o i t ; Solasodin.
Steroidal h o r m o n l a r tedavide yaygın olarak kullanılan ilaçlar
dır. Bu ilaçların endüstriyel ü r e t i m i için steroidal sapogenoller çok
uygun doğal başlangıç m a d d e l e r i d i r ( 1 ) . Steroidal h o r m o n l a r ı n total
sentezi kompleks ve pahalı bir işlemdir. Bu n e d e n l e doğal h a m m a d d e
kaynaklarından yararlanılarak gerçekleştirilen yarı sentez y ö n t e m i ,
bu m a d d e l e r i n ü r e t i m i n d e d a h a verimli bir y o l d u r . E n d ü s t r i d e
ste-roidal h o r m o n başlangıç m a d d e l e r i n i yüksek o r a n d a içeren bitkiler
d e n yararlanılır. Bu bitkilerden elde edilen steroidal s a p o g e n o l l e r d e n
diosgenin, h e k o g e n i n ve bir sterol o l a n ß-sitosterol ile stigmasterol,
steroidal h o r m o n ü r e t i m i n d e kullanılan başlıca h a m m a d d e l e r d e n d i r .
D i o s g e n i n kolaylıkla ve % 7 5 ' i n ü z e r i n d e bir verimle seks h o r m o n l a r ı ,
kontraseptif ilaçlar ve kortikosteroitlerin ü r e t i m i n d e kullanılan
preg-n a d i e preg-n o l o preg-n asetat'a d ö preg-n ü ş e b i l d i ğ i preg-n d e preg-n , b u m a d d e preg-n i preg-n steroidal h o r m o preg-n
yarı sentezinde ayrı bir ö n e m i vardır ( 2 ) .
A n c a k , d i o s g e n i n ' d e n hareketle steroidal h a m m a d d e üretimi ile
d ü n y a gereksinimi karşılanamadığından yeni bitkisel kaynaklar araş
tırılmış ve özellikle sapogenol içeren bitkilerin yetiştirilemediği ülke
lerde çalışmalar yeni başlangıç m a d d e l e r i n i n elde edilebileceği bitki
ler ü z e r i n d e yoğunlaşmıştır. S o n u ç t a , steroidal alkaloitlerin de h o r
-m o n yarı sentezinde kullanılabileceği anlaşıl-mıştır. H a l e n endüstride
h o r m o n ü r e t i m i n d e kullanılan steroidal alkaloit, diosgenin'in azotlu
bir analoğu o l a n solasodin'dir. S o l a s o d i n ' d e n hareketle ve diosgenin
üzerinde yapılana eşit bir işlemde kolayca steroidal h o r m o n l a r a
geçi-lebilmektedir.
Ayrıca, yapılan araştırmalar s o n u c u n d a t o m a t i d i n ve t o m a t i d e
-n o l steroidal alkaloitleri-nde-n de h o r m o -n yarıse-ntezi-nde yararla-nıla
bileceği ortaya k o n m u ş t u r .
Steroidal alkaloitler bitkilerde genellikle glukoalkaloitler
(glu-kozit) h a l i n d e , n a d i r e n serbest ( a l k a m i n ) halde bulunurlar ( 3 , 4, 5 ) .
Solasodin alkamini Soianaceae familyasının Solanum cinsine ait
bitkilerde b u l u n m a k t a d ı r . Bu alkaloidin Solanum cinsinin 60'tan fazla
t ü r ü n d e ve bu bitkilerin özellikle yapraklarında b u l u n d u ğ u belirlen
miştir ( 5 , 6, 7, 8, 9, 10, 1 1 , 1 2 ) . Bitkilerin yapraklarındaki solasodin
miktarı türlere, genetik faktörlere, iklim ve çevre şartlarına bağlı
ola-rak % 0 . 1 - 4 . 4 arasında değişmektedir (2, 13) ve endüstriyel h o r m o n
üretimi i ç i n bu alkaloidi yüksek o r a n d a içeren (kuru h e r b a ü z e r i n d e n
% 0 . 9 0 - 2 . 8 0 ) d o ğ a l ya da kültüre alınmış Solanum laciniatum ve
So-latium avicuiare g i b i bitkiler kullanılmaktadır ( 2 , 8 ) .
Solanum cinsine ait türlerden 4 tanesi ü l k e m i z d e d o ğ a l olarak
yetişmektedir ( 1 4 ) . Bunlar S.dulcamara L., S.luteum Mill., S.alatum
Moench, S.nigrum L. dur. A n a d o l u kaynaklı bu türlerin yaprakları
üzerinde g ü n ü m ü z e d e ğ i n yapılmış kimyasal bir çalışma b u l u n m a m a k
-tadır. Bu türler ü z e r i n d e y a p a c a ğ ı m ı z çalışmaların başlangıcı olarak
kültüre alınmış bir Solanum dulcamara L. ö r n e ğ i n i n yapraklarında ki
steroidal alkaloitleri belirlemek üzere çalışmalar yaptık.
DENEL KISIM
M a t e r y a l :
Ü z e r i n d e araştırma yapılan materyal, A . Ü . F e n Fakültesi
Bo-tanik Bahçesinde kültüre a l m a n Solanum dulcamara L.'nın kurutulmuş
yapraklarıdır.
M e t o d :
M a t e r y a l d e k i steroidal alkaloitleri belirlemek ü z e r e ;
— Glukoalkaloitler sıcakta etanolle tüketilmiş,
— Glukoalkaloitlerin Silikagel G ( M e r c k ) ile kaplı plaklarda
i n c e tabaka kromatografisi ile analizi yapılmış,
— Glukoalkaloitlerin hidrolizi ile elde edilen alkaminin i n c e
tabaka kromatografisi ile analizi yapılmış,
— Kristallendirme ile saflaştırılan alkaminin e r g i m e noktası
tayin edilip I R , U V v e kütle spektroskopisi y ö n t e m l e r i y l e yapısı a y
-dınlatılmıştır.
U y g u l a m a l a r sırasında a l k a m i n i n e r g i m e noktası " E l e c t r o t h e r
-m a l " e r g i -m e noktası tayin c i h a z ı n d a tayin edil-miştir, I R spektru-mu
" P e r k i n E l m e r 1330 M o d e l S p e c t r o m e t e r " ile, U V spektrumu " P e r
-kin E l m e r L a m b d a 5 M o d e l U V S p e c t r o m e t e r " ile, kütle spektrumu
ise " F i n n i g a n M a t 1020 A u t o m a t e d M S M o d e l S p e c t r o m e t e r " ile
alınmıştır.
94
Engin ŞARER, Turhan Ç A K I R O Ğ L U
G l u k o a l k a l o i t l e r i n t ü k e t i l m e s i :
K u r u t u l u p toz edilen S.dulcamara L. yaprakları ( 4 8 0 g ) , % 95 lik
etanol ile sıcakta 6 saat süreyle tüketildi ( 1 5 ) . Ekstre
yoğunlaştırıl-dıktan sonra % 2 lik asetik asit ile reçineli m a d d e l e r uzaklaştırıldı.
Ekstre 7 0 ° C ye k a d a r ısıtılıp, % 25 lik a m o n y a k çözeltisi ilâvesiyle
h a m glukoalkaloitler ç ö k t ü r ü l d ü . Ç ö k e l e k % 6 lık asetik asitte ç ö z ü
-l ü p , a m o n y a k çöze-ltisi i-le tekrar ç ö k t ü r ü -l d ü .
Literatür verilerine g ö r e S.dulcamara steroidal s a p o n o z i t de
içer-m e k t e d i r ( 1 6 , 1 7 ) . Bu n e d e n l e ç ö k e l e ğ e alkaloit ve s a p o n o z i t testleri
u y g u l a n d ı ve ç ö k e l e ğ e az da olsa s a p o n o z i t karıştığı anlaşıldı. T e k r a r
-l a n a n ç ö k t ü r m e -l e r -l e ç ö k e -l e k s a p o n o z i t -l e r d e n kurtarı-lmaya ça-lışı-ldı.
G l u k o a l k a l o i t k a r ı ş ı m ı n ı n i n c e t a b a k a k r o m a t o g r a f i s i ile
a n a l i z i :
2 0 x 2 0 c m b o y u t l a r ı n d a k i Silikagel G ( M e r c k ) 7731 ile kaplı
plaklar ( 0 . 2 5 m m ) ü z e r i n d e v e literatürdeki değişik ç ö z ü c ü sistemleri
denenerek, glukoalkaloitler analiz edildi (10, 18, 19, 20, 2 1 ) . Bu
sis-temler arasında en iyi a y ı r ı m k l o r o f o r m : e t a n o l : % 1 lik a m o n y a k
( 3 : 3 : 1 , alt faz) ile gerçekleşti. U y g u l a m a 1 7 ° C d e y a p ı l d ı v e plaklar
1 5 c m y ü r ü t ü l d ü .
Belirteç olarak Dragendorff, % 50 lik sülfürik asit ve K a e g i
- M i e s c h e r kullanıldı. D r a g e n d o r f f belirteci genel alkaloit belirteci
o l d u ğ u n d a n , sülfürik asit belirteci steroidal alkaloitlerle karakteristik
renkler v e r d i ğ i n d e n , K a e g i - M i e s c h e r belirteci ise steroidal s a p o n o z i t
lerle, steroidal alkaloitlerin ayırdedilmelerini sağlamak a m a c ı y l a
kullanıldı. Steroidal saponozitler K a e g i - M i e s c h e r belirteci ile U V ' d e
floresans v e r m e y e n soluk sarı bir renk, steroidal alkaloitler ise U V ' d e
floresans v e r e n v e ısıtılmakla p e m b e d e n k o y u m a v i y e k a d a r değişen
renkler verirler (10) ( K r o m . 1 ve 2 ) .
G l u k o a l k a l o i t l e r i n h i d r o l i z i :
28 H a m glukoalkaloit karışımı S.dulcamara i ç i n literatürde verilen
y ö n t e m e (17) uyularak, etanol ve % 10 luk H G 1 karışımı ile 3 saat
süreyle h i d r o l i z edildi. Sıcak su ilâve edilerek b i r k a ç saat k e n d i haline
bırakıldı. Ç ö k e n a l k a m i n hidroklorürleri süzülerek ayrıldı.
S e r b e s t a l k a m i n i n ç ö k t ü r ü l m e s i :
E l d e edilen alkamin hidroklorür, karışma olasılığı o l a n s a p o g e n o l
-leri uzaklaştırmak a m a c ı y l a sıcak k l o r o f o r m ile çalkalanarak
tüketil-di ( 7 ) . T e m i z l e n e n alkamin h i d r o k l o r ü r % 80 lik metanolle tüketilip,
% 25 lik a m o n y a k çözeltisi ile p H : 9 - 1 0 ' a ayarlandı. 7 0 ° C ye kadar
ısıtılıp, sıcak su ilâve edilerek h a m a l k a m i n ç ö k t ü r ü l d ü (17, 2 2 ) .
A l k a m i n i n ince t a b a k a k r o m a t o g r a f i s i ile a n a l i z i :
Bu analiz sırasında k l o r o f o r m : m e t a n o l ( 1 9 : 1 ) ç ö z ü c ü sistemi ve
K a e g i - M i e s c h e r , % 50 sülfürik asit belirteçlerinden yararlanıldı.
Uy-g u l a m a 21 °C de yapıldı ve plaklar 15 cm yürütüldü.
Sülfürik asit belirteci alkaminler ile karakteristik renkler vererek,
yapıları ç o k yakın o l a n alkaminlerin ayırdedilmesini sağlayan bir
belirteç olması nedeniyle kullanıldı ve plaklar 80 - 300 °C arasında
ısıtılarak a l k a m i n lekeleri test edildi (23) ( K r o m . 3 ve 4 ) .
A l k a m i n i n s a f l a ş t ı r ı l m a s ı :
A l k a m i n i n i n c e tabaka kromatografisi ile analizinde steroidal
s a p o g e n o l v e " d i e n " lekeleri g ö z l e n d i ğ i i ç i n , alkamini t e m i z l e m e k
üzere su ve m e t a n o l d e n kristallendirildi. Ve elde edilen a l k a m i n
kristallerinin i n c e tabaka p l a ğ ı n d a v e r d i ğ i leke, standart solasodininki
ile karşılaştırıldı ( K r o m . 5 ) .
A l k a m i n i n e r g i m e n o k t a s ı n ı n t a y i n i :
E l d e edilen alkaminin ergime noktası 1 9 9 - 2 0 0 ° C olarak
saptan-dı. Ve bu değer literatür verileriyle karşılaştırılsaptan-dı.
A l k a m i n i n s p e k t r a l y ö n t e m l e r l e a n a l i z i :
A l k a m i n i n kesin tanısını y a p m a k a m a c ı y l a I R , U V , kütle
spek-troskopisi g i b i y ö n t e m l e r d e n yararlanıldı. Ve sonuçlar saf solasodin
için b u l u n a n değerlerle (24) karşılaştırıldı.
SONUÇ ve TARTIŞMA
Solanımı dulcamara L. yapraklarından izole edilen h a m
glukoal-kaloitierin ( 3 . 3 5 g) i n c e tabaka kromatografisiyle analizi s o n u c u elde
edilen k r o m a t o g r a m l a r aşağıda görülmektedir ( K r o m . 1 ve 2 ) .
96 Engin Ş A R E R , Turhan Ç A K I R O Ğ L U
Belirteç olarak % 50 lik sülfürik asit çözeltisi kullanıldığında
R f , : 0 . 2 3 ve R f
2: 0 . 3 3 de p e m b e renkli 2 steroidal alkaloit lekesi
( K r o m . l ) , D r a g e n d o r f f belirteci kullanıldığında aynı R f d e ğ e r l e r n d e
turuncu renkli 2 leke, K a e g i - M i e s c h e r belirteci kullanıldığında ise
R f i : 0 . 1 7 d e U V ' d e floresans v e r m e y e n soluk sarı renkli steroidal
saponozit, R f
2: 0 . 2 3 v e R f
3: 0 . 3 3 d e ise U V ' d e floresans veren m a
-vimsiyeşil renkli steroidal alkaloit lekeleri görülmüştür.
Krom. 1: Glukoalkaloitlerin ince tabaka kromatogramı
Belirteç: % 50 H2S 04 1 ve 2: glukoalkaloit (pembe)
Krom. 2: Glukoalkaloitlerin ince tabaka kromatogramı
Belirteç: Kaegi-Miescher 1: Steroidal saponozit (soluk sarı)
2 ve 3: Glukoalkaloit (mavimsi-yeşil)
Glukoalkaloitlerin hidrolizi s o n u c u n d a elde edilen alkaminin
(2 g h a m glukoalkaloitten 330 m g ) i n c e tabaka k r o m a t o g r a m l a r ı ise
K r o m . 3 v e K r o m . 4 ' d e görülmektedir. K r o m a t o g r a m l a r d a R f
1: 0 . 2 0
ve R f
2: 0 . 3 6 ' d a o l m a k üzere 2 alkamin lekesi görülmüştür. 3 ve 4
n u m a r a l ı lekeler ise sarı renkte görülen s a p o g e n o l lekeleridir.
Krom. 3: Alkaminin ince tabaka kromatogramı
Belirteç: Kaegi-Miescher 1 ve 2: alkamin (mavi) 3 ve 4: sapogenol (sarı)
Krom. 4: Alkaminin ince tabaka kromatogramı
Belirteç: % 50 H1S O1 1: alkamin (erguvan) 2: alkamin-dien (koyu erguvan)
Yapıları ç o k yakın o l a n alkaminler ile 8 0 ° - 3 0 0 ° C 1er arasında
karakteristik renkler v e r e n H
2S 0
4belirteci kullanılması s o n u c u n d a
i n c e tabaka p l a ğ ı n d a oluşan renkler i n c e l e n d i ğ i n d e , a l k a m i n
lekeleri-nin rengilekeleri-nin sadece solasodin'in rengine u y d u ğ u gözlenmiştir. 110
saniyede v e 1 0 5 ° C d e ortaya çıkan p e m b e renk ( R f ı : 0 . 2 0 ) , sıcaklığın
arttırılması ile erguvan rengine dönüşmüştür. R f
2: 0 . 3 6 daki d a h a
98 Engin Ş A R E R , Turhan Ç A K I R O Ğ L U
t o m a t i d e n o l ve soladulsidin alkaminlerinin renk testine u y m a d ı ğ ı n d a n ,
glukoalkaloitlerin hidrolizi sırasında bir hidroliz ü r ü n ü o l a n " d i e n "
oluştuğu v e " d i e n ' l e r i n " d a h a b ü y ü k R f değerine sahip o l d u ğ u
bilind i ğ i n bilind e n (2, 10) R f : 0 . 3 6 bilindaki lekenin ayrı bir alkamin o l m a y ı p , h i bilind
-roliz ü r ü n ü o l a n bir " d i e n " o l d u ğ u s o n u c u n a varıldı.
S a p o g e n o l lekeleri de g ö r ü l e n alkaminin saflaştırılmasıyla elde
edilen kristaller i n c e tabaka p l a ğ ı n d a standart solasodin ile
karşılaş-tırıldığında; elde edilen kristallerin tek leke verdiği, bu lekenin
standart ile aynı R f değerine sahip o l d u ğ u ( 2 5 ° C R f : 0 , 6 0 ) , K a e g i M i e
-seher belirteci ile s a p o g e n o l ve " d i e n " i ç e r m e d i ğ i ve sülfürik asit
belirteci ile yapılan renk testine de standart ile aynı c e v a b ı verdiği
görülmüştür ( K r o m . 5 ) .
Krom. 5: Alkaminin İ T K da standart solasodin ile karşılaştırılması Belirteç: Kaegi-Miescher
Sıcaklık: 25°C
S : Standart solasodin A : Alkamin
Bu sonuçlara g ö r e bitkisel materyalde b u l u n a n 2 glukoalkaloidin
aynı a l k a m i n d e n türedikleri anlaşılmıştır.
Literatür verilerine göre solasodin i ç i n saptanan ergime n o k
-taları: 1 9 7 - 1 9 8 ° C , 2 0 1 ° C , 1 9 8 - 2 0 0 ° C dir (10, 17, 2 5 ) .
M a t e r y a l d e n elde edilen saf alkamin i ç i n b u l u n a n d e ğ e r ( E . N . :
1 9 9 - 2 0 0 ° C ) literatür verilerine uymaktadır.
A l k a m i n i n spektral yöntemlerle analizi s o n u c u spektrumlarda
saptanan değerler aşağıda verilmiştir;
I R spektrumu ( K B r ) : 1 0 . 3 , 1 0 . 4 , 1 1 . 2 , 1 1 . 5 µ d a oksoazospiran
bantlar (Spektr. 1).
K ü t l e s p e k t r u m u : m / e 114, 138, 385, 398, 413 de m a k s i m u m
pik-ler (Spektr.2)
U V spektrumu ( C H
3O H ) : maks. 208 v e 228 (Spektr.3).
B u l u n a n değerler literatür verilerine ve standart solasodin'in
verdiği değerlere uymaktadır. Bu sonuçlar izole edilen alkaloidin
so-lasodin o l d u ğ u n u ortaya koymuştur.
Spektr. : 2 Alkaminin kütle spektrumu
m/e
50 100 150 200 250 300 35O 400 415
