HEMŞİRELİK VE MİZAH
Ayfer AYDIN
** Öğr.Gör.Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu, İzmir ÖZET
Mizah, olaylar ve durumların eğlenceli yönünü görebilme becerisidir. Mizahın bilişsel, fizyolojik, sosyal ve psikolojik olmak üzere bir çok yararı vardır. Kahkaha sırasında yüz, göğüs, abdominal ve gastro intestinal sistemdeki kaslar uyarılır. Kalp hızı ve kan basıncı yükselir. Mizah psikolojik olarak stres ve anksiyetenin azalmasına yardım eder, istenmeyen durumlarla başetme mekanizması olarak kullanılır. Sosyal olarak bireyin kişilerarası ilişkilerini güçlendirir. Mizah, bireyin diğer bireylerle iletişim kurmasına yardımcı olur. Bireyin benlik saygısının yükselmesine yardım eder.
Hemşireler mizahı hasta bakımında, eğitimde ve iş ortamında kullanabilirler. Mizahı kullanırken bireyin kültürel ve bireysel özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır.
Anahtar Sözcükler: Mizah, hemşirelik
ABSTRACT Nurse and Humor
Humor is the ability of a person to see the funny side of situtaions. Among the varied benefits of humor are its physiological, psychological, social, and cognitives one during laughter facial, chest, abdominal, and skeletal muscles and the gastrointestinal system are stimulated and heart rate and blood pressure are increased. Psyhologically, humor helps to decrease stres and anxiety . Socially, humor enhance interpersonel relationships. Humor ise used as a coping mechanism to deal with an unpleasant situation. Humor also helps strengthen one’ self- esteem.
Nurses can use humor in caring patient, education and working. When nurses use humor, they should consider people’s culture and personal characteristics.
Key Words: Humour, nursing
MİZAH
Mizah, sürekli ciddi olma yerine olaylar ve durumların eğlenceli yönünü görebilme becerisi olup (Astedt-Kurki, Isola 2001), düşünce ve kültürel değerleri şaka ve takılmalarla anlatan espri ya da gülmecelerdir. Mizah ile ilgili yapılan tanımların çoğunda “beklenmedik, sürpriz, katılım, yersizlik, uyuşmazlık” gibi kavramlar yer alır. Bunların hepsi bir araya geldiğinde bir şakayı oluşturur ya da mizahi bir yanıtı başlatabilir. Mizah yaşamın zorlu deneyimleriyle baş etmede farklı bakış açısı sağlayan etkili ve sağlıklı yöntemlerden biridir. Sultanoff (1995) mizahın fizyolojik, bilişsel ve psikolojik olmak üzere üç boyutu olduğunu belirtmektedir.
Mizahın sonuçlarından biri gülmektir. Karikatürler, fıkralar, kitaplar, mimikler, espriler mizah aracı olarak kullanılabilir. Fakat birey için komik ya da gülünç olan şeyler oldukça bireyseldir, bir birey için komik olan bir durum başkası için komik olmayabilir. Mizaha verilen tepkiyi kültür, cinsiyet, yaş, anksiyete, etnik köken gibi bir çok faktör etkiler (Astedt-Kurki ve ark. 2001, Thornton, White1999).
Mizahın yararları çok boyutlu olarak ele alınmaktadır. Mizahın fizyolojik, sosyal, psikolojik ve bilişsel yararı üzerinde durulmaktadır.
Fizyolojik Olarak;
Mizahın fizyolojik etkileri arasında, özellikle gülme sırasında sistemler ve organlar üzerindeki görülen değişiklikler yer almaktadır. Kahkaha sırasında yüz, göğüs, abdominal ve gastro intestinal sistemdeki kaslar uyarılır. Buna bağlı olarak sindirim hızı ve solunum derinliği artar. Dolaşım uyarılır, kalp hızı ve kan basıncı yükselir (Sultanoff 2001). Gülme sırasında kaslar kasılır ve gevşer, kas gerginliği azalır, ağrıya tolerans artar (Berk 2002). Ayrıca gülme sırasında immün globülin A (IgA) düzeyinin arttığı ve böylece immün sistem yanıtını güçlendirdiği belirtilmektedir (Astedt-Kurki, Isola 2001, Olsson, Backe, Sörensen ve ark. 2002).
Psikolojik Olarak;
Mizah bireyin, dünyayı daha geniş bir açıdan görmesine yardımcı olarak stres düzeyini azaltır (Balick, Lee 2003). Stres düşünme biçimi ile ilgili bir kavramdır. Yaşanan durum ve olaylar tek başına bireyde stres yaratmaz, strese neden olan şey bireyin durumlara
yüklediği anlamdır. Mizah bireylere olayın o kadar da güçlü ve korkutucu olmadığını göstererek strese karşı koruyucu etki yaratabilir (Astedt-Kurki ve ark. 2001). Shakespeare bu durumu “hiçbir şey iyi ya da kötü değildir, onu iyi ya da kötü yapan şey düşüncelerdir” şeklinde açıklamıştır (Sultanof 1995).
Mizah bireyleri bireysel ve mesleki sorunlarından uzaklaştırarak bir başetme mekanizması olarak işlev görür (Berk 2002). Mizah, stres yaratan duyguların daha istendik, hoş duygularla yer değiştirmesini sağlar. Sultanoof (1995) “Siz kendinizi aynı anda hem kızgın, depresif, sinirli, suçlu hissedip hem de gülemezsiniz” diyerek mizah ve stres duygularının aynı anda yaşanamayacağını belirtmektedir.
Mizah, bireyin davranışlarını da etkiler, çünkü espri yapan birey daha fazla konuşur, göz iletişimi kurar ve dokunur. İnsanın yaşamında mizah duygusunun hiç olmamasının doğrudan düşük benlik saygısıyla ilgili olduğu belirtilmektedir (Sultanoff 2001). Mizahı kullanabilme bilişsel ve entellektüel beceriyi gerektirir. Sağlıklı bir mizah duygusu bireyin kendine gülebilmesini sağlar, bu durum bireyin benlik saygısını yükseltir ve can sıkıcı konularla baş etmesi için gerekli savunma mekanizmalarını harekete geçirir (Sultanoff 2001, Miller 1996, Berk 2002).
Sosyal Olarak;
Mizah bireyin diğer bireylerle iletişim kurmasına yardımcı olur. Gülmek; birliktelik, yakınlık, samimiyet ve arkadaşlık duygularını güçlendirir (Beck 1997, Olsson ve ark. 2002). İlişkilerin güçlenmesine yardımcı olur. Bireyin güvensizlik duygusunu azaltarak ve benlik saygısının yükselmesine yardım ederek sosyal ilişkilerini güçlendirir (Miller 1996). Mizah kültürel, bilişsel özellikleri ve yaşam deneyimleri nedeniyle birbirlerinden farklı olan insanlar arasında bir köprü görevi görebilir (Olsson ve ark. 2002).
Bilişsel Olarak;
Günlük yaşamda uzun süre bir işe odaklanmak, bireyde konsantrasyon kaybı ve sıkıntıya neden olur ve bu da bireyin öğrenmesini ve üretkenliğini olumsuz yönde etkiler. Mizah, dikkati toplayarak öğrenme sürecini ve hatırlamayı kolaylaştırır. Mizahın kullanıldığı bir ortamda bireyin öğrenme yeteneğinin arttığı, daha hızlı öğrendiği ve daha çabuk hatırladığı belirtilmektedir (Bhaerman 1999, Ulloth 2002). Mizahın stresi azaltarak öğrenmeyi daha eğlenceli hale getirdiği ve sosyal ilişkileri güçlendirdiği saptanmıştır. Eğitimciler tarafından sınıfta mizahın kullanılmasının, öğrencinin korku ve
gerginliğini azaltarak soru sorma cesareti verdiği bildirilmektedir (Ulloth 2002).
TERAPÖTİK MİZAH VE HEMŞİRELİKTE KULLANIMI
Terapötik mizah, sağlığın geliştirilmesi için yapılan espri ve şakaları içeren uygulamalardır. Terapötik mizah fiziksel, duygusal, sosyal ve bilişsel gelişimi destekleyerek başetmeyi kolaylaştırır.
Mizahın hastaların stresini azaltmadaki gücü anlaşıldıkça, hemşireler tarafından da terapötik amaçlı kullanılmaya ve araştırılmaya başlanmıştır. Mizahın, hastanede ve hasta bireylerde sağlığı geliştirme amacıyla ilk kez Coser tarafından kullanıldığı ve artık hemşirelik bakımının bir parçası olduğu belirtilmektedir (Astedt-Kurki, Isola 2001). Mizah sadece hastaların stresini azaltmak için değil, hasta yakınları ve diğer sağlık personeli için de etkileşimi pekiştirme amaçlı olarak kullanılabilmektedir (Thornton, White 1999).
Hemşireler mizahı hasta bakımında, eğitimde ve ekip iletişiminde kullanmaktadırlar.
Mizahın Hasta Bakımında Kullanımı
Tarihsel süreç incelendiğinde, hemşirelerin hasta bakımında otoriter, ciddi ve mesafeli bir tavır takınmaları istenmiş ve bu yaklaşım eğitimlerinde de öğretilmiştir. Hemşirelikte mizahın kullanılması özellikle son yıllardaki literatürde yer almaktadır ve mizah önemli bir hemşirelik girişimi olarak belirtilmektedir (Beck 1997). Psikiyatri hastalarına bakım veren 22 hemşire ile yapılan niteliksel bir çalışmada hemşireler, mizahın uygun kullanıldığında hasta ile güven ilişkisinin kurulmasına yardımcı olduğunu belirtmişlerdir (Struthers 1999). Yoğun bakım ünitesinde çalışan 8 hemşire ile yapılan başka bir niteliksel çalışmada, hemşireler hem hasta ve yakınları hem de kendi aralarında mizahı kullandıklarını, özellikle hasta vizitleri ve teslimleri sırasında yararlı olduğunu ifade etmişlerdir (Thorntone, White 1999). Onkoloji hastalarında ağrının etkisini azaltmak, ölüm korkusu ile baş etmek için mizahın kullanılmasının yararlı olduğu belirtilmektedir (Bellert 1989). Pediatri hemşireleri çocukların hastalıkları ve hastaneye yatmanın yarattığı stresle baş etmelerinde mizahın kullanılmasının etkili olduğunu belirtmişlerdir (Dowling 2002).
Mizah, hemşirelerin zor durumlar ve zor hastalarla etkili bir şekilde baş edebilmelerinde önemli bir rol oynar. Hemşireler mizahı kullanarak klinikte gergin ortamları azaltabilirler. Mizah hemşirelerin
hastaya bakım verirken kendi yaşadıkları hayal kırıklığı, öfke ve korku duyguları ile baş etmelerine yarımcı olur, hemşireler ve hastalar arasında yakınlık duygusu yaratır, güven duygusunun gelişimini sağlar (Struthers 1999). Beck (1999) tarafından yapılan bir çalışmada, hemşirelerin hasta ile baş etmede yetersiz kaldıkları durumlarda mizahı hasta ile iletişim kurmada bir strateji olarak seçtikleri belirlenmiştir. Hemşireler mizahı özellikle istekleri fazla, çok zor ve agresif hastalara bakım verirken ya da çok çekingen hastalarla bağlantı kurmak için kullandıklarını ifade etmişlerdir. Mizah sadece stresi hafifletmeye değil hastanın duygularının ifadesini kolaylaştırmayada yarar.
Mizahın İş Ortamında Kullanımı
İş stresi, hemşirenin iş doyumunu ve duygusal durumunu etkilemektedir. Healy ve McKay (2000) tarafından hemşirelerde iş doyumu ve baş etme stratejilerini belirlemeye yönelik yapılan bir çalışmada, hemşirelerin yaşadığı stres ile duygusal sorunları arasında güçlü bir ilişki olduğu belirlenmiştir.
Günümüzde iş ortamında rekabet ve bireysel farklılıklar çalışanlar arasındaki çatışmaları gittikçe arttırmaktadır. Çatışma çözümü becerileri sadece yöneticiler için değil her çalışan için aranan bir özellik haline gelmiştir. Birçok kişi kurumsal çatışmayı önlemede ve azaltmada mizahın kullanımının yararlı olduğunu belirtmektedir. Son yıllarda kişilerarası ilişkilerdeki gerginliği azaltma ve sorunları ele almak için mizahın kullanımının yararları üzerine yapılan çalışmaların arttığı belirtilmektedir (Smith 2000).
Mizah, olumsuz düşünce ve duyguların ifade edilmesini kolaylaştırır. Bazı şeylerin doğrudan söylenmesinin o kişiyi incittiği düşünülüyorsa ve birey olumsuz duygu ve düşüncelerini ifade etmek için başka bir iletişim yöntemi kullanamıyorsa mizahı kullanmaktadır. Mizah, düşmanlık duygularının daha rahat ifade edilmesini sağlar. Bireyler düşmanlık duygularını bazı alaylı sözlerle ya da şakalarla yani mizahi bir dille daha rahat ifade edebilirler. Mizah kin içeren bir alay ifadesini hafif bir şakaya dönüştürebilir (Smith 2000).
Thornton ve White (1999) tarafından yapılan niteliksel bir çalışmada, hemşirelerin çoğunluğu mizahın sağlık ekibi oluşturmanın ve birlikte çalışmanın bir parçası olduğunu vurgulamışlardır. Mizah enerjiyi arttırarak hemşirelerdeki üretkenliği arttırır, tükenmişliği
ve hayal kırıklığını önler, panik ve gerginliği azaltır (Thornton, White 1999).
Mizah çalışma ortamında, sorunları belirlemek için de kullanılabilir. Çalışma ortamlarında komik olaylar kullanılarak kurumun sorunları aydınlatılabilir. Bu tip bir mizah, mevcut durumları doğrudan incelemek ve çatışmalarla yüzleşmek için kullanılabilir. Mizah iş ortamında olayların olumlu yönlerine dikkatleri çekerek bir bireyi takdir etmek amacıyla da kullanılabilir.
Mizahın Eğitimde Kullanımı
Son yıllarda bazı hemşire eğitimciler, hemşirelik uygulamalarına yönelik bütüncül yaklaşımı kendi eğitimlerine entegre etmişlerdir. Bütüncül yaklaşıma göre bireyin biyopsikososyal açıdan tam bir dengede olduğunda sağlıklı olabileceği kabul edilmektedir.
Stres ve anksiyete bireyin biyopsikososyal dengesini olumsuz yönde etkilediği gibi, öğrenmeyi de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle anksiyete düzeyi ve stresörler eğitimciler tarafından kabul edilebilir bir düzeyde tutulmaya çalışılır. Eğitimci tarafından mizahın kullanılması öğrencideki soru sorma ve konuşma korkusunu azaltır. Hemşirelik öğrencileri ile yapılan niteliksel bir çalışmada, öğrencilerden birisi mizahın soru sormaya etkisini şu şekilde ifade etmiştir. “Asla soru soramıyordum, her gün benim için korkutucu oluyordu, midemde kelebek varmış gibi hissediyordum. Doğru hiçbir şey yapamayacakmışım gibi hissediyordum, hemşireden çok şey öğrendim, çok komik birisiydi, bu nedenle ona soru sormaktan korkmuyordum, ama asla hocama soramıyordum, çünkü onun vereceği cevaptan korkuyordum” (Hayden-Miles 2002). Mizah eğitiminde derse ilgiyi artırma amacıyla da kullanılabilir.
Dikkat süresinin ortalama 15-20 dakika olduğu bilinmektedir (Ulloth 2002). Dersi uzun süre katılımsız şekilde dinlemek, konsantrasyon kaybı ve sıkılmaya neden olur ve bu da bireyin öğrenmesini olumsuz yönde etkiler. Derse ilgiyi arttırmak amacıyla da kullnabilir. Mizah, öğrencilerin ilgisini ve dikkatini toplamalarını sağlayarak öğrenmeyi arttırmaktadır (Bhaerman 1999, Ulloth 2002). “Rol yapma ve oyunlar” gibi teknikler sınıfta eğitimcinin ve öğrencilerin enerjisini arttırarak ve eğlenerek öğrenmeyi sağlar. Öğrenme sürecinde anksiyete azaldığında öğrenciler öğrenmeye daha açıktırlar ve deneyimlerinden zevk alırlar (Ulloth 2002).
Ulloth (2002) hemşirelik eğitiminde mizah kullanımının etkisini incelemek amacıyla öğrencilerle
görüşmeler yapmıştır. Öğrenciler mizahın streslerini azalttığını, dikkati topladığını, öğrenmeyi daha eğlenceli hale getirdiğini ve sosyal ilişkilerini güçlendirdiğini belirtmişleridir. Çalışmaya katılan öğrencilerden biri, eğitimde mizahı kullanan bir eğitimci için şu açıklamayı yapmıştır. “O, mizahı biz eğlenelim diye kullanmıyor, bizim öğrenmemize yardımcı olması için kullanıyor, bence bu çok iyi, öğrenmeyi eğlenceli hale getiriyor” (Ulloth 2002).
Mizah aynı zamanda, eğitimci ve öğrenci arasında iletişimi arttırarak sosyal etkileşimlerini güçlendirmektedir. Mizahın sosyal ilişkileri güçlendirdiği, sosyal ilişkileri güçlendiren herhangi bir etkinliğin de öğrenmeye yardımcı olduğu belirtilmektedir (Ulloth 2002). Miles Hayden-Miles (2002) tarafından yapılan bir çalışmada, öğrencilerden biri mizahın kullanımın etkisini “Mizah eğitimcilerle daha rahat olmamı sağlıyor, kendimi arkadaş gibi hissediyorum, biz yetişkiniz, küçük çocuklar değiliz, bana çocuk gibi davranılmasından hoşlanmıyorum, eğitimcilerle oturup çay içelim demiyorum ama mizahi yaklaştıklarında kendimi daha yetişkin gibi hissediyorum” şekilde ifade etmiştir (Hayden-Miles 2002).
MİZAHIN KULLANIM KRİTERLERİ
Mizahı kullanırken bazı kriterlerin göz önünde bulundurulması gerekir. Aksi durumda mizah tam tersi bir etki yaratarak bireyde öfke ve kızgınlık yaratabilir. Mizahı kullanırken zamanlama, algılama ve içerik kriterlerini dikkate almak gerekir.
Mizahın uygun zamanda kullanılması önemlidir. Mizahı yapan kişi buna dikkat etmezse ortam daha gergin bir hale gelip iletişim olumsuz yönde etkilenebilir. Mizahı kullanırken bireyin bunu nasıl algılayacağı tahmin edilmelidir. Hemşirenin, bireyin mizaha yaklaşımı ve tepkisi konusunda hiç bilgisi yoksa mizahı kullanması uygun olmayabilir. Bakım verdiği bireyi tanımadan mizahı kullanmamalıdır. Mizahın içeriği de önemlidir. Özellikle alaycı, bireyi aşağılayan, cinsellik ve etnik kökenle ilgili şakalardan kaçınılmalıdır.
Hemşireler, muayene odalarına karikatürlerin asılması, hasta eğitim materyallerine karikatürlerin konulması, hastaların doğum günlerinde sürpriz partiler hazırlanması, bayram ve özel günlerde komik maske ve şapkaların takılması, şakaların paylaşılması, karikatür albümlerinin oluşturulması ve bunların servislerde hastalarla paylaşılması ve işlemlerden sonra komik
çıkartmaların verilmesi gibi uygulamalarla mizahı iş ortamında ve hasta bakımında kullanılabilir.
Hemşire eğitimciler, eğitimleri sırasında fıkraların anlatılması, eğitim materyallerine karikatürlerin yerleştirilmesi, duyuru panolarında karikatürlerin kullanılması, konu ile ilgili komedi filmlerinin gösterilmesi ya da komik öykülerin paylaşılması gibi uygulamalarla eğitimlerini daha etkili kılabilirler.
Hemşire mizahı kullanırken bireyin kültür, cinsiyet, yaş, anksiyete düzeyi ve etnik köken gibi bir çok özelliğini göz önünde bulundurmalıdır. Çünkü tüm bu özellikler bireyin mizah anlayışını ve mizaha verdiği tepkiyi etkiler.
Hemşireler mizahı hasta bakımında, eğitim ve iş ortamında kullanabilir. Ancak nerede kullanılırsa kullanılsın hemşireler mizahın kullanım kriterlerini gözönünde bulundurmalı ve mizahın birey üzerindeki etkilerini değerlendirmelidir.
KAYNAKLAR
Astedt-Kurki P, Isola A (2001) Humour between nurse and
patient, and among staff: analysis of nurses' diaries, Journal of Advanced Nursing, 35( 3):452-458.
Astedt-Kurki P, Isola A, Tammentie T, Kervinen U (2001)
Importance of humour to client-nurse relationships and clients' well-being, International Journal of Nursing Practice, 7 ( 2): 119-125.
Balick MJ, Lee R (2003) The role of laughter in traditional
medicine and its relevance to the clinical setting: healing with ha!, Alternative Therapıesin Health and Medicine, 9(4):88-90.
Beck CT(1997) Humor in nursing practise: a
phenomenological study, İnternational Journal of Nursing Studies,34(5):346-352.
Bellert JL ( 1989) Humor: a therapeutic approach in oncology
nursing, Cancer Nursing,12(2):65-70.
Bhaerman S (1999) Laughter and Mental Flexibility
http://aath.org/art_bhaerman01.html
Berk, R (2000) Research critiques incite words of mass
destruction , AATH. http://www.aath.org/art_klein01.html
Dowling, JS (2002) Humor: a coping strategy for pediatric
patients, Pediatric Nursing, 28(2):123-131.
Hayden-Miles M (2002) Humor in clinical nursing education,
Healy C M, McKay M F (2000) Nursing stress: The effects of
coping strategies and job satisfaction in a sample of Australian nurses, Journal of Advanced Nursing, 31(3), 681-688.
Miller J (1996) Humour - An Empowerment Tool For The
1990s, Empowerment in Organisations; 4 (2):16-21.
Olsson H, Backe H, Sörensen, S, Kock, M ( 2002) The
essence of humour and its effects and functions: a qualitative study, Journal of Nursing Management,10(1):21-26.
Smith W J, Harrington K V, Neck C. P (2000) Resolving
conflict with humour in a diversity context, Journal of Managerial Psychology; 15(6):606-625.
Struthers J (1999) An investigation into community
psychiatric nurses' use of humour during client interactions, Journal of Advanced Nursing, 29(5): 1197-1204.
Sultanoff S (1995) What is humour,http://www.aath.
org/art_sultanoff01.html
Sultanoff S (2001) Levity defies gravity: Using humor in crisis
situations. AATH. http://www.aath.org/art_ sultanoff02.html.
Thornton J,White, A (1999) A hedeggerian investigation into
the lived experience of humour by nurses in an intensive unit, İntensive and Critical Care Nursing, 15:266-278.
Ulloth JK (2002) The benefits of humor in nursing education,
