Kitap Tamtmalar
BÜLENT ÖZDEM~R, Ottoman Reforms and Social Life: Reflections
from Sa1onica 18.30-1850, The Is~s Press, ~stanbul 2003, Birinci Bask~
, 267
sahife. (Ek A: 239-245; Ek B: 246-253; Sözlük: 254-255; Kaynakça 256-267).
Birmingham Üniversitesi'nde Prof. Dr. Rhoads Murphey dan~~manl~~~nda,haz~rlanan ve 2000 y~l~ nda kabul edilen doktora tezinin kitap haline getirilmesiyle ortaya ç~ kan eser, üç ana k~s~m içinde yer alan on bölümden olu~maktad~r.
Eserde kullan~lan kaynaklar~n tan~um~mn yap~ld~~~~ Giri~~ k~sm~nda, temel olarak iki kaynak grubunun esas al~nd~~~~ görülmektedir. ilki Osmanl~~ Devleti'nin merkezi ve ta~ras~nda ya~ayan insanlar~n askeri, idari, ekonomik, sosyal vb. yap~s~n~n ortaya konulmas~nda en önemli ar~iv kay-naklar~ndan olan ~er'iye Sicilleridir. Di~eri 1835-1850 y~llar~nda ~ngiltere'nin Selanik konsolosu olan Charles Blunt'~n hükümetine gönderdi~i raporlard~r. Osmanl~~ ve ~ ngiltere Devleti'nin resmi ar~iv belgelerinden olu~an bu iki ana kayna~~n d~~~nda, Tanzimat dönemiyle ilgili E. En-gelhart ve M. A. Ubucini gibi ça~da~~ gözlemcilerden, Tarih-i Cevdet ve Tarih-i Lütfi gibi 19. yüzy~l vakanüvis eserlerine ve Halil ~ nalc~k, ~lber Ortayl~, Musa Çad~rc~~ gibi günümüz modern tarihçilerinin kitap ve makalelerinden geni~çe istifade edilmi~tir. Bugüne kadar birçok ta-rihçinin üzerinde çal~~t~~~~ ve çal~~maya devam edece~i Tanzimat Dönemi'nin tam anlam~yla or-taya konulmas~~ için spesifik ve bölgesel çal~~malara ihtiyaç oldu~u kesindir. Bülent Ozdernir'in eseri özellikle reformlar dönemine sosyo-kültürel alandaki de~i~imler aç~s~ndan bak~~~yla, bu konudaki literatüre katk~da bulunacak bir çal~~ma olarak görülmektedir. Nitekim yazar, ki-tab~n~ n önsözünde çal~~mas~n~n temel amac~~ olarak Tanzimat'a yerel düzlemde Selanik ~ehrinden hareket eden bir inceleme gerçekle~tirerek katk~da bulunmak oldu~
unu belirtmek- tedir.
I. K~s~m, Teori ve Metotlar ba~l~~~~ alt~ nda, iki alt bölümden olu~maktad~r. Tanzimat
Yaz~n~na Ele~tirel Bir Bak~~~ (s.21-51) adl~~ birinci bölümde yazar, Tanzimat'a yeni bir bak~~~
aç~s~mn 1980 sonras~nda genç tarihçiler taraf~ndan getirildi~ini söylüyor, fakat bu çal~~malar~~ da ~stanbul ve devlet merkezli olmalar~ndan dolay~~ toplumu gözden kaç~rmalar~~ noktas~ nda ele~tiriyor. Ayr~ca, Tanzimat reformlar~n~n halk~n üzerindeki etkisi ve insanlar~n Tanzimat'a balu~~n~~ dikkate almadan gerçekle~tirilecek bir çal~~man~n yetersiz kalaca~~~ vurgulan~yor (s.25). Yazara göre, Osmanl~~ reform hareketi iki görü~e indirilebilir: Birincisi reform hareketinde ya-banc~~ etkisini öne alan Oryantalist yakla~~m, ikincisi yeni sosyo-ekonomik tepkiler. Tanzimat yaz~ n~nda son dönemde I. Wallerstein'~n Dünya Sistemi Perspektifi Teorisi'nin dü~ünsel alt-yap~y~~ olu~turdu~u çal~~malar~n ortaya konuldu~unu belirtmektedir (s.33). Huricihan, Rifat Ali Abou-El-Haj'~ n yaz~lar~ndaki fikirlerden etkilenen yazar, 19. yüzy~l~n Osmanl~~ reformlar~nm top-lumun iç dinamikleri neticesinde ortaya ç~kt~~~n~~ ileri sürmektedir. Osmanl~~ reformlanyla ilgili olarak üç temel yakla~~m~n bulundu~u belirtilerek; bunlardan ilki Yukar~dan A~a~~ya; Oryanta-list okul taraf~ ndan sistemle~tirilmi~tir. Reformlarda d~~~ etkenlere önem veren, ikincisi
Girdi-Ç~kt~~ Modeli; Osmanl~~ reformlar~n~~ aç~klarken dünya piyasa ko~ullar~ n~n önemini vurgular,
üçüncüsü ise A~a~~dan (Tabandan) yukar~ya; bu modele göre Osmanl~~ toplumu s~n~f yap~l~~ bir toplumdur ve sosyo-ekonomik ili~kiler tabakala~mar belirlemektedir, dolay~s~yla Osmanl~~ Devle-timdeki de~i~melerin tabandan geldi~inin kabul edilmesi gerekti~i savunulmaktad~r. Yazar, Os-manl~~ reform hareketinin ~ ngiltere'nin bask~s~~ ve rehberli~i ile gerçekle~tirildi~i dü~üncesini ise ele~tirip, reformlar~n toplumsal de~i~melerin bir sonucu oldu~unu özellikle belirtmektedir.
1002 KITAP TANITMA
Böylece yazar reformlar~~ ~stanbul ve Avrupa merkezli olmaktan kurtararak, devlet adamlar~n~n ruhsal dünyas~na de~il 19. yüzy~l Osmanl~~ Devleti'nin içinde bulundu~u ekonomik ko~ullara ve ~ehirle~meye aç~kl~k getirmeye çali~~m~t~r. Birinci lusm~n ikinci bölümü
Tanzimat'a Götüren On
Y~llarclaki Reformlar~n Yap~s~~ Üzerine
(s.53-65)'dir. Burada III. Selim ve II. Mahmud dönemi re-formlar~n~~ etik edilerek, III. Selim dönemi reformlannm devlet adandan~un ki~isel h~rslar~~ so-nucunda ba~ar~l~~ olmad~~~n~, Tanzimat reformlarnun II. Mahmut'un reformlar~n~n bir devam~~ oldu~unu, merkezi hükümetin var olan sorunlara çözüm bulma aray~~~ n~n neticesinde reform-lar~n ortaya ç~kt~~~~ dü~üncesi savunulmaktad~r.K~s~m,
~nceleme Sosyo-Ekonomik Görünüm
(s.69-174) ba~l~~~nda olup dört altbölümden olu~maktad~r.
Tanzimat'm Arifesinde Selanik
(s.69-88) adl~~ üçüncü bölümde, Sela-nik ~ehri genel olarak tamuld~ktan sonra (co~rafi, etSela-nik) ~ehirde ya~anan do~al felaketler, Tan-zimat öncesinde Selanik ~ehrinin içinde bulundu~u sosyo-ekonomik ko~ullarla co~rafi, etnik, demografik yap~s~~ ve Tanzimat reformlanmn ~ehirde meydana getirdi~i de~i~iklikler hakk~nda bilgi verilmektedir. Selanik ~ehrinin nüfusu üzerine verdi~i bilgileri, ~ngiliz konsolosu Blunt'un raporu, Leake'nin hesaplamalar~~ ve 1831 Osmanl~~ nüfus say~= gibi farkl~~ kaynaklardan fayda-lanarak ortaya koymu~tur. 19. yüzy~l~n ilk yar~s~nda Selanik'teld demografik geli~menin düzenli art~~~ gösterdi~ini (ara s~ra gerilemeler olsa bile), ~ehirdeki en önemli nüfus art~~~n~n ise Yahudi toplumuna ait oldu~u anla~~lmaktad~r.Selanik Ticareti Üzerine
(s.89-133) adl~~ dördüncü bölümde, Selanik'teki ticari ili~kileri d~~~ pazar~n. taleplerin, iç siyasetteki olaylar~n, salg~n hastal~klar~n belirledi~i belirtilmektedir. Kon-solos Blunt'un raporlar~na dayanarak Tanzimat'la birlikte tüccarlara büyük kolayl~klar sa~land~~~, tüketim ali~kanl~klar~nda de~i~meler ortaya ç~kt~~~, toplumda meydana gelen bu ekonomik ve sosyal de~i~~nelerin reformlar~n temel nedeni oldu~u bir kere daha ifade edilmek-tedir. Yazar bu reform sürecinde yerel yöneticilerin önemine de~inerek, bunlar~n reformlar~n uygulanmas~nda oynad~klar~~ rolden bahsediyor ve bölümü Tanzimat'~n ilan~ndan sonra geçen be~~ y~lda büyük de~i~iklikler olmad~~~n~~ söyleyerek tamand~yor.
Be~inci bölüm
Tar~msal Üretim, Köylüler ve Reformlar
(s.135-153). Bu bölümde, Tanzi-mat reformlanyla birlikte tar~msal yap~da meydana gelen de~i~iklikler Selanik ~ehri bas al~narak ifade edilmi~tir. Ayr~ca tar~m yap~lan arazi miktar~n~n ve ürün miktar~n~n art~~~ , çiftçi s~n~fin~n genel ko~ullar~ndaki iyile~melere, yeni tar~msal metodar~n uygulanmaya ba~lanmas~~ ve bunlar~n yerel ve uluslararas~~ nedenlerine de~inilmektedir.Alt~nc~~ bölüm
Yerel Yönetim, Devlet Görevlileri ve Reformlar
(s.155-174). Tanzimat sürecinde devlet görevlilerinin önemi, arzu edilen ile gerçek dünya aras~ndaki çeli~kiler, yerel idarelerdeki aksakl~klar ortaya konulmaya çal~~~lm~~t~r. Ta~ra-merkez aras~ndaki ili~kiler ve bu-nun topluma yans~malan, Tanzimat'~n ilan~ndan be~~ y~l sonra bile ülke içi ko~ullarda fazla bir de~i~iklik meydana getirmedi~i anla~~lmaktad~r.K~s~m,
Sosyo-Kültürel Görünüm
(s.175-238) ba~l~~~nda üç alt bölümde incelenmi~tir. Selanik ~ehrinin sosyo-kültürel manzarasnun refor~mlardan önceki muhteviyat~~ hakk~nda bilgi verildikten sonra reformlarla birlikte bu yap~da meydana gelen de~i~iklikler ortaya ko-nulmu~tur. Bu bölütn etnik yap~lara göre kendi içinde Müslümanlar. Ortodokslar ve Yahudiler olmak üzere üç alt bölüme aynlm~~ur.Yedinci bölüm
Selanik Müslümanlar~~ ve Reformlar
(s.175-186). Yazar, ~imdiye kadar Bal-kanlar'daki Müslüman toplumun incelenmesinde devletten hareket edilerek bunun yap~ld~~~n~~ belirtmekte olup, kendisinin bu yakla~~mdan kaç~nmaya çal~~t~~~n~~ vurguluyor. Bununla birlikteKITAP TANITMA 1003 yazar~n kendisi de tam olarak devleti temel alma anlay~~~ndan kagnamanu~ur. Bu bölümde ~ehirdeki Müslüman nüfus hakk~nda detayh bilgiler verilmektedir.
Sekizinci bölüm
Selanik Yahudileri ve Reformlar
(s.187-204). Selanik Yahudilerinin top-lumsal kökeni ve Selanik'e nas~l yerle~tikleri hakk~nda genel bilgiler, konsolos Blunt'un tespit-leri do~rultusunda ortaya konulmu~tur. Tanzimat'~n Yahuditespit-lerin toplumsal hayat~na getirdi~i de~i~ikliklerden bahsetmekte, ekonomik hayat içindeki konumlar~ndan, Osmanl~~ Yahudileri hakk~ndaki tarih yaz~m hakk~nda genel bir de~erlendirmede bulunulmaktad~r. Sonuç itibariyle Tanzimat reformlar~= Yahudi toplumu için güvenlik ba~ta olmak üzere daha iyi ~artlar sa~lad~~~, e~itim ve kültürel alanda yeni aglimlar ya~and~~~~ gösterilmektedir.Dokuzuncu bölüm
Selanik Ortodoks Cemaati ve Reformlar
(5.205-227). Tanzimat dönemi reformlar~~ ile birlikte Selanik ~ehrindeki Ortodokslar~n sosyo-ekonomik yap~daki de~i~ildilderine vurgu yap~larak, ~imdiye kadarki mevcut bak~~~ aç~lar~n~n d~~~na glulmaya gayret gösterilmi~tir. Böylece Balkanlarda milli devletlerin ortaya ç~k~~~ sürecine Osmanl~~ Devletinin et-kilerinin gözden kaw~lmamas~~ gerekti~i vurgulan~n~~t~r. Bu bölüm içinde Ortodoks cemaatinin nüfusu hakk~nda k~sa bilgiler, ~ngiltere konsolosu Blunt'un raporlan temel al~narak verilmi~tir. Gayrimiislimlerin Osmanh toplumu içinde daha özgür ya~ad~klar~n~~ net bir ~ekilde ortaya koya-bilmek için Yunan tebaas~ndan baz~lar~n~n daha özgür bulduklar~~ için Osmanl~~ devletine güç et-tikleri yine Blunt'un raporuna dayand~nlarak ifade edilmi~tir. Selanik ticaretinde Ortodoks top-lumun artan önemine ve kilisenin faaliyetlerine ayr~~ ayr~~ de~inihni~tir. Bunlarla ilgili toplumdan kesider sunulmu~tur. Onuncu ve son bölümde ara~t~rmada elde edilen bulgularGenel Sonuç
(s.229-238) ba~l~~~~ ad~~ alt~nda incelenmi~tir.Ana hadanyla içeri~inden bahsetti~imiz Bülent Ozdemir'in
Ottoman Reforma And Social
Life: Reflections from Salonica 1830-1850
adl~~ kitap yazar~n doktora tezinin geli~tirilmesiyle or-taya ç~kar~lan, yerel düzlemden ve tabandan hareketle Tanzimat'~n beraberinde getirdi~i re-formlar~~ sorgulamaya çal~~an bir ara~t~rma eseridir.Kitapta temel olarak iki kayna~m (~er'iyye Sicilleri ve ~ngiltere'nin Selanik Konsolosu Charles Blunt'un hükümetine gönderdi~i raporlar) a~~rl~kl~~ olarak kulland~~~~ görülmektedir. Yazar bu kaynaklar~~ kullan~rken bir noktada kendisinin ele~tirdi~i hataya dC~~mekte ve reform sürecinde topluma devletin ya da yabanc~lann gözüyle bakmaktad~r. Yazar~n belirtilebilecek di~er bir eksikli~i de Selanik'in toplum yap~s~nda önemli bir yer tuttu~u bilenen ve
Avdeti
tabir edilen grup hakk~nda bilgi vermemesidir. Yazar~n en önemli kaynaklar~ndan olan Konsolos Blunt'un raporuna göre Selanik'te Reform döneminde be~~ bin civar~ndaAvdeti
bulunmas~~ ko-nunun önemini göstermektedir (s.76). Bu grubun Müslüman toplumu içindeki ekonomik ve si-yasi yap~s~~ hakk~nda bilgi verilmemesi Müslüman toplumun yap~s~n~n tam olarak ortaya konu-lamamasma neden olmaktad~r. Ayr~ca ~lber Ortayl~'mn Tanzimat döneminin kaynaklar~~ ve yap~s~na özgün bir bak~~~ getirdi~i~mparatorlugun En Uzun Yüzy~l~'
adl~~ kitab~ndan fayda-lamlmamas~~ da bir eksiklik olarak görülmektedir.Doktora tezinin gözden geçirilmesiyle elde edilmi~~ çal~~man~n yay~nlanmas~yla ortaya ç~kan eser, Selanik ~er'iye Sicilleri ve ~ngiltere'nin Selanik Konsolosu Charles Blunt'~n rapor-lar~n~n iyi bir luitikten geçirildikten sonra haz~rlanm~~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Eser 19. yüzy~hnda Osmanl~~ Devleti'ndeld modernle~me süreci içerisinde Selanik ~ehri ve ~ehir ahalisi-nin durumunu ortaya ç~karm~~~ olup eserde kullan~lan geni~~ mahiyetteki yabanc~~ bibliyografya, bu dönemle ile ilgili olarak yap~lacak ba~ka ayr~nt~l~~ çal~~malara rehberlik edecek mahiyettedir.
1004 K~TAP TANITMA
Eser bu ~ekliyle Osmanl~~ tarihinin Tanzimat dönemi ~ehir hayat~~ ile ilgili olarak artan literatüre faydal~~ bir katk~~ sa~lam~~t~r. Osmanl~~ Devleti'nin tarihinde sahip oldu~u konumu nedeniyle modernle~menin ba~lang~c~~ olarak da addedilen Tanzimat dönemi yo~un ara~t~rmalara konu olmu~tur. Bülent ~ozdemir'in Ottoman Reforma And Social Life: Rellections from Salonica
1830-1850, adl~~ kitab~~ da Tanzimat dönemini ~ehir tarihçili~ini merkeze alarak ve tabandan ta-yana olarak adland~ rabilecek bir tarihsel perspektiften hareketle incelemeye çal~~an özgün bir çal~~mad~r.
Eserde Tanzimat reformlar~, toplumun ve devletin iç ve d~~~ sorunlara çözüm aray~~~ ndan kaynaklanan reformlar oldu~unu Selanik ~ehri örne~inden hareketle ortaya konulmaya çal~~~ lm~~~ ve bunda da ba~ar~l~~ olunmu~tur. Bülent Özdemir'in bu çal~~mas~ n~ n sosyo-ekonomik yap~ya vurgu yapan ba~ka çal~~malarla desteklenmesi, Osmanl~~ tarihinin bat~l~la~ma evresinin temel dinamiklerinin ortaya ç~kmas~nda önemli olaca~~~ dü~üncesindeyiz.
