Başlık: Bazı oral rehidrasyon çözeltilerinin sütün pıhtılaşması üzerine etkileriYazar(lar):ÖZLEM, Mehmet BesimCilt: 48 Sayı: 3 DOI: 10.1501/Vetfak_0000001611 Yayın Tarihi: 2001 PDF

Ankara Uni\ Veı Fak Derg. 48,171-177.2001

Bazı oral rehidrasyon çözeltilerinin sütün pıhtılaşması üzerine etkileri

Hüseyin VOYVODA

I,

Hülent ULUTAŞı, Serdar PAŞAı, Muharrem HALKAYA!,

Mehmet Hesim ÖZLEM

i

iAdnan Menderes Üniversitesi. Veteriner Fakültesi. Iç Hastalıkları Anabilim Dalı. Aydın: ' Adnan Menderes Cniversilesi. Veteriner Fakültesi. Fi/yoloji Anabilim Dalı. Aydın

Özet: Bu çalı~mada. 3 ticari (Electrolyte. Ge-Oral. Leetade) ve 2 ö/el hazırlanan (asetat içeren ve alkalile~tirici etken

içerıııeyen) oral rehidrasyon çözelıisinin (ORÇ) siitiin pıhtılaşması ü/erine etkisi in viıro olarak incelendi. Çiil.eltı ol,ırak: tam ınek sıilü ve ~;üt ile ORÇ \eya distilc suyun i: i oranında seyreltiği kullanıldı. Sütün pıhııla~ma süreleri. 37°C'de ko,ıgıilasyon etkenı oLır,lk rennet kullanılarak belirlendi. ORÇ'nin tipinin. sütün pıhtıla~ma süresi üzerine önemli (p<O.OOI) bir etkısının olduğu belırlemL. Tam süllin pıhtılaşma süresiyle kar~ı1aştınldığlııda. sitrat içeren ORÇ'ııin (Ge-OraJ. Lectade) pıhtıla.şma siiresini a7.allıığı (pdl.OO i l. buna kar~1Il sÜle hi karbonat (Eleetrolyte) ve asetat içeren ORÇ ilc distile su katılmasıııın süreyi artırdığı (pdl.OO i) saptandı. Süııin alkalilqtiriei etken içermeyen ORÇ ile seyreltilmesinin ise pıhtılaşma süresİ ü7.erine önemli bir deği~ıklik yapımıdığı belirlendi. Pıhtılaşma süresi ile ORÇ/süt kombinasyonunun pH'sl arasında istatistiksel anlamda (r=O.91. pdl.OOI) pol.itif bir ıli~kı bulıındu. Sonuç olarak. hu/ağıhırda sütün kısa sürede pıhtıla.~ması ile hirlikte kanın alkalilqtirilmesi istenildığinde. sılrat içeren OI~Ç'nın sıile btılarak kullanılahileceği kanısına varıldı.

Amclıtar kelimeler: Oral rehidrasyon çö~CItisi. pıhtılaşma. süt

Effects of some oral rehydration solutions on eloHing of milk

Summary: In this study. the effect of 3 commercially (Electrolyte. Ge-OraJ. Leetade) and 2 specıally (one aCeLtle-conıainin~

and one \~ithout an alkalini7.ing agent) formulated oral rehydration solution (ORS) on clotting of milk was invesıi;!ated in l'IIm. The solutıons ıe..,ted were whole fresh cow's milk and i: i dilııtions of milk and ORS or distillcd water. Milk cloııing Iİmes wcIT deıermined al 3TC. using renneı as the clotting agent. -Ine type of ORS had 'i significant dfeet (pdl.OOI) on mıik cloıııng tıme. In comparison with clotting time of whole milk. citrate--containing OR Ss (Ge-Oral. Leetade) decreased clotting time signifıc<ıntly (pdl.OOI). whereas ORS that conlained biearbonate (Elcetrolyte) or aeetate and diluting milk with distilled water increasee! iı sıgnificantly (p<O.OOI). Addition of solııtion that did not contain alkaliniıing agent had no interference on e10lıing ıime. A signifıeant positive eOITelation (r=O.9i.p<O.OOI) between clotting time and pH of ORS/milk combination had heen ohscrved. it \vas conclııded that citrate-containing ORSs could he med in calves hy adding to milk when alkalinizaıion of blood along witiı rapid milk ('Ioıııııg was desired.

Key.vord,,: Claııing. milk. oral rehydratioıı "olution

Giriş

Yı:ni doğan buzağılarda ishal: profilaksi ve sağaitım alanındaki tünı gelişmelere rağmen günümüzde de yaygın olarak görlilmckte ve ölümlerlı: doğrudan; gelişmede du-raklama ve sağaItım giderleri ile de dolaylı şekilde eko-nomik kayıplara yol açmaktadır. Bazı işletmelerde yeni doğan buıağııarın C;{.90- iQO'ünün ishalden etkilenmcsi (27). isha.:e bağlı ölümlerin diğer tüm buzağı has-talıklarından ileri gelen kayıplardan fazla olması (19) ve ı:konomik :wrarın ülkemizde dı: yüksek olduğu (3) şek-lindcki bildirimler. sorunun boyutlarıııı ortaya koy-maktadır.

Buzağı ishallerinin sağaitımında haşarı, etyotropik uygulamalar yanında slvl-c1ektrolit kayıpları ve metaho-lik asidozisin kısa sürede düzeltilmesi ile sağlanahilmek-tcdir (3.16.23.33). Bu amaçla dehidrasyonun %8'e kadar olduğu olgularda sıvı sağaltımıııın oral (12), şiddetli de-hidrasyonlarda ise parenteral yolla başlayıp. idame sıvı

uygulamasının oralolarak sürdürülmesi önerilmektedir (16, i8.30.33,36).

Oral rchidrasyon çözeltileri (ORÇ). hileşiminde bulunan katyonlar (Na+. K+) ve anyonlar (HO); veya asetat, sitI'a! ve lakıat gibi HC03-öncülmaddclcri) ishalin ncden olduğu sıvı-clektrolit kayıplarımn gidı:rilmcsi ve mctabolik asidozisin düzeltilmesini. glikoz ve glisiıı gihi organik maddeler de enerji açığının giderilmesi ve ha-ğırsak emiliminin artırılmasım etkin bir şekilde sağ-lamaktadır (3, i2.

ı

8.22). ORÇ uygulamasının kolay ve ekonomik olması (22.30). %8'e kadar olan dehidrasyoııun tek haşına giderebilmesi (i 8.35) ve şiddeıli dehidrasyon-larda da idame sıvı ihtiyacını karşılaması (12.1 G. i8.:'.1) nedeniyle, ishalli huzağılarda yaygın oLırak kııllanılm,ık tadır.

Buzağıların prertınıinanı dönı:mde (I _ gün-3. hafta) aldıkları süt, ahomazumda rennin olarak da hilinen ki mozinin etkisiyle pıhtılaşır. Pıhtıda kazeinat şcklinde kalan proteinler ilc yağ glohülleri 12.18 saat içindı:

sin-172 Hlhcyin Voyvüda - Bülent Uluta~ - Serdar Pa~a - Muharrem Balkaya - Mehmet Besim Özleın

dirilirken, laktoz ve süt senımundaki proteinler çözeltide kalarak hızlı bir ~ekilde İnce bağırsaklara geçer (17,20). Sütün belirtilen pıhtıla~ma i~leminin genelolarak sin-dirimi kolayla~ıırdığı, ince bağırsaklarda protein ve kar-honhidratların yüksek konsantrasyonda bulunmasını en-gelleyerek patojen mikroorganizmaların çoğalmasını sınırlandırdığı ve kanda üre ve amino asit konsantrasyo-nunun en üst noktaya ulaşmasını önlediği bildirilmektedir (7,20.26) Sağlıklı buzağııara kısa sürede fazla miktarda süt verilmesi, sütün pH' sının düşük veya yüksek olması, fazla sıcak (>40"C) veya soğuk «30°C) sütün verilmesi ve süııeki kalsiyum miktarının düşük olması, abo-mazumda pıhtılaşmayı bozarak anorexia vitulorum'a (R,20,32) veya ölüme (IS) neden olabilmektedir. İshalli buzağılarda ise, sıkça gelişen viIhıs atrofisi ve emilim bo-I.ukluğu (2R.37) nedeniyle, sütün abomazumda pıhtılaş-masının daha fazla önem kazanacağı ve sütün pıhııla~-masındaki bozukluklara karşı duyarlılığın daha da artaca-ğı belirtilmektedir (24).

Ishalli buzağılarda dehidrasyon ve metabolik asi-dozis gelişiminin önlenmesi veya giderilmesi amacıyla ORÇ sık kullanılmakta; ancak bu çözeltilerin özellikle uygulama şekli ve pH'sl konusunda farklı görüşler ileri sürülmektedir (iO,12, 13,

ı

6,3 I). 1\ydın yöresinde çalışan serbest veteriner hekimler. ishalli buzağılarda bazı ORÇ' nin kullanınıında sindirim bozukluğu ve ölüm olay-larının geliştiğini bildirmektedirler. Sorun. ORÇ'nin uy-gulama şeklindeki farklılıklardan kaynaklanabilir.

Bu çalışmada, farklı bilcşimde 3 ticari ve 2 özel ha-zırlanan ORÇ' nin sütün pıhtılaşması üzerine etkilerinin

in viıro karşılaştırılarak, ORÇ' nin sütle birlikte

kullanıla-hilirliğinin belirlenmesi amaçlandı.

Materyal ve Metot

Çalışmada, aynı laktasyon dönemindeki sağlıklı ineklcrden sağlanan tam çiğ sli!. distilc su ve bileşimleri Tablo i'de gösterilen ORÇ kullanıldı. Ticari ORÇ (Lee-tade: Pfizer. Ge-Oral: Kansuk. Electrolyte; Provet) üretici firmaların önerileri doğrultusunda, asetat içeren (AS) ve alkalileştirici etken içermeyen (AtS) ORÇ de bir litre dis-tile suya 2.9 g sodyum asetat (AS), 3.5 g sodyum klorür,

1.5 g potasyum klorür Ve 20.2 g glikoz (Merek) katılarak hazırlandı (21). Tam çiğ süt ve i: i oranında distile su veya ORÇ ile seyreltilcn süt örneklerinin in vitro

pıh-Tablo I. Oral rchidrasyon çözeltilerinin hiıe~iıni. Tahle I. Composıtioıı of oral rehydratioıı solutioııs.

tılaşma süresi. pıhıılaşma etkeni olarak rennet (Sigma) kullanılarak 37°C' de gerçekleştirildi.

Süt, ORÇ ve distile suyun pH değerleri (pHi) pH metre (lnolab Level I. WTW) ile belirlendi. BUJağı' aho-mazumundan elde edilen rennet tip i (Sigma. R 3376) dis-tile su ile 2S00 mg/200 ml konsantrasyonda olacak şe-kilde seyreltildi. Tam süt ile 1: i oramnda distile su veya ORÇ ile seyreltilcn süt örnekleri, 50 ml' lik bölümü siyah bir bantla kapatılan 100 mrlik beherlere 50 nıl konuldu ve pH değerleri (pH2) tekrar ülçüldü Hazırlanan rennet çözeltisinden süt iirneklerine 0.5 ml ilave edildi ve ren netin hızlı ve homojen hir şekilde dağılması sağland.ı Pıh tıla~ma süresinin belirlenmesinde, cam bir baget hehen: her S saniyede bir daldırıldı ve ilk pıhtılaşmanın giix-lemlendiği ana kadar geçen süre kronometre (Synchro Sport 920, Treeise) ile kaydedildi (4,24). Pıhtının tanı ola-rak oluşumundan sonra örneklerin pH ölçümü (pH,) tek-rarlandı. Tam süt ve distilc su veya ORÇ ile sulandırılan süt örneklerinde pH ve pıhtılaşma süresinin belirlenme-sinde her bir çözelti için 10 iirnek kullanıldı

Tablo I' de belirtilen çözeltilerin bileşimi, üretiei fir-maların formülasyonu ve hazırlandığı kimyasal mad-delerden hesaplandı.

Sayısal verilerin istatistiksel değerlendirilmesi. SPSS 7.0 istatistik programıyla yapıldı. Değişkenlerin (pHI,pH2, pH,. pıhtılaşma süresi) grup ortalamalarının karşılaştırılması varyans analizi ile yapıldı. Gruplar ara. sında istatistiksel bir fark çıktığında, farkın hangi gruptan kaynaklandığını saptamak için Tukey HSO testi kul-lanıldı. Pıhtılaşma süresi üzerine pH'nın etkisi ve ORÇnin bileşiminde bulunan glikoz ve clektr.olitlerin (Na+, K+, Cı-). pıhtılaşma süresi ile ilişkisinin be-lirlenmesinde, tek değişkenli ve çoklu linear regresyon analizi uygulandı (29).

Bulgular

Araştırmada kullanılan süt, disıile su ve ORÇnin pH değerleri (pH ı) ile süte i: i oranında distilc su veya ORÇ katılmasının pH (pH2) ve pıhtıla~ma süresine et-kileri Tablo 2'de öıetlendi. Tablo 3'de pıhtılaşma süresi ilc ORÇ'nin pH I, pH2 (ORÇ/süt), glikol. ve elektrolit de-ğerleri arasındaki ilişki belirtildi. Şekil 1'de çözehilerin pH'sl (pH2) ile pıhtılaşma süresi arasındaki ilişki gös-terildi.

Çözelti Gliküz Glisin Na+ K+ CI- Fosfat Bikarbonat Asetat Snr<ıt

Lcetade i 13.0 41.2 73.4 15.5 73.3 15.0 1.28

Ce - Oral

ı

12.0 S9.7 20.1 SO.O 9<)

Eleetrolyte 58.5 24.0 79.6 10.7 60,4 30 <)

AS i 12.0 S 1.3 20.0 SO.O 21.3

AlS i 12.0 S 1.3 20.0 80.0

Ankara Üniv Vet Fak Derg. 48, :2001

Tahlo 2. Distile su ve ORÇ'nin süt(in pH ve pıhtıla~ma süresi üzerine etkileri.

Table 2. Effeets of distilled water and oral rehydration solutiom on milk pH and milk elotting time.

173 Çözelti SUı Disıile .';u/süt Lecıade/süt Ge-Oral/süt Electrol yte/süt AS/süt AIS/sUt pHı Süt. distile su ve ORÇnin pH'sı X::!:SX 6.5i::!:0.020 d 5.56 ::!:O.i07i 3.99::!: 0.010 g 7.77 ::!:0.008 h 8.50 ::!:0.0i5 " 7.21 ::!:O.Ol5c 6.15 ::!:O.m8 c pH~ SütJdistile su veya ORÇ kombinasyonu pH'sı X::!:Sx 6.5

ı

::!:0.020 cl 6.7

ı

::!:0.007 " 6.27 ::!:0.008 c 5.97 ::!:0.014 i 6.72 ::!:0.025 a 6.66::!: 0.011 h 6.54 ::!:0.004 c pH; Pıhtıla~ma sonu pH X::!:Sx 6.50:t 0.014 d 6.75::!: (UJI9" 6.27 ::!:0.0i2 < 5.77::!: 0.0521 6.62 ::!:0.045 c 6.66 ::!:0.0

ı

3h 6.52 ::!:0.00') cl Pıhliıa~ma sUrl'si lsn) X::!:Sx 1775:t7A6' 3316 :t 1645 ., 984 ::!:4.35 d 657::!: 6.34 <i 335.i::!:6977" 284.2::!: 20A5 h 198.8:t 7.22' a. b. c. d. e.

r,

g Ayııı sUllInda farklı harf ta~ıyan ortalamalar arasındaki fark önemlidir (p<O.OI. p<O.OOI). CçUnCli siiliınd~ı (jlH~) cd. dördıınciı',ütunda (pH,) be ve beşinci süıunda (pıhtılaşma süresi) a:b arasındaki fark p<O.OI. dığer ıUm farklıiıkl~ır jl<O.()(I! diı-zeyıııdc ön,;miidir.

Tablo 3. Pıhtıla~ma süresi ile ORÇ'nin pH. glikoı ve elektrolit değerleri arasındaki ili~ki.

Tahıl' 3. Rclalionshijl between milk clotting time and pH, gltı-eose and elc:etrolyte values of oral rehydration solutions.

B~ığımlı (Ic~işken Bağımsız deği~ken p

Pıhtılaşma siıresi pHı 0494 p<O.OOi

Pıhlila~ma :;liresi pH~ O.')Ü9 p<O.OOI

Pıhtıla~ma süresi pH" pH, 0.952 p<O.OOI Pıhlila~ıııa <;üresi Glikoı -0.638 p<O.OOI Pıhtılaşma ,'üresi Sodyum -0.200 p>0.05 Pıhtılaşıııa sUresi Potasyum -0.428 p<O.OOI Pıhlilaşıııa sUrl'si Klor -0.500 p<O.OOI Pıhlila~ma siıresı Gliko7. Klor. Sodyum 0.925 p<Ü.OOI

Varyans analizi. grupların pHi. pHz ve pH3 or-talamaları arasındaki farkın önemli olduğunu gösterdi (p<O.OO I). Sürün pH değeri (pHi) ilc karşılaştırıldığında. distile su. Leetade ve alkalikştiriei etken içermeyen (AlS) ORÇ'nin pH'sının ünemli düzeyde (p<O.OOI) düşük. buna karşın Ge-Oral. Eketrolyte ve asetat içeren

(AS) ORÇnin pH'sının önemli düzeyde (p<O.()O I) yük sek olduğu helirlendi (Tablo 2).

Sütel: ioranında clistile su veya ORÇ katılmasının pH değerinde önemli değişiklikler yaptığı saptandı. Tam çiğ sütün 6.51::!:O.02 olan ortalama pH's) (pH:». Leetade (6.27::!:O.008) ve Ge-Oral (597::!:O.OI4) katılmasıyla p<O.OOI düzeyinde azalma, distile su (6.71::!:O()()7) ıle ElectroJyte (6.72::!:O.025) ve asetat ic,:eren ORÇ (6.66::!:O.Oi i) katılmasıyla p<O.OO L alkalilcştirici etken içermeyen ORÇ'de (6.54::!:O.004) ise p<O.OI düzeyinde artış gösterdi (Tablo 2). SütUn pıhtılaşma sonu pH' sına (pH3) göre; Leetade ve Ge-Oral/süt koınbinasyonu pH, değerleri önemli düzeyde düşük (p<O.OOI). distile su. Electrolyte ve AS/süı komhinasyonlarımn pıhtılaşma sonu pH' sının ise önemli düzeyde yüksek (p<O.OOJ) ol-duğu belirlendi. Süt ilc AIS/süı komhinasyonlarının pH, ortalamaları arasındaki fark anlamlı hulunmadı.

Varyanz analizi, kullanılan ORÇ ıipinin sütün pıh-tılaşma süresi üzerine önemli hir etkisİnin olduğunu

gös-1--

pH -.- Pıhtılaşma süresi

i

6,8

₄₀₀

6,6

350

..-..

300

c 6,4 _'-'ci) 6,2

250 ]

::ı::

200

CIL o. t'd 6

_S

150

_E

5,8

100 ~

p... 5,6

50

5,4 _O

ge-oral leeıade sOl Als AS d.su elcctrolytc

Şekil-I. Pıhtıla~ma siiresi ile çözeltilerin pH'sl (pH,) arasındaki ili~ki. Figure-I. Relationship between milk elotling time and pH of solınions.

174 Hiiseyin Yoy\oda - Siilent Clutaş - Serdar Paşa - Muharrem Balkaya - !\'Idımet Besım Özlem

terdi (pd).OO I). Sütün pıhtılaşma süresi ile karşılaştınldı-ğınd,ı' süte sitrat içeren ORÇnin (Leetade, Ge-Oral) ka-tılmasının pıhtılaşma süresini kısalttığı (p<O.OOI), bi-karbonat (Electrolyte) ve asetat içeren (AS) ORÇ ile dis-ıile suyun ise bu süreyi uzattığı giirüldü (p<O.OOI). Buna karşın. süte alkalileştirici etken içermeyen çözeltinin (AtS) katılmasının pıhtılaşma süresi üzerine önemli bir etkisinin olmadığı belirlendi (Tablo 2).

Tek bağımsız değişkenli regresyon analizi, pıh-ıılaşma süresi ile ORÇ ve ORÇ/süt kombinasyonlarının pi-I'sı arasında pozitif. ORÇnin glikoz, potasyum ve klor konsantrasyonları arasında ise negatif önemli bir ilişki 01-dtığunu gösterdi (Tablo 3) Adım adım seçme ve elemc yi)ntemiyle yapılan regresyon analizinde de, pıhtılaşma sün:si ilc hcr iki pH arasında önemli pozitif ilişki be. lirlendi (Tablo 3). Çoklu regresyon analizi; çözeltide

gli-koz ve sodyum konsantrasyonunun düşük, klor

kon-sanırasyonunun ise yüksek olması durumunda pıhtılaşma süresinin arttığını gibterdi (çoklu r=O.925, p<O.OOI).

Tartışma ve Sonuç

Üç haftalıktan küçük huzağılarda sütün abomaZllm-da rennin etkisiyle pıhtılaşması, özellikle proıein veya yağ sindirimi açısından büyük önem taşımakıadır (20,24). Belirtilen yaştaki sağlıklı buzağılarda sütün abomazumda pıhıılaşmasının engellenmesi veya gecikmesi, bağırsakla-ra yoğun protein geçişi ve hakteri narasında artış ile is-halin görülme sıklığını artırmaktadır (8,10.20). İshalli bu-zağıların ise, farklı düıeylerdeki villus atrofisi ve emilim hozukluğu (2X.37) nedeniyle. sütün pıhtılaşmasındaki ho-wkluklara karşı daha duyarlı olacağı ve pıhtılaşma sü-resinin i)neminin daha da artabileceği helirtilmektedir (24). Aydın yöresinde çalışan serbest veteriner he-kimlerin ishalli huzağılarda bazı ORÇ' nin kullanımında karşılaştıkları sorunun. ORÇ nin bileşimi ve sütle hirlikte \erilı1ll:sinden kaynaklanabileceği düşünüldü. Bu amaçla, farklı bileşimde 5 ORÇ ilc distilc suyun i:loranında süle kaıılmasının pıhtılaşma süresi üzerine etkileri in viım ola-rak incelendi.

Sütün pH'sı hir ıürden diğerine, kimyasal hi-leşimine. laktasyon dönemi ve beslcnmeye hağlı olarak değişiklik göstermekte (I 7 ,34) ve normal inek süılerinde 6. ?:tO.05 (24), 6.5-6.9 (25) olarak hildirilmektedir. Bu ça-lışmada kullanılan çiğ inek sütünün ortalama pH değeri 6.5

ı

::,::0.02 olarak belirlendi ve değerin literatür hil-dirimleriyle uyunılu olduğu görüldü.

Sütlin rennet ile pıhtılaşma süresi. sütteki tu/, (özel. likle kalsiyum) konsa11lrasyonu, sütün kappa-kazein mik-t,ırı, sıcaklığı ve pH değeri ilc katılan n:nnetin miktar ve aktivitesine bağlı olarak değişiklik göstermektedir (X.i7.25,34), Rennet ilc pH'sl 6.5 olan sütün 180-240 sa-niye arasında (20), ortalama pH'sl 6.7::,::0.05 olan 37 C deki inek siilünün 2i4::,::i8 saniyede (24) pıhtılaştığı bildirmektedir. Bu çalışmada, sıcaklığı 37 oC ve pH'sl

6,5 i::,::0.02 olan inek sütünün rennet ile pıhtılaşma "üresi 177 .5::,::7046 sn olarak helirlendi (Tahlo 2). Belirlenen pıh. tılaşma süresinin N aylor (24)' un bildirdiği süreye göre daha kısa olması. yukarda pıhtılaşma süresini etkilediği hildirilmiş olan faktörlerden kaynaklanmış nlahilir.

Ishalli buzağılarda gelişen sıvı elekıroliı byıpları ve enerji açığımn karşılanmasında. uygulamasının kolay \'1.: ekonomik olması nedeniyle ORÇ sık kullanılnıakta: ancak hu çözeltilerin özellikle uygulama şekli ve pH'sı konusunda farklı görüşler ileri sürüImektedir. Hoflnıann (14). ishalli huzağılara 1-2 gün sütün verilmesinın ke-silerek sadece ORÇ kullanımını önerirken. Hartmann (12) ve Klee (16) ORÇ'nin tek haşına kullammının ;ıegatif enerji dengesi ile zayıflamaya. sı ndirim enıinılcrinin ak-tivitesinde azalma ile de sindirim bozukluğuna y')1 ,ıçı-hilcceğini bildirmekıedirler. Sütün rennin ile pıhıılaşınası ve pıhtıdaki kazeinatın proteoliıisi için. abomazum içe-rığinin pH' sının düşük olması gerekmektedir (12.20). Bu. zağılara ORÇ süte katılarak verildiğinde. çiizeltiıün içer-diği alkalileştiriei anyonun Ca++ iyonları ile kompleks oluşturarak veya pH'yl artırarak pıhtı oluşumunu en-gelıeyebildiği ve bu yolla sindirim ve bağır$ak bo. zukluğunun gelişehildiği belirtiınıektedir (4. i0-LL) Kal-siyum içermeyen ORÇnin sütle hirlikte verilmesi. su landırına etkisiyle abomazum içeriğinde kalsiyum kon. santrasyonunu azaltarak sütün pıhtılaşma süresinin uza-masına ve sindirim hozukluğuna neden olahilmektedir (4, 10.12). Simmons ve ark. (31), asidik ORÇ'llin abo-mazumda sindirimi kolaylaştırdığını, alkali ORÇnin ıse abamaZlIm içeriğinin pH'slnı artırdığını bildirmektedirler. Bu çalışmada da süte ORÇ katılmasının pıhtılaşııı,ı süresı üzerine önemli bir etkisinin (p<O.OOi) olduğu ve eıkinin ORÇ'nin bileşiminde alkalileştirici hir eıkenin bulunup hulunmaması ile etkeni n tipine hağlı olarak değiştiğı be-lirlenerek, sitrat içeren Ge-Ora!'ın en kısa sürede pıh tılaşma sağladığı görüldü (Tablo 2)

tshalli buzağılarda metaholik asidnzisin ()nlennıesi veya düzeltilmesi için. kullanılan ORÇ' nin biileşiıninde HCOf veya silrat, asetat \'C laktat gihi HCO;'-üncül ınad-delerinden hir alkalileştirici etken bulunmalıdır

n.

12.22). Çalışmada, süte sitrat içeren ORÇ'nin katılmasının pıh-tılaşma süresini azalttığı, bikarbonat \'e asetat içeren ORÇ'nin ise hu süreyi artırdığı belirlendi ('rahlo 2), Pıh-tılaşma süresi ilc ORÇ/süt kombinasyonun pH' Si arasında

p<OOOI düzeyindeki pozitif ilişki (Tahlo .l. Şekil I). b-tıldığı sütün pH'slnı düşüren çözeltilerin pıhtiılaşma sü-resini azalttığını göstermektedir (Tablo 2) Sütıe asııliğin artması, rennetin etkisini kolaylaştırmak ve sütün pıh-tılaşmasına karşı direnci sağlayan tuz dengesini bo/mak suretiyle pıhtılaşmayı hll.landırmaktadır (25.34). Bu ça-lışmada, sitrat içeren ORÇ'nin sütün pH'slnı 6.SI'den 5,97 (Ge-Oral) ve 6.27'ye (Lectade) düşürerek asıtliğini artırdığı (p<O,ODi), buna hağlı olarak da pıhtılaşın,! sü-resini önemli düıeyde (p<O.OOI) azalttığı belirlendi

Ankara Üniv Vet Fak Derg. 48. 2001 175

(Tablo 2). Ge-Oral'ın Lectade'a göre sUtün pH'sınl daha fazla diişürnıesi ve istatistiksel anlamlı olmamakla bir-likte da'ıa kısa pıhtılaşma süresi sağlaması (Tablo 2), bu ORÇnin bileşiminde daha fazla sitrat bulunmasından

(Y.9 mmollL) kaynaklanabilir. Leetade'ın da 1.2R mmoll L gibi düşük konsantrasyonda sitrat içermesine rağmen süıün pH ve pıhtılaşma süresini önemli düzeyde azalt-ması (Tablo 2), bileşiminde sitrat dışında fosfat bu-lunması ilc açıklanabilir. Fosfat doğrudan sütün pıh-ıılaşmasıııı etkilememektedir (9). ORÇde fosfat, asit fosfat trzlan şeklinde bulunmakta, hu da pH'yl azalt-maktadır (24). Bileşiminde 1.2R mmollL ve 15 mmol/L fosfat hulunan Leetade'ın süte katılmasında 9R.4:t4.35 sn olarak belirlenen pıhtılaşma süresi (Tahlo 2), 1.6 mmoIlL sitraı ve 16 mmollL fosfat içeren ORÇnin süte ka-tılmasıııcia 96:tS sn olarak hildirilen (24) pıhtılaşma sii-resiyle uyumlu bulundu. Buna karşın, 9.9 mmollL sitrat içeren ORÇnin (Ge-Oral) süte katılmasında 65.7:t6.34 sn olarak helirlenen pıhtılaşma süresi, 13.3 mmollL sitrat içeren ORÇnin süte katılmasında 600 saniyeden fazla (24) ve

ı

4 mmol sodyum sitratın pH'sl 5.5 olan süt to-zunJ ilavesinde 1.12 sn (9) olarak bildirilen pıhtılaşma sü-relerine uymamaktadır. Bu durum, Ge-Oral'ın hileşimin-de huluran glikoz ve potasyum konsantrasyonunun (Tahlo i) 13.3 mmollL sitrat içeren ORÇ deki glikoz (60 mnınllL) I'e potasyum (I 5 mmollL) konsantrasyonundan fazla olması ve süt t07.llna katılan sodyum sitrat dışında pıhıılaşm,ıda roloynayan diğer maddeleri de (24) içer-mesi ile açıklanahilir. Pıhtılaşma süresi ilc ORÇnin hi-leşimindeki glikoz ve potasyum konsantrasyonu arasında belirlenen önemli negatif ilişki (Tahlo .1), ORÇnin bi-leşiminde glikoz ve potasyum konsantrasyonu azaldıkça pıhtılaşmJ süresinin arttığını giistermekte ve aym yön-deki bildirimle (24) açıklamayı desteklemektedir. Naylor (24). süte katılan 40 mmollL'den fazla sitratın pıh-tılaşmayı engellediğini hildirnıekle ve hu durumu sitratın Ca++ iyonları ile kompleks oluşturmasına dayandırılınak-tadır. Ge-Oral ve Lectade'ııı bileşiminck hulunan sİtrat konsantrasyonları, sülün pıhtılaşmasını engellediği hil-dirilen düzı:yden oldukça düşüktür.

Bikar'ıonat içeren oral elektrolit çözeltilerinin sütün pl ht ılaşmasını engellediği (4), ahomazumun boşalmasını hızlandırdıj;ı (I) ve muhtemelen de hağırsağı geçiş sü-resini azalttığı (l.1) bildirilmektedir. Sağlıklı buzağııara bikarbonat içeren ORÇ süte i: i oranında katılarak ve-rıldiğinde, ishalin giirülme sıklığının önemli düzeyde art-tığı belirtilmektedir (4). lIeath ve ark. (13), ishalli bu-ıağılara SU mmoIlL bikarbonat içeren oral elektrolit ı;ii/eltisi verildiğinde, ahomazumdaki asidik ortamın nöt-ralizasyonu ve sülün pıhtılaşmasıııın engellenmesi yo-luyla canlı ağırlık artışının azaldığını bildirmektedirler. Belirtilen nedenlerden dolayı hikarbonat içeren ORÇnin sütle hirlikte kullanılması önerilmemektedir (13,16). Nay-kır (24), 75.5 mmollL bikarbonat içeren ORÇ'nin iıı viıro

koşullarda sütü'n rennet ik pıhtılaşma süresiııı iinemli dü .. zeyde artırdığını saptamıştır. Bu çalışmada, 30.9 mmollL bikarhonat içeren ORÇ'nin pıhtılaşıııa süresinı iincmli dLİ-zeyde artırması, bu çözeltinin ilave edildiği sLİtün pH' sıııı 6.5 i 'den 6.72'ye yükseltmesi ile açıklanabilir (rablo 2).

Oral rehidrasyon çözeltilerinde bulunan asetatın al-kalileştiriei etken olması yanında sodyum alımını des-teklediği, bikarbonattan farklı olarak ahoma/umdaki asi-diteyi azaltmadığı bildirilmektedir (22). Bileşiminde sitI'a! da hulunan SO mmollL asetat içeren ORÇ'nin sütLİn

ren-net ile iıı vilro pıhtılaşma süresini önemli dLİzeyde

dc-ğiştirmemesi, buna karşın 60 mmoUL asetat iç'eren ORÇ'nin hu süreyi artırması (24), asetat içeren ORÇ nin sütün pıhtılaşma süresi üzerine miktara bağlı elki yap-tığını göstermektedir. Bu çalışmada 2

ı..

1 mmollL asetat içeren ORÇ'nin sütlin pıhtılaşma süresini artırması, pH'sı 7.21 olan bu çözeltinin ilave edildiği sütün pH'smı 6.5 i 'den 6.66'ya yükseItmesine yonıınlanabilir (Tablo 2).

Alkalileştiriei etken içermeyen ORÇ'nin sütc ka-tılmasının pıhtılaşmayı olumsuz etkilemediği bildirimine (24) benzer olarak bu çalışmada, AlS katılan sütün pıh-tılaşma süresinde önemli bir değişiklik helirlenmedi (Tablo 2). Bu durum, ORÇ/süt kombinasyonunda, pıh-tılaşma süresini öncelikle ORÇ'nin bileşiminde bulunan alkalileştiriei etkenin etkilediğini göstermektedir. Tam pon madde dışında ORÇnin bileşiminde hulunan glikoz ve potasyum konsantrasyonu ilc pıhtıla~m~ı sLİresi ara-sında istatistiksel anlamda negatif bir ilişki bulunduğu ve ilişkinin nedeninin hilinmediği belirtilmektedır (24). Süıe katılan sodyum klorürün de pıhtılaşma sırasında olu~an reaksiyonları (34) ve rennetin pıhtılaştırma aktivitesini (Cı)

etkilediği hildirilmektedir. Bu çalışmada da, tek de-ğişkenli regresyon analiziyle ORÇ/süt kombinasyonunun pıhtılaşma süresi ilc ORÇnin hileşimindeki glikoz. po-tasyum ve klor konsantrasyonu arasında negatif ili~ki ol. duğu (Tablo 3), en uzun pıhtılaşma süresinın (Tablo 2) glikoz, potasyum ve klor konsantrasyonu en dLİşLİk olan çözeltide (Tablo L Eleetralyte) bulunduğu belirlendi. Pıh-tılaşma süresi ilc ORÇnin hilcşimimkki glikoz ve elekt-rolitler arasındaki ilişkinin birlikte değerlendirildiği çoklu regresyon analizi, çözeItide glikoz ve sodyumun düşük, klorun ise yüksek konsantrasyonda bulunması durumunda pıhtılaşma süresinin arttığıııı gösterdI. SLİtLİn pıhtııa~m~\ süresini en fazla artıran Eleetrolyte'in bileşimindeki glı koz ve kısmen de sodyum konsantrasyonu çoklu rcg resyon analizi sonueuyla uyumlu, klor konsantrasyonu ise farklıdır (Tahlo I). Bu analiz yönteminde potasyunı ve sodyumda ilişki, klor da ise ilişkinin yönLİnün tck de ğişkenli regresyon analizinden farklı bulunması, bağımsız değişkenlerin birbirini etkilemelerinden (29) kaynaklana bilir.

Buzağııara verilen sütün su ile seyrelıilcbileccği. ancak abomazumda pıhtılaşmayı bozmaması için su-landırınanın (;UO-20'yi geçmemesi gerektiği bildirilmek

176 Hüseyin Voyvoda _ Bülent Ulutaş - Serdar Paşa - Muharrem Balkaya - Mehmet Besim Özlem

tedir (14). Süte su katılması asitliği ve aynı zamanda kal-siyum miktarını düşürerek pıhtılaşma yeteneğini azalt-maktadır (12,34). Bu çalışmada da, süte1: 1 oranında dis-ıile su katılmasının, sütün pH'sl ve pıhtılaşma süresinde önemli artışa neden olduğu belirlendi (Tablo 2). Pratikte hu/ağılara verilen sütün sulandırılmasında, pH' sının 6.5-9.2 arasında bulunduğu bildirilen (5) içme suyu kul-lanılmaktadır. Içme suyumın pH'sl ve bileşimi bölgeden bölgeye büyük değişiklikler gösterdiğinden, bu çalışmada sulandırmanın sütün pıhtılaşma süresi üzerine etkisinin hdirlt:nmesinde pH' sı 5.56:tO.l07 olan distile su (Tablo 2) tercih edildi.

Sindirim ile ilgili birçok fizyolojik ve patolojik ola-yın değerlendirilmesinde iıı viıro testlerden yararlanıl-ımıktadır (2,8). Bu çalışmada, süte ORÇ katılmasının pıh-tılaşma süresine etkisi iıı viıro ortamda rennet ile be-lirlendi. Sütün abomazumdaki pıhtılaşmasını rennin ak-tivitesi yanında ortamın pH' sı, tampon madde ve elektrolit yoğunluğu etkilemektedir (17,20,24). Süte ORÇ katılmasının pıhtılaşma süresine etkisi in viı ro ortamda ahomazum sıvısı kullanarak da incelenmiş ve pıhtılaşma süresinin ORÇ nin bileşimine bağlı olarak değiştiği be-lirlenmiştir (24). Değişik nedenlerden dolayı in vilro test-ler, iıı vivo ortamdaki değişimleri her zaman tam olarak yansıımayabilir (2,8). Bu nedenle, süte ORÇ katılınasının pıhtılaşma süresi üzerine etkisinin in vivo koşullarda be-lirlenmesİ, değişimleri daha objektif ortaya koyabilir.

Sonuç olarak, süte sitrat içeren ORÇ (Ge-Oral, Lec-tade) katılmasının pıhtılaşma süresini azalttığı, bi-karbonat (Electrolyte) ve asetat içeren ORÇnin ise bu sü-reyi artırdığı belirlendi. Bu sonuçlara göre; preruminant dönemdeki buzağııara pıhtılaşma süresini artıran ORÇnin süte katılarak verilmesinin uygun olmayacağı, sitrat içeren ORÇnin ise sütle birlikte kullanılabileceği kanısına varıldı.

Kaynaklar

i. Bell FR, Mostagni K (I'J75): f)uodenal conırol of I{asıric emlHrınl{ inılıl' milk-red calt: J PhysioL 245. 387-407. 2. Bolton LL, Pines E, Rovee DT (i988): WOUlıd !fealinl{

and /lıtl'gumenwry Sysıem. Chapter I, i-9. [n: MM

Schwindlc. RJ Adams (Eds). Experimental Surgery and Physiology. Included Animal Models of Human Disease. Wllllelll1S&Wilkins. Baltimore.

1. Bnoth A.J, 1\"ay[or .IM (1987): Correcıi(l/ı ol ml'wholic (lcidosıs ın diarrhl'(tl <:ıtlı'es!Jyoral adminisıraıi(l/ı

ole!ecl-mliı soluııons wiılı or wiılıoııı hicarhıııwıe. J Am Vet Med

Assoc. 191. 62-6S.

4. Bywater RJ (1980): Comparison he/Ween milk deprivaıion and o1"(/lndı\"dmıiri/1 wiılı a gllıcose-l{lycine-e/eclro/yıe/iJr-ııwlaıion iıı diurr/ıoeıc Uıırl ıraıısporıed ca/vl's. Vct Ree. 107.549-551

5. Demirer MA (1986): Besiıı Hijymi. Özel Bölüm. Kısım i: Su HiJyeni. Ders Notları. i\Ü Veteriner Fakültesi. Ankara.

6. Elagamy EI (2000): Phrsicoclıemical, moleculıır uııd 1111-mUlıolo~ical characıeriwliOll ot c(//l1el CIIil reıınel' u com-parisoıı wiıh hutfalo re/l1lel. J Daıry Res. 67. 7l.~ I. 7. Emmons on, Lister EE (I'J76): (2ılUlil\ o/pmll-'iıı /111l1llk

replacers /i)r youııg wtı'es. i. FaclOrs ıı/fedlll}.: LLL I'ıım

curd .formalioıı !Jyreıı11el (clıymosııı. rl'lllllll) /mll1

1'1,-cOllsıiıwed milk powder. Can J Anim Sel. 56.117-32S.

8. Emmons on, Lister EE (I')76) Quııliıı' o/pmıeiıı in 1l7llk replael'rs .for YOU/lI{ CIIIFes. II. /:/tecl.\ o/lıeill Ireuımeııl oL skim milk powder aııd/aı 11'1'elsOLL cul/ gmwıh . .fel-'d illlilkl-' aııd Iliırogeıı halaııeı'. Can J Anim Sel. 56.127-133. 9. Emmons DH, Lister EE (I(76) Qwıliı\ o/pmıein IIImLik

replucers /i)r W)UlII{ ca/l'I"s. 1'1. Reııııeı (Cınmilsin. 1'1'1111(11) coul{u/aıirJll ol rt'Cııılsliıuıed milk fiowder Cıııllııııııııg added

proıeiıı, .fiıı, calcium phosphaıe aııd cılmIl' Can ]o Anıııı

Sci, 56. 339-345.

LO. Fettman MJ, nrooks PA, Burrows KI', phiııips

ın\!

(ı986): Evu/ıwllOlI oL commercial oral replacellı<-"Jl/

.for-mulas iıı heaııhı' neoııaıal cal,'es J Anı VeL Med Assoc.

188. 397 -40

ı.

i I. Frantzen .IF, Toullee R, Mathieu C:vI (1971): lli/luelıce de /a coal{u!ııliıııı des pmıeiııes sur l'ultlisalllJ/l d'igesııve d'Ull /aiı de remplacemeııı par il-' ı'eaıı l'rerUlI1l1l1uıt. i O'h

Cong [nt Zooteeh. Versailles.

12. Hartmann H (I9'J5): Fliissigkeilsl1f'rupie heı Tieroı (,us-tav Fischer Verlag, Jena.

13. Heath SE, ;\/aylor .IM, Guedo BL, Pctrie lo, Rousseaux CG, Radostits OM (19S9): Thl' e//eds o/Jadıııg milk lo diurrlıeic call'es sııpplemeıııed wiılı orul electrolyıes. Can .i

Vet Res, 53, 477-4S5.

ı

4. Hoffmann W (I 987): Kiilherdurclı/all. I'nıkt. Tierarzt 6~. eollegium \'eterinarium XVI[ (1986).83-') i.

15. Johnston WS, Maclachlan GK (1977) J)1,~esıi,~e i/lııe.\.\

iıı ıhe call associuıed wiıh Illiıı-cou}.:ulaıioıı 0/ (,DII'" /l7I1k Vet Rec. 101. 125-326.

16. K[ee W (198'J): Aspl'kıl' dl-'r Behandlwıg Ileugel)()reııer

Kıı-e/her miı akwem f)urch/all. Vet. 5. 6-17.

17. Ko[b E (ı 98'J): Lehrhuch der Ph\'siologıe rler !laıısıiel"f'.

Teil 1-[1' 5. Aııtl., G. Fischer Verlag. StlItlgarı

18. Kurtdede A (I 987): NerJ/lawl huw,lfı I-'Ilıeriıleri '1lI1l per os kul/aııt/aıı I{lukoz- elekıroliı solusroııu (C!:'.')) Vf'

glukoz-I{Ii.ıilı-elekırolil solusı'oııu (CCL,)) ile sa,lfalıımı li/ert/w

1:11-lı,Hl1alar. AÜ Vet Fak Derg, 34.177- 186

19. Kutas F (19S8): Slijrwlgl'" dl-'s Wilswr-uıı</ Uekı-mlyı/utılshalıes. 47S-4'J3. In: 1\ Rossow. Z HOf'eıth (1lrsgi.

Innere Krankheiten der Halisticre. Bd ii: FlInklJonelle SIÖ-rungen. G. fischer Verlag, Jcna.

20. Leek HI' (1993): f)il{eslioııIII ıhe Rumiııuııı Slo/lwc/ı 187.

416. In: MJ Swenson. WD Reece (Eds). Dukes' Plıysiology of Doıııestic Animals. i iıh cd. Corııell Lnl"crsıt:1 Press.

11-haca.

2

ı.

:vIicheıı AR (i'JSS):f)rivı. drt/ıb ({Iıri drl'll,hes. w)wl milI' lers İ/ı.fllIId ıherap). [rish Vel .I. 42, 17-2"2.

22. Michell AR, Bywater RJ, Clarke KW, Hal1 LW, Wa-terrnan AE (I 'JS'J): Velerilliırv Fluid Thempy. BI~Kkwell Sei Publ, Oxford.

21. Nay[or .IM (i'JS9): A reırospnııve sıwh ,,[ ıhe re-/([Iionship beıweel1 eliniectl signs and .lel'l'I"iır oj acıııusis iii

Ankara Üniv Veı Fak Derg. 48. 2001. 177

24. :'IIa~/lor.lM (I 992): Fi/I'cıs of I'leclrolvll' soluıirms trır orul wlmiııisıroıioıı 011 c/ol/iııg of milk. J Anı Vet Med Assoc.

1(Jı' 1026-1029.

25. ÖI.:ılp E. Kaymaz Ş (I 997) Süı Orüııl/:'/'i 1'1' Tl'kııolojisi.

Ders "lo!ları. 1\(; Veteriner rakidıesi. Ankara.

26 Pcıit H\', Ivan M, Brisson G.l (1988) Digl'Slihilitl' 011£1

h/ood port/melen iıı ıhe prerumiııwl/ calffed o c/ol/iııg or

a ıı(.'ııı./ol/iııg milk rl'plw:a.ı. JAnim Sei. 66. 980-99 I.

n.

Pkkcl M, Zaremha W. Grunert E (I 989): Zıır Proph-.I'!tne d/:'/' DiaIT/ıoe heim lıeugehorelıl:'Jl Kolh. Prak!. Tı-erar'.! 70; collegiıını veterinariıını XiX (I 988).5

ı

-56. 28. Pospisehil A (ı989): Poıhologie und Pilıhogenesl'

111-/i'kll;l.ıer Durch/itllf'rkrunkwıgen heim Kolh. Vet. S. 27-32. 2LJ. Saehs L (198-1): Aııgewwıdıe Slilıisıik: Aııweııdwıg

.1/0-ıisıi.\cher Mdhoden.

o.

Aııtl. Springer Verlag. Berlin. 30. Saclieek A. Sehlerka (; (I LJ96): (JıııersuchUlıgen über dil'

Rehydrulilıion hei ((L~ DI/nh/itll erkraııkll'lI MilcMülhem.

TieLir;;:!1 Unıschaıı, Sı. 544-552,

31. Sirnl1lons nD. Keefe TH .l, Kilgore wn (ı LJ85) Oral rı,hr.:!raıimı of Ilf'Ollillill cıtll'I'.I' aııd pigs. Mod Vel Pracl.

(ı(ı.395-3')<),

32 Slanina L (I LJ85): Krwıkheileıı der Vonnügen uııd des 1'''~/;/,10,111'11' 50-10 i. In: i\' Rossow. Z I-Iorvath (I-Irsg). Inne-re K,ankheiten dcr Halisticre. Bd i: Organkrankheitcn. G. Fı.scher Verlag. kna,

33. Şahal M, Ünsüren H, İmren HY 1.19LJ3) Uııınsııchıcııgeıı

lUr In/ilsioıııheralJle I",i Iıl'ugehoreııelı <turch/iill/gen Külhern ({LLS der Umgf'huıı;? 1'011 Aııkort/ wl/er spt':,ıellt'!'

BerücksichıugUlıg eıııer A7idose (i. Mil/eilwıg) Dı-;ch

Tierürztl Wochensehr. WO. 138-

ı

42.

34. Tekinşen OC (2000): Süı ÜrÜlilt'n Tekııoloıisi. Selçıık Üniversitesi Basınıevi. Konya.

35. Trempley RnM (I 'J(0): !nır(Iı'l'nous /hod ıhempıe iii wl-VI'S Vet elin "lorth Anı, 6. 77-1 i O,

30, Walker PG, Constable PD, \iorin DE. Foreman

,ıı.ı.

Drackley .IK. Thurmon .lC ( ILJLJ8): Comımnıoıı of hıp"r-Imıic sa lin f'-c!nır((l i soluıioıı uııd IOclrlll'r! Rıııgn'ı

.1'0-lulioıı/i))' resuscıl!lıiııg sl'v/:'/'1'1r dehydr<ııed cu/ı'eı wl/h di.

aIThm, JAnı Vet Med Assoc. 213. 113-121

37. Youanes YD. Herdt TH. (19ı\7): Chwıgn iii "lI7ulI iıı-Il'slilıl' morp/ıolo;?y und ./lom ussocialed ıı'iıh deere'u.'ed /:'ilerg." dign/ihilitv in cıtlves ""iı/ı nuıımtllr oecurl'ing di-urrhea, Anı JVeL Res. 4l!. 7 19-725

Gl'li,ç IUl'ihi. 12. 12200a /Kulml IUI'I/7I .lU3 2t)/}i

Yazışma adresi:

Yrd. Do~'. DI'. Hü"el'in VOl'\'odu Adnan Mmdl'rf'S Ollll'er"ill'si Vl'leriııer Fukü/ll'si

h'

Haslallklul'l Aııahilim Dalı ışıklı Kiiyii, O'JOlfi Ardııı