E M Z İR M E İLE İLGİLİ UYGULAM ALARDA A N N E N İN E Ğ İTİM D Ü Z E Y İN İN R O LÜ
Doç.Dr.Perran TOKSÖZ* / Yrd.Doç.Dr.Veysi ÖZKAYNAK* Arş.Gör.Dr.Melikşah ERTEM* / Prof.Dr.Ersen İLÇİN*
Bu çalışm ada D iyarbakır Doğumevinde doğum yapan 580 k a dının temel eğitim düzeylerine göre em zirm e uygulam aları sap tan m ıştır. A raştırm a bulguları, bebeklerin % 4 1 3 8 ’inin do ğum dan hemen sonra em zirildiğini, % 43.96’sına ilk verilen besinin anne sü tü olduğunu gösterm iştir. Annenin eğitim dü zeyi, bebeğin ilk em zirilm e zam anını önemli derecede etkile mediği halde (p>0.05) ilk verilen besin tü rü ve em zirm e sıklı ğını belirlem ede etkili olm aktadır (p<0.001). Beklenenin te r sine, orta öğretim ve daha ileri düzeyde eğitim görm üş an n e lerin, em zirm e uygulam alarında daha fazla y an lışlık lar yap tıkları belirlenm iştir. Ö rneğin bu annelerin % 7I.60’ı kolos- trum un yararlı olduğunu bildikleri halde sadece % 38.27 o ra nında annenin bebeğine doğar doğmaz anne sü tü verm esi, bu konuda eğtim açıkları olduğunu gösterm ektedir. Bebeğin bes lenme şekli ile annenin eğitim düzeyi arasın d a anlam lı bir ilişki bulunam am ıştır. (p>0.05). Ö rneklem i o lu ştu ran kadın ların sadece % 17.10’unun anne sütü konusunda eğitim gör m üş olm aları bu konuda yaygın ve sürekli eğitim yapm anın gerekliliğini ortaya koym aktadır.
172 Toksöz, P., Ö zkayn ak, V., Ertem , M ., İlçin, E.
G İR İŞ
Em zirm e, bebeklerin sağlıklı büyüm e ve gelişmesi için en uygun, eşi b u lunmaz bir beslenm e yöntem i olup anne ve bebeğin sağlığı üzerinde çok özel bir etkiye sahiptir. Çeşitli toplumsal, ekonom ik ve kültürel n ed en lerle Dünyanın bir çok kesim inde em zirm e uygulamaları azalmış, em zirm e sü re si kısalmıştır. Y ine teknolojilerin hizm ete girm esi ve yeni yaşam biçim leri nin benim senm esiyle bu geleneksel uygulamaya verilen önem , bir çok to p lumda belirgin bir biçimde azalm ıştır(l).
Ülkemizde bölgelere ve ailelerin sosyo-kültürel düzeylerine göre değiş m eler göstermekle beraber genel olarak em zirm e süresinin uzun olduğu birçok çalışmada gösterilm iştir(2-4). D iyarbakır yöresinde yapılm ış bir ça lışmada çocukların % 61.2’sinin bir yaşından sonraya k ad ar em zirildiği sa p tan m ıştır^ ).
Emzirme uygulamalarında özellikle annenin eğitim düzeyinin etkin bir rol oynadığı düşünülm ektedir. Bu görüşten hareketle, em zirm e k o n u su n d a ki bilgi, tutum ve davranışların annenin tem el eğitim düzeyi ile ilişkisini b e lirlemek amacıyla bu araştırm a planlanm ıştır.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
A raştırm anın örneklemini, 1 A ralık 1990 ile 31 M art 1991 tarih leri arasında Diyarbakır Doğum evinde doğum yapan 580 kadın o lu ştu rm a k ta dır. Doğumu izleyen ilk bir-iki gün içerisinde annelerle yüz yüze görüşm e yapılarak em zirm e konusundaki bilgi ve uygulam alarını belirleyici so ru lar yöneltilmiş, alınan yanıtlar ilgili form lara işlenmiştir.
Toplanan veriler arasındaki ilişkiler istatistiksel yöntem lerle d eğ erlen dirilmiştir.
BULGULAR VE TARTIŞMA
A nne sütünün bol ve devamlı olmasını sağlam ada üzerinde durulm ası gereken en önemli husus, doğum u izleyen yarım saat içerisinde an n elerin em zirm eye başlam alarını sağlam aktır (6,7).
A raştırm a bulguları, bebeklerin % 41.38’inin doğum dan hem en sonra, % 17.76’sımn üç ezan, % 36.89’unun ise 24 saat sonra em zirilm eye b aşlan dığını gösterm ektedir (Tablo 1).
A nnelerin eğitim düzeyine göre ilk em zirm e zam anlan arasında ö n em li bir farklılık bulunamamıştır (p > 0 .0 5 ). A ncak ilkokul m ezunu annelerin % 4 6 .9 8 ’i bebeklerini hem en em zirirken, daha ileri düzeyde eğitim görm üş olanların % 4 9 .3 8 ’inin 24 saat sonra em zirm eye başlamaları, bu annelerin ilk em zirm e zam anının önem i konusundaki bilgisizliklerini gösterm ektedir.
Tablo 1: Annenin Eğitim D urum u ile Em zirm e Zam anı A rasındaki İlişki İlk Em zirilm e Zam anı
A nnenin Eğitim D urum u
Hiç Emzirmedi Doğumdan
Hemen Sonra Üç Ezan Sonra 24 Saat Sonra Toplam n % n % n % n % n Okuryazar değil 13 3.49 152 40.86 11 20.69 130 34.95 372 Okuryazar 2 4.55 18 40.90 4 9.09 20 45.45 44 İlk öğretim , 5 6.02 39 46.98 15 18.07 24 28.91 83 O rta öğretim 3 3.70 31 38.27 7 8.64 40 49.38 81 Toplam 23 3.96 240 41.38 103 17.76 214 36.89 580 x2 = 2.316 p>0.05
G aziantep, Trabzon, Ç ubuk ve K ayseri’de doğan bebeklerin % 36 ’sı- nın doğum dan hem en sonra, % 42.7’sinin üç ezan sonra emzirildiği bildiril m ek ted ir (4). Doğumu izleyen ilk saatlerde an n e ile bebeğin yakın teması, süt salgılam asını hızlandırm anın en iyi yoludur. Böylece bebek anne ile b a ğımlılığını devam ettirirken em m e hareketleri prolaktin ve oksitosin’in salı- nım ını a rttırır ki bu da anne sütünün gelişmesini sağlar.
Bu ilk em m enin çok önem li bir noktası da steril ortam dan dünyaya ge len bebeğin ağız ve gastrointestinal m ukozalarının sekretuvar IgA ile ö rtü lerek korunm asıdır ki yaşam için çok önem lidir(7-9).
A nnenin ilk 4-5 gün içerisinde salgıladığı kolostrum da antibadi özelli ğinde olan proteinler, özellikle SlgA çok yüksek değerdedir. D oğum dan h e m en sonra bebeğe ilk olarak an n e sütü verildiğinde, süt barsak duvarını sı vam akta ve böylece m ikroorganizm aların duvarı aşm asını engellem ektedir. A ncak anne sütünden önce şekerli su veya başka bir sıvının verilm esi halin de anne sütünün bu özelliği yok olm aktadır (7,10).
174 Toksöz, P., Ö zkayn ak, V., Ertem , M ., İlçin, E.
Tablo 2’de bebeğe ilk verilen besinlerin dağılımı gösterilm iştir. Ç alış m ada bebeklerin % 43.96’sına anne sütü, % 36.55’ine şekerli su, % 8.10’u- na su, % 11.38’ine ise hayvan sütü veya m am a gibi besinlerin verildiği sap tanm ıştır. A nnelerin eğitim düzeyine göre verilen ilk besinlerin önem li d e recede değiştiği görülm ektedir (p < 0.001). Eğitim düzeyi yüksek kadınlar arasında su ve şekerli su verm e oranının oldukça yüksek olduğu bulunm uş tu r (% 55.55). Böylesine yanlış bir uygulamanın özellikle eğitimli an n eler tarafından benim senm iş olması bu konuda eğitim yapm anın gerekliliğini ortaya koymaktadır. Baysal ve arkadaşları (4), tarafından yapılan çalışm a da bebeklerin % 32.6’sına anne sütü, % 60.4’üne şekerli su verildiği sap ta n mıştır. Bölgemizde şekerli su verm e oranının nisbeten düşük bulunm ası, özellikle son yıllar içerisinde bu konuda yapılan eğitim den an n elerin kıs men yararlanm ış olduklarını gösterm ektedir.
Tablo 2: Annenin Eğitim D urum u İle Bebeğe İlk Verilen Besin A rasındaki İlişki Annenin
Eğitim Durumu
İlk Verilen Besin Türü
Annenin sütü Şekerli su Su Diğerleri Toplam
n % n % n % n % n Okuryazar değil 156 41.93 144 38.70 30 8.06 42 11.29 372 Okuryazar 21 47.72 15 34.09 2 4.55 6 13.63 44 İlk öğretim 45 54.21 19 22.89 4 4.82 15 18.07 83 Ortaöğretim 33 40.74 34 41.97 11 13.58 3 3.70 81 Toplam 255 43.96 212 36.55 47 8.10 66 11.38 580 x2 = 20.553 p< 0.001
A nnelerin kolostrum hakkındaki düşünceleri Tablo 3 ’te gösterilm iştir. H erhangi bir eğitim görm em iş annelerin önem li bir kısmı bu konuda bilgisiz olmakla birlikte çoğunlukla bebeklerini doğum dan hem en sonra em zirm eye başlam aları yerinde bir uygulamadır. Bu durum , em zirm e uygu lamasında geleneksel yapının önem li bir rol oynadığını gösterm ektedir. O r ta öğretim ve ileri düzeyde eğitim görm üş annelerin % 71.60'nın kolostru- mun yararlı olduğunu bildikleri halde bebeği bundan hem en y a ra rla n d ırm a m aları ilgi çekicidir.
Tablo 3 : A nnenin Eğitim D urum u İle Kolostrum Bilgisi A rasındaki İlişki A nnenin Eğitim D urum u Kolostrum Bilgisi Toplam
Y ararlıdır Z ara rlıd ır Sonraki
Sütten Farksızdır Bir Fikrim Yok n % n % n % n % n O kuryazar 96 25.80 54 14.51 39 10.48 183 49.19 372 değil O kuryazar 21 47.72 8 18.18 5 11.36 10 22.72 44 İlk öğretim 61 73.49 13 15.66 7 10.84 2 2.40 83 O rta öğretim 58. 71.60 3 3.70 8 9.87 12 14.81 81 Toplam 236 40.68 78 13.44 59 10.17 207 35.68 580 x2 = 125.911 p< 0.001
A nnelerin gebelikleri dönem inde anne sütü konusunda herhangi bir eğitim görüp görm edikleri sorulduğunda kadınların ancak % 17.10’unun bu eğitim i almış oldukları saptanm ıştır. A nnelerin % 4.04’ü AÇS m erkezle rinde, % 10.10’u özel doktoru, % 8.08’i kendi ebesi tarafından % 77.77’si ise basın-yayın araçlarından yararlanarak eğitildiklerini belirtm işlerdir. Eği tim konusunda basın ve yayın organlarının nedenli etkin olduğu böylece bir kez daha belirlenm iştir. AÇS m erkezleri ile ebelerin bu konuda an n elere d aha fazla yardım cı olm aları, çocuk sağlığı açısından çok gereklidir.
Em zirm e, bebeklerin sağlıklı büyüm e ve gelişmesi açısından en uyğun gıdayı sağlam anın eşsiz bir yoludur. İdeal olan yaşam ın ilk 4-6 ayında bes lenm enin sadece em zirm e yoluyla gerçekleşm esidir. A nne sütü ile b eslen m enin yapay beslenm eye olan üstünlükleri; beslenm e, sağlık, psikolojik ve ekonom ik nedenler üzerine kurulm uştur.
T ablo-4’te annelerin eğitim düzeylerine göre bebeğin beslenm e şekli gösterilm iştir. Tablo incelendiğinde bebeklerin % 77.06’smın sadece an n e sütü. % 5.86’sımn hazır mama, % 5.00’ının hayvan sütü, % 12.06’sının k arı şık (an n e sütü + hazır mama veya hayvan sütü) beslendiği görülm ektedir. A nnelerin eğitim düzeyi ile beslenm e şekli arasında anlam lı bir ilişki bulu nam am ıştır (p > 0 .0 5 ).
176 Toksöz, P., Ö zk a yn a k , V., Ertem , M ., İlçin, E.
Tablo 4 : Annenin Eğitim D urum u İle Bebeğin Beslenme Şekli A rasındaki İlişki. Annenin Bebeğin Beslenme Şekli
c.gııım D urum u Sadece Anne Sütü Hazır Mama Hayvan Anne Sütü + Sütü H azır M am a Toplam n % n % n % n % n Okuryazar değil Okuryazar İlk öğretim O rta öğretim 292 78.49 29 65.90 70 84.33 56 69.13 21 5.64 2 4.54 4 4.81 7 8.64 18 4.83 41 4 9.09 9 2 2.40 7 5 6.17 13 11.02 372 20.45 44 8.43 83 16.04 81 Toplam 447 77.06 34 5.86 29 5.00 70 12.06 580 x2 = 11.124 p>0.05
Em zirm ede başarı sağlamak için bebek her isteyişinde em zirilm elidir. Özellikle ilk birkaç haftada bebeklerin sık doyurulm asının önem i an n ele re anlatılmalıdır. Yaygın olan uygulama, 24 saatte en az 10 defa em zirm enin sağlanmasıdır. Göğüslerin sık uyarılması, sütün salgılanm asını başlatan pro- laktin ve oksitosinin salgılanması için hazırlandırıcı bir etki y ap m ak ta d ır ^ 1).
Çalışmada, annelerin bebeği em zirm e sıklığı da saptanm ış olup, sonuç lar Tablo 5 ’te gösterilm iştir. Buna göre daha çok eğitimli an n eler yine
Tablo 5 : Annenin Eğitim D urum u İle Bebeğin Em zirilm e Sıklığı A rasındaki İlişki.
Annenin Emzirme Sıklığı
Eğitim
Durum u Ağladıkça 3 saat ara
ile Gelişi güzel Toplam n % n % n % n Okuryazar değil Okuryazar İlk öğretim O rta öğretim 312 83.87 26 59.09 55 66.26 46 56.79 46 12.36 6 13.63 18 21.68 27 33.33 14 3.76 12 27.27 10 12.05 8 9.87 372 44 83 81 Toplam 439 75.68 97 16.72 44 7.58 580 x2 =37.514 p<0.001
yanlış bir uygulama olarak bebeklerini 3 saat gibi aralıklarla b eslem ek ted ir ler (% 33.33). Oysa okur-yazar olm ayan kadınlar, bebeğin h er ağlayışında açıktığı düşüncesiyle sık sık em zirm ektedirler (% 83.87). E m zirm enin sıklı ğı bakım ından annenin eğitim düzeyinin yükselm esi olum suz bir etki y ap m aktadır.
A n n elerin bebeklerini ne k ad ar süre em zirm eyi düşündükleri Tablo 6 ’da gösterilm iştir. Buna göre ortaöğretim ve daha ileri düzeyde eğitim g ö r m üş an n elerin % 2 7 .16’sı bebeklerini ideal em zirm e süresi olan 4-6 ay sü re since em zirm ek istediklerini belirtm işlerdir. A ncak eğitim düzeyi düşük k a dınların çoğunluğunun uzun süre em zirm eden yana olduklarını sap tan m ış tır. G en el olarak annelerin % 60.86’sının bir engel olm adığı ta k tird e beb ek lerin i iki yaşına kadar em zirm ek istedikleri öğrenilm iştir.
U zun sü re sadece an n e sütü ile beslem enin m alnütrisyon riskini a rttır a bileceği bir çok çalışm ada gösterilm iştir(13-16). Bölgem izde çocukların % 5 3 .0 ’ının bir yaşından sonraya kadar em zirildikleri ve bu çocukların % 3 0 .5 ’inin m alnütrisyonlu olduğu saptanm ıştır (12). U zun süre em zirm ede m alnütrisyon gelişmesini önlem ek bakım ından bebeğe uygun tü r ve m ik tar dan ek besinlerin verilm esi zorunludur.
Tablo 6 : Annenin Eğitim D urum una Göre D üşünülen Em zirm e Süresi A nnenin
Eğitim D urum u
Emzirme Süresi (Ay)
4-6 7-12 13-24 n % n % n % n O kuryazar değil 24 6.45 85 22.84 263 70.69 372 O kuryazar 4 9.09 8 18.18 32 72.72 44 ilk öğretim 6 7.22 40 48.19 37 44.57 83 * O rta öğretim 22 27.16 38 46.91 21 25.92 81 Toplam 56 9.65 171 29.48 353 60.86 580 x2 = 58.194 P <0.001 SONUÇ
Sonuç olarak, annelerin tem el eğitim düzeyinin yükselm esinin em zir m e konusunda olumlu uygulam alar yapılması için yeterli olm adığı belirlen m iştir. Em zirm enin geleneksel bir beslenm e tarzı olması nedeniyle hiçbir eğitim görm em iş annelerin bu konudaki uygulamaları daha başarılı bulun m uştur. A ncak gereğinden uzun süre em zirm e bu grupta daha yaygındır.
178 Toksöz, P., Ö zkaynak, V., Ertem , M ., ilçin, E. Em zirmenin önem i konusunda, gebelik dönem inden başlayıp doğumu izleyen günlerde de devam etm ek üzere eğitim yapmanın ana ve çocuk sağ lığı açısından çok yararlı sonuçlar vereceği şüphesizdir.
Eğitim program ları, annelerin em zirm enin taşıdığı faydalar ile em zir m enin başarılı bir şekilde başlatılıp sürdürülm esini sağlayacak teknikler ko nusunda bilgilendirilmelerini sağlayacak biçim de hazırlanıp uyarlanm ala- dır.
SUMMARY
TH E R O LE O F ED U C A TIO N A L L E V E L O F M O T H E R O N APPLICATIONS C O N C ER N IN G B R E A ST-FEE D İN G
Tokgöz,P., Özkaynak, V., Ertem, M., İlçin, E.
In this study the breast-feeding applications of 580 w om en who gave birth at Diyarbakır M aternity Hospital, according to their basic educatio- nal levels, have been established. The investigation findings have shown that 41.38 % of the babies have been suckled im m ediately after birth, the first food of 43.96 % has been m other milk. Although the educational level of the m other didn’t necessarily effect the first breastfeeding tim e of th e baby (p>0.05), it is effective to determ ine the first food given and frequ- ency of the breast-feeding (p < 0 .0 0 l) Q uite the contrary to expectations, it has been determ ined that the m others who have taken high school and hig- her educations have been m istaken m ore at breast-feeding applications. For example, despite 71.60 % of these m others knew that colostrum is use- fuli, the m other milk giving of only 38.27 % of the m others im m ediately af te r birth show that educational deficiencies exist in this subject. N o m ea- ningful correlation has been found between the form of the baby nutritio n and m others educational level (p < 0 .0 5 ). The fact that only 17.10 % o f wo- men form ing the samples has been educated on m other milk put fonvard the necessity of continuous and w idespread education.
KAYNAKLAR
1- Emzirmenin Korunması, Özendirilmesi ve Desteklenmesi WHO, U N IC E F O rtak R aporu,
1991. •
2- Bozkurt, N., Güneyli, U. : Ankara-Etim esgut ve Çubuk Köylerinde Yaşayan 0-36 ay arası Çocukların Beslenme ve Gelişme Etkileşmeleri 1, Beslenme ve Diyet Dergisi 8-9 : 74-83, 1980.
3- Aykut, M., ve Ark.: Kayseri Sağlık G rup Başkanlığı Bölgesinde 0-36 aylık Ç ocuklarda M alnütrisyon D urum u. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 44:223-229, 1987. 4- Baysal, A., Aksoy, M., Kasap, G., Taşçı, N.: Çocuk Beslenme Alışkanlıkları ve M alnütris
yon. T ürk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 41:263-285, 1984.
5- Toksöz, P., Özkaynak, V., İlç'n, E., Çelik, Y.:Kırsal A landa Sosyo-Kültürel D urum , Sağ lık ve Beslenm e A rasındaki İlişkiler üzerinde Bir A raştırm a, Beslenme ve Diyet Dergisi, 15:93-111, 1986.
.6 - Özalp, İ.: A nne sütünün Çocuk Beslenmesindeki Yeri, Beslenme v£ Diyet Dergisi, 11:30-39, 1982.
7- Infant and Young Child Feeding C urrent Issues W H O /U N IC E F , G eneva 1981.
8- Koksal, G.: A nne sütü ve Annenin Süt Verimini Etkileyen Etkenler, Beslenm e ve Diyet Dergisi, 11:40-48, 1982
9- C handra, R.K.: Immunological Aspects of H um an Milk, Nutr. Rev., 36:265,1978.
10- H am braeas, L:Proprietory Milk Versus H um an Breast Milk in Infant Feeding. Pediatr. Clin N. A m er. 27:17, 1977. _
11- Breast Feeding Rediscovcred, UNICEF, Jan. 1986
12- Toksöz, P., İlçin, E., Şahın, Z., Çelik, Y.: Diyarbakır’ın Bismil ilçesine Bağlı Köylerde G e nel Sağlık ve Beslenme Araştırması. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 43 (2): 69-84, 1986.
13- Victora, C.G., et al. : Is Prolonged Breast Feeding A ssociated with M alnutrition, A m J Clin Nutr, 39: 307, 1989.
14- Baysal, A. : Beslenme, H acettepe Üniv. Yayını A-13, A nkara, 1984.
15- Scrimshaw, N.S., Underwood, A.: Timely and A ppropriate Com plem entary Feeding of the B reast-Fed Infant. Food and N utrition Bulletin 2(2) : 19, 1980.
16- O uantity and Quality of Breast Milk, R eport on the W H O Collaborative Study on Bre- ast-feeding, Geneva, 1985.
