SULTAN III. MURAT'IN ARAPÇA, FARSÇA VE TÜRKÇE BASMA KİTAPLARIN OSMANLI İMPARATORLUĞU SINIRLARI İÇİNDE SATILABİLECEĞİNE DAİR 1588 (996) YILINDA VERDİĞİ EMİRNAME

(1)

SULTAN III. MURAT'IN ARAPÇA, FARSÇA VE TÜRKÇE BASMA K~TAPLARIN

OSMANLI IMPARATORLU~U SINIRLARI ~ÇINDE SATILAB~LECE~~NE DAIR

1588 (996) YILINDA VERDI~I EM~RNAME

AL~~ RIZA TOSUN*

Türk matbaac~l~k tarihine ili~kin eserlerde, ilk basma eserlerin Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda ne zaman ortaya ç~kt~~~na dair çe~itli tart~~malar yer alm~~~ ve bu konuya ili~kin pek çok makale, kitap yay~nlanm~~t~r.

Söz konusu eserlerin en önemlilerinden biri de Selim Nüzhet Gerçek'in Türk Matbaac~l~k I Müteferrika

Matbaas~~ adl~~ eseridir. 1939 y~l~nda ~stanbul Devlet Bas~mevi taraf~ndan bas~lan söz konusu eser, Türk matbaac~l~k

tarihi hakk~nda ayr~nt~l~~ bilgiler vermesi nedeniyle çok de~erlidir. Ta~~d~~~~ bu de~er nedeniyle daha sonra bu konuyu ele alan pek çok yazar taraf~ndan kaynak kitap olarak kullan~lm~~t~r.

Selim Nüzhet Gerçek söz konusu eserinde matbaac~l~k tarihimizi anlat~rken, 23-24. sayfalarda Sultan Il!. Murat'~n Osmanl~~ imparatorlu~u'nda basma eserlerin sat~lmas~na izin veren Emir-name'sinin Latin harfi çevrisine ve vesikalar bölümünde de Emirname'nin foto~rafina yer vermi~tir.

Emirname'nin foto~rafimn Kitöb-~~ TatIrTr-i U~ül min TelTf Hoca Na~freddin el- rüsT adl~~ eserin

1594 y~l~nda Roma'da Medici Matbaas~~ taraf~ndan bas~lan nüshas~n~n ilk sayfas~ndan al~nd~~~, sayfa numaras~ndan aç~kça görülmektedir. Kitab~n Fuat Sezgin taraf~ndan yap~lan t~pk~-bas~m~nda ise söz konusu Emirname 454. sayfada bulunmaktad~r'. Bu kitaplardaki Emirr~ame foto~raflar~~ kar~~la~t~r~ld~~~nda ikisinin de ayn~~ oldu~u aç~kça görülmektedir.

Emirname'nin ba~tan 10. sat~n aynen ~u ~ekildedir: " 1„,N5j9;i ,„s%...~.)1.:9 ,„sm>c 9 EU, Lo'c~sr.4 >

41:5

1.0...01?"

"ba`± metü` ve `Arab! ve FrisT ve Türk! basma ba`± mu`teber kit'ablar ve risffieler" Selim Nüzhet Gerçek'in Türk Matbaac~l~~~~ I Müteferrika Matbaas~~ adl~~ eserinin 23. sayfas~n~n alttan 10, 11. sat~rlar~~ ise: "baz~~ meta ve Arabi ve Farisi basma baz~~ muteber kitaplar ve risaleler" ~eklindedir.

Aç~kça görüldü~ü üzere Gerçek'in çevirisinde"0\5»;i Türki" sözcü~ü eksiktir. Eksikli~in dizgiden kaynaklarup kaynaklanmad~~~n~~ belirlemek olanald~~ de~ildir. Ancak nedeni ne olursa olsun düzeltilmesi gereklidir. Çünkü Gerçek'in çevirisine dayanarak yaz~lan pek çok eserde Arapça ve Farsça kitaplara izin verildi~i ifade edilmekte, Türkçe kitaplara ise izin verilip verilmedi~i mu~lak kalmaktad~r. Söz konusu eserleri okuyan baz~~ kimselerin Türkçe kitaplara izin verilmedi~i gibi anlam ç~karmalar' da mümkündür. Gerekçesi belirlenemeyen bu hatan~n düzeltilmesi mu~lakl~~~~ ve yanl~~~ anlamalar~~ önleyecektir.

Dr., A.Ü. Dil ve Tarih Co~rafya Fakültesi Felsefe Bölümü Bilim Tarihi Ara~t~rma Görevlisi.

Taelrir al-U~W li-Uqlidis Anonymous Commentary upon Euclid's Elements wrongly ascribed to Na~Traddk at-TüsT,

(2)

1 28

_{AL~~ RIZA TOSUN}

eivt,

c.)

*

r

laj-31

,3N>-‘

411 t

..v.A3N.

L:U]

e

•Lii

(:> .>-->-*-,„)

LEP'

•>V1k.g.

Jn.< .41%

L:s‘>•

.,ui‘•••••••

)•;1‘f.j ‘.!

J

) 44 Li

**_{ki .1 I*. \~~ 4 »}**

J-S=1-2 ‘.)..)

g ›...5.g1.70. 4

.>4.rs.).4~i.,,_JAIC 405~ b b 5•3".2 L;S' ("Ak, ")", 4.?"3‘ 4.:/!?‘ 141-! Lr 1

44 \ ‘.5 4:r

%:J.

‘?" 4.) '>`3•4 ~>.? 1 ••3J

.b.fry4

a

h.),;•

44 _cp.,

_L;-•

J)L4,a

..a....11.73./.„3_,1›.S.›

L

r.t

.!

3 3...„).-£.>44j.ist.Z4

4r Lz .

.34‘,

_~>4)4

•"‘'..>4 ‘..›?.• 0-2

••'-..3‘

uw•L~.,-)

h>I&-±

44. )

L.;..)

j

os

414N 144 .5:,¥.rnLd -;_r«4.1‘.-,4).>J

N AV

.>•/44

.>J‘

V4.A.‘...3tjt.a:u;?

Lt.‘.1.;

_{~-9 4•4'.?_7•4`..?.7L4•>‘-,}

4j4.3 1..;IC JIALL 44..!) LIL!‘ 4>V.,31 4...it%>joat

;litlaja~abi

4,A

e

(3)

SULTAN III. MURAT'IN 1588 (996) YILINDA VERDI~I EM~RNAME

129

(

:).131.&11,:h~l ,:jilel.d1 ..)1...«101...2,U14.„).•1 .1;,,Ij....2 a:i

I

*li k>4,:).1s1..611

2

j i

_~iill jlileLiill c.I_All 1.).., 1,.>SII Ç.I.,:il _>i.I.i..

₃

,A11.11 :kr~.Lc.. ,...:>,..?

j

..~... j_.›..., ,-L11L... ...11

,.:>;

₄

J:4:mill ,:j.~l... e1

j5l....;3111,.> 1.44 j

,./ajc. <

.b Jlib.jii j 4_>LS,

₅

L.-J-*.L" C-ii-) eki' M-L;'i •;..i _~L.?-i. t:J

_,..).1_>,..

,:Ju33 _~-s: 3ts.11

J

6

1

,.k.>11,A1 ,:_t• )14:.; o~...,_>...., ,.11~....,4S ',I j~~ c.

J.1..., L'il,,..+Ii

~~ L1....13

7

v

:1/49:4 .11_,

C:JJ:I.L" 1-.)L4) l'JtSLJL3 (:,>_)1.),':;

8

~....7£1 ..)i ':':N J ' ,f 15 4-4 1.-..1.5.) _A 5.)..)1-3<.1:1

9

.3

_>1-.' 'US:

J-L" c.>"...*-!1-••••.19,,e5J-.0 .9,4 .)ti i ‘.0,'.)c• i tV-ia (5...-.1

10 ~.A1 J3..>4 1..A

J....Y _)31-' ..f.:'S ''J..»-• IL"'• ~•r'JJJ:i5 ~~ ~~

J clçk, °.:):'.1 J.-113,.. ..>1"'''''s (-7"..-3

12 *-.•

ü•.,+,'.1 ',Jiii? ~):!_>15:1

i ~~_Ai--<-!

13 _)4 .

'._)1-1

J (4,1_)c• °_.>" J ‘r'Jn 1..»?

..4,! le,. 4_,>

J .3.9'."

14 c,-;.- Lfi_AJ-J5-6

. C.L,,,,.) ',,J-,,i

15 t•:11-.. 4:.:).-ii-,':; _, C-J,' 4_>1-. 1

J 4J146—.9 J 4).1_9:6 J `,'.3_>:J

16 ..)3.3 c.~t-

JJ_)- 1,1 ~:.Wir".31

17 i..., 'j- J- ..)i

J.. ,I,s. jIS j-Lil ,:_ j.,,:i ei~.)111«.

18 •••'_9:"L•~‘ (-S.• 141,1 .~i.ii

:'''' `,'.3:'•^Iii".' ,,,ç _AY. J `,JJ:.'2 4:11c' •L'"

19 bki~,o.:... 4.. kS ,. _.) y.).

,:j.-41 4

)5 j

..):1

_,,~1.1.

₂₀

.. ~...~ _,.., .., J:4. .., ....3,J.1 i

e_~l

j,J...,?.1 _>1 j"li

l ,_1N.b

0 . ..,:1,1"..S.1 _{2 1}

J "•':' °J.:).3

_~.:)U

J

c:.>° *L.."131-

J.:6 "_". J ..J1J15.. J

22 '1:L.'-'1•-•..

J ),.".):il 4.).

4...)10-1:L4L,si_),' C.J-.)t: ~.)Ji_A,.

23 J i

l j ,:).; j.lb:k....i ..›.] I j..1,, (:).».131,...Limj

₂₄

Ç

.1-.A. (:>_>1:14 •:H .4..).),:).-- ,-.4 ..A.LP ,.;

JA ,,-,_,,...

. .A

25

26

27

j

₂₈

j

.Ak. ,,_~~ j,1.131 t j.i.,.. j..~.)..‘il jil.,,:i j

29 ‘:,:i.IS•:,' JUS:,

~:J.9?-) (-)...} 9:' ...».*:!4'. ,..);2_) ,

,

,J3,.. alul

30

31 j,~,131 ,i 4,131,1 I_>;_>_Ni

* j....5i .~Li~c.' I ei,~. J:4' ,.-1.41.c.

,....J j4:.I

₃₂

(4)

130 _{AL~~ R~ZA TOSUN}

~~ _{H4illi ~Oret-i Emr-i PAdi~ilh-t Islam el-Sultan ibn el-SultAn}

2 _{el-Sultlin Muziki I:11in*}

3 _{MefAhir el-Cmeria" el-Kil-Am merci' el-küberA' el-fibArn illü el-lsadri ve el-il:Itü-am}

4 _{el-muhta~sIn be-mezTd ìnAyet el-melik el-àllitrn. MemAlik-i mat}_{~rilsamda villsi` olan sancr115} 5 _{beyleri ve Isabudanlar dAme <izzühum ve mefribir el-IsatiAt ve el-hülcluim maàdin el-fakA>il} 6 _{ve el-kelAm zikr olunan yerlerde olan 1W~lar zide failühum tevli`-yi refi`-yi hürnAytin} 7 _{vA~~l ol~cals maltim ola ki memAlik-i mahrüsamda ticAret iden efrenç}

8 _{tAcirlerinden dArende-gAn fermAn-~~ hümAyf~n Branton ve Orasyu veledi Bandini} 9 _{nAm bAzirgAnlar DergAh-~~ Mu'allAm'a gelüb vilAyet-i frengistAndan ticAret içün}

10 _{ba`Z metr~` ve `ArabT ve FArisT ve Türki basma ba`± mu`teber kitAblar ve risAleler} 11 _{getirüb memAlik-i mahrüsamda kendü hallerinde bey' ve ~irk" iderler iken}

12 ba`± kimesneler yolda ve i_{~de ve iskele ve mi`berlerde}_{fu±iili yüklerin yilsub} 13 denlderin bozub içinden be~endikleri aluni~e ve sA'ir emti`a lusrrum alsçe- 14 suz ve cüz-ü behrt ile cebren alub ve sizde `ArabT ve FArisT kitAblar neyler deyu 15 ticAret içün getirdikleri cemra kitablann_{~~ ellerinden alub bahAs~ n}

16 virmeyüb ve kendülerinin ve vekillerinin ve ademlerinin bey' ve ticketlerine rnAni` 17 oldul5lann bildirub min ba'd emn ve emr_{~n üzre gelüb gidüb kendü}

18 _{brillerinde ticaret iddülderinde bir ferd dahi olmayub müft ve meccitr}_{. len}

19 metnan alunmayub ve yiikleri bozulmayub men' olunmal5 bAb_{~nda Hükm-ü HümAyf~num} 20 taleb itdülderi eclden buyurdum ki Hükm-ü _{~erTfimle her Isang~n~z~n taht-~~}

21 hükümetinde dAhil olurlar ise yolda ve izde ve menAzil ve merAhilde

22 ve iskeleler ve mi`berde kendü br_{~llerinde emn ve emAn üzere bey' ve ~irA ve ticAret} 23 iderlerken hAricden bir ferdi metLlarma dahi itdürmeyüb ve _~Ahibinin

24 nkas~~ olmadan cebren bir nesnelerin ve ol malsüle kitAblar_{~n ~asb} 25 itdirmeyüb her ne al~rlar ise hüsn-ü n±alanyla bey' idenlerden bi-tamAm 26 de~erbahAlarile ald~rub a15çesüz veyA eksük bahA ile cüzi`clen ve küllTden 27 bir nesnelerin ald~rmayub min ba'd mezkürk~~ br~zirgf~nlara ve vekillerine

28 ve ademlerine ~er'-i ~erTfe ve Àhidnr_{~me-yi HümAyf~na muhr~lif aslA ve 1541 kimesne dahi} 29 ve tecAvüz itdirmeyesiz memnü` olmayub ìnAd ve mutfallefet eyleyenleri esmr~-larile 30 larile yazub àr± eyleyesiz bu hu_{~fis içün telcrAr ~ikAyet}

31 itdirmeyesiz ~öyle bilesiz ve ba'd el-yevm bu Hüküm-ü ~erTfimi ellerinde ibl5A 32 idub `alAmet-ü ~erTfe rtimAd1511ag~7* Tabi-Tren fr evA~l-i Zilhicce sene

(5)

SULTAN III. MURAT'IN 1588 (996) YILINDA VERDI~I EMIRNAME

131

1 Bu, ~slam Padi~ah~~ Sultan o~lu Sultan,

2 Sultan Murat Han'in Emri Suretidir *

3 Soylu emirlerin iftihar etti~i; büyüklerin, ululann, ba~vuru merci; özel olarak sayg~, itibar, gören 4 Alernler'in Meli~i [Tanr~] iyili~ini arars~n. Korudu~um memleketlerde bulunan sancak

5 beyleri ve kaptanlar; de~eriniz, loymetiniz daim olsun, iftihar etti~im kad~lar ve hakimler, erdernlerin ve kelarn~n kaynaldan

6 söz edilen yerlerde bulunan kad~lar; [Tanr~] bilginizi, erdeminizi arars~n. Padi~ah~n yüce buyru~u 7 ula~acak: Bilinsin ki korudu~um memleketlerde ticaret yapan efrenç

8 tacirlerden elinde Ferman-~~ Hümayun bulunduran Branton ve Orasyu'nun o~lu Bandini 9 ad~nda bezirganlar [gezginci esnaflar] Sararma gelip frengistan vilayetlerinden ticaret için 10 baz~~ meta ve Arapça, Farsça ve Türkçe basma baz~~ muteber kitaplar ve risaleler

Il getirip, korudu~um memleketlerde kendi hallerinde al~m ve sat~m yaparlar iken

12 baz~~ kimseler yolda, izde ve iskele, kay~k, sal, köprü gibi yerlerde gereksiz yere yt~ lderini indirip 13 deniderini bozup içinden be~endilderi kuma~lan, dokumalar~~ ve di~er e~yalann~~ akc, e vermeden 14 ve cüzzi bir bedene cebren alip, sizde Arapça ve Farsça kitaplar neyler diye

15 ticaret için getirdikleri bütün kitaplar~~ ellerinden al~p bedellerini

16 vermeyip ve kendilerinin, vekillerinin ve adamlar~n~n sat~~lar~na ve ticaretlerine engel 17 olduklanm bildirip bundan sonra korkusuzca ve güvenlik içinde gelip gidip kendi 18 hallerinde ticaret yaptildannda bir kimse kan~marp bedava ve paras~n~~ ödemeden

19 mallar~n~n al~nmas~~ ve yülderinin bozulmas~n~n yasaklanmas~~ hakk~nda Hükm-ü Hümayun'umu 20 talep etmeleri nedeniyle Hükm-ü ~erif Mile buyurdum ki her hanginizin hükümeti alt~ndaki 21 bir bölgeye girerlerse yolda, izde ve durak yerlerinde, duraldar aras~nda

22 ve iskelelerde, kay~k, sal ve köprü gibi yerlerde kendi hallerinde korkusuzca ve güvenlik içinde al~m, sat~m _{ve ticaret} 23 yaparken, d~~ar~dan bir kimseyi mallar~na kan~armarp ve sahibinin

24 ma.% olmadan zorla bir nesnelerini ve ol makule kitaplar~n~~ gasp 25 ettirmeyip her ne al~rlar ise, kendi nzas~yla sat~n alanlardan eksiksiz 26 bedelleriyle ald~np, akçesiz veya eksik bedene bir k~s~m ve bütün

27 bir nesnelerini ald~rmarp bundan sonra söz konusu bezirganlara, vekillerine

28 ve adamlar~na; ~er-i ~erif e ve Padi~ahl~kla yap~lan anla~maya uymayan kimseleri asla ve kesinlikle kan~armarp

29 ve tecavüz ettirmeyiniz. Yasa~a uymay~p inat ve muhalefet eyleyenleri adlar~yla 30 yaz~p bildiriniz. Bu konuda tekrar ~ikayet

31 ettirmeyiniz. Böylece biliniz ve bu günden sonra Hükm-ü ~erifimle ellerinde bulundurduldan 32 belgeye itimat ediniz. 1588 y~l~n~n Ekim/Kas~m ay~n~n ba~lar~nda yaz~lm~~t~r.

(6)

(7)

(8)