9 lurce- lr npa, unq,snu n l//:dl]ıJ> :
qa^l -lsatn ullaJ§Q ,ı,npe,edel]eceqaunce) nu1pg queJ ısel!ğe^lun qdgl]sceH :,Jo aoo ,pJA . uı one\Jo^un oaoca,7 a^eı..l Siald 6u!ıul/c Jo ela gqı lo ğ€wı6a u6uı{doc ouı ıeü4 pouıe:c ua^a slenlco auı auos ,ı^el lılauüIdoc sluot u! c!ıewgl -qoJd touJa],,l oq] aı"uü lıü^ü]ceJaıu! pue l]lcllsei ,İ)peguı,uou 'suolecll -dde
İ
eal pny!^ pue Sawe6 Jonduoc aı4 se qcn' syo,ı^ lo sadıq /Aeu ''ıJotA lo acuap^rlbo aü4 'uo!ınq!J]s!p pue uo!ıeJlldeJ lo osea 9qı Se ı]cns 'ıauopt al]lJo SoJnpa! aql,uolJa]dd ıü16!J,{doo lo uanoJd €ı.lı 'lı llı!ür S6u!.Jq os9 \owou eıl! ,uo!pq!4s!p pue 6uıüJ5üıqnd 'uoıecıunu -woc ]o soüaolouLpq )oı)1o gı]! e seP.ü6glu! ılc!ılüA unıpaw e o|u! 6u!^p^a sı tl 6uıül5ıEnd u! pue ssacce Uo!ıeuJJoJu! u! 'suo!ıeclunwuoc u sa^aue^pe q! }o osnecaq aptA,ppo/yl ]se! 6uıl/lo.ı6 Sı lowoıq aq!l1valsav
ıse(uruo» ıJeHeH !uo! 'ueqeH Jülo!'puaıul :Jau|].z?s Jeıı]euv , J üwwp $eq ewğ ü yel J lq epue p nq ıal aJ!ıe 6 r ollJ au? ! l !6l ! apapwapazlp üzeq rla.olqe|dei epuıEltJeğ aİırıJ1I epnuo\ nq'peue ugtıu9ıSı uı§ülı1ııqü eLİüseapıpuezeı uew§op ,J!pıüü6l ng uıUüzeİ ıoE ,J!ığ!uaap6 awopu06 '\ecuv nuort ep,o^!\JD! wlllq g^ euııeİeq,)lıalı
a!ü] uowaü] ugueı] op,eİwl! n'nuorl ueqeq ]!pl epuüğe' ıouJapl ,r üpeğewrde,İ e^a^ ğıwldel Dpwapgz1p luoİ opuQİ nq apap\n ğıağüp6 ,a!roı!N ,Jüpel\ewueu! eun§npfuoı !u!D!peÖo6 ep epuıaea ]€waıq uluuapıbJ ue\eq jlpt 'etı{ıp,4ert ıewdeİ Jepweluoz -0p luoi üzeq 'es1 dru6 uep e1>1nlun§oğ ,JlpJağnur1s uat! luüŞıplo6 gpıl 2!995o6 uawewel epuıaea puJau! ululJoluıIoJ uEıeq
!!pı ueueüeuı{eı Jepeı 'u llogv dlu6 4q 'p1lıopıug uıSeq uopuls![olouıa] o ,Jlpağgılug -o6 oPLl,l\ewgtqoJd uep\sü'e n\n\nıJ
lpl
ı.pweylJaDt! ezç !qü6 eweuf
lesnJ§op9^,
uaığ!Şgp o^ ,lllllwı§e|ıp 'uapn JaSeluoA uawewel uePwen',İn ıq!6
ı!üoöJ96 pues o^ uepnİo Jel,es!6 q '!§!l]!§a urulgp1ı Joü uepluııeq ,lıurto] 'w4ı§ep ea euw§oğ ,{epx ,,ü!ığ!uu!ıg6 opuleqeJ -eq op lwonud 4q llwou? ocqap uos !qü6 ı'eauruoı uıuüJeqeq eı 'ıor,gıul ,llpot lowJe§86 auğlla' Jlq opulu _oj eup üSe^pow uıOa3ep6 ueılqaiuqgq epuısaİuoq ıulJa lolouıll uJül§ep e^ wıseq 'u!ğ!at! ıa§ıp ulnq a^ eueuğepa^el epzıq Jlq l§Oue§ep epe^ulp uaıDq 'ellısıü{el ap.ıetleıue^e ıOıpel§es epuıwüİe/İ e^ w!ğuo oİı6llq 'w!ğ!tol! 'lowoıu|
z9
+Nncv uezPıuPu
sa{ /t)i ıüa ,rü{ı|ro r3ııglHVlyVH
J!131
3n
J.3Nu]INl
,llpajazn ıpü.!|lde^ P^a^ ğ|ulIlde^ la|ıllılÖlQap llulauo epUllElunuEı uPlıeq lllaı Ppuncnu -os lelPul§lue} ng ,Jl]§lı.u|ıslueı )ieJelo unŞo^ nsnuoı lŞEcE|ıll$epQeq Ilseu ulullPl -)eq IIaı a^ ıauJaıu| 'a|^apPllltq Pı§eq 'lŞaca|nz9Ö |lsPu ulJaIu]aIqo.ıd nq ,aplaIaı -|n ğlul§lIaO ,JlpEueuJIo ı.ua|qold uPpulslÖP lseulunJoı ulul]e|ıeq llIal 'ı]alll||azo ızeq up^E|Qps leluene epuıı-uıı(eı( an u-ıığua ı6lıq 'u.ıı§ıla;ı uı,lauJalul
'lpcuv
,.ııpısau§ı1 -a6uıleues
a^ ıJJ|lıq'öEue ep
ppeJng]ape
ıı^§aı ıuııe;euıuelln1 ı.ıalı6lıq a^ Jıııl ı)japJapasa nq uıuı.ıelel§eq ep uepueı( ıaQıp tııle puı}lp pıı]n,ıoı ıuuallepl -uau lıapuuazn uapasa un6zo uue|lölPuPsaı
leljezeı{ uepuef .ııq !P||Pln)i n€ ,.üe^oı JPllElnı ua^a|uaznp uo|}a^ı|eeJ lıPpl]luele lEuEs a^ uJlllq asl lJeIunupı lJp| -lEq llIal 1llıP|.l].lıpuelzıq ıı{au.ı§ıla6 epeues an u.ııııq 'Öeuy ..ııpeşeıudeı( ı.ıelıı.:uı1 -eı( ılla.ıa6 uıöı ısau.ın^nq uı,lauıalu| ıalaı|n §ıı"u§ı|aO unlnq 'elı{ısıı{e;op.ıeltelueıe ıQıpelpes epuıuııı(eı{ an ıuı§ua ı6;ıq 'uıı§ıla1; ..ııpapaıı.ı,:elso6 au.ı§ı;a6.ııq ılzıq epe,( -unp un}nq ıe:p|o ıs|de^ 1e uı.ıapaı(ılee1 lıepuıue|p leues a^ uılıq 'lau]aluI ,JlpuP|unuq uP|)E1.1 lllal a^ louJaıu| ıelunq altrılla§ nlun6n8 .]lpuPpuuP!nsun |aujat ua ululPyo ,ııq elı(oq "lelle.ın1 uaı(aluaznp ııalla,{ıee1 !ıapuuazn ıdef 1e nq a^ ıde^ ğ luala1,ıuıııaı
-a6 ıuıQıpeı ul[ıJEuo Jlq un6ı{n eunq 'zlsaqdnğ '1ılıcıleıed eueuPs a^ ull|l8§;uıc
uoüıcotold tllalJı{doc'lıJ6u^doc'puJoıq aql :splo ı{a, ,se e poplq )aqopueüAelıq6u spsodoJd 6uı\eq Jo! Şa6ueıJ, uü glll -ü{doc
^q ıcglqns
sıllı
uo s,oüssnısüp ]İ]l^üıeaJc 'gcuolls g Sye ,eJnıFa pue slq_L ügded suıe o] aıeıuıceJ 6uua1 dıı]suo\ep) 1solc ı4],1^ -so!
slü to otlds u!laıJn! uü uoltuol]e ı]6nouo po^lgc pu -eJ seü.l ıaueıul gılt lo o6e aq| u ılau^doc au!ıcotoJd
p
enssı eq! 'paw€cuox saüyed oı.ll e ı]lüüı^ Suo§sncsıp o^lsuoğe 6ul,ııo11o1 pwelu1 eqü 6uüpJe6gJ s/,ü,et u6u^doc.ııoı1l €ıeu oı Sgauew
01 lnoqe Jo sa^uelp gpeu a^pq n3 pue Vsn aü4
se a,r\ . ,po'pul sıJed oı]l p aü4 puoq oJaq/n olll pwapl sı posn '^lopı/,^ qcns Se ]eaoıq eq ol ,|tdde S9w!6oJ 1ıl6uİdoc 6uu5ıx9 aq] 'so6ueqc o]eıJdo) qıü^ -dde ıeı]ı so^elpq 'g^aA^oLl ,ü{luolew aLu .touJapl eı4 Jo o6e oIJl ças 0 )| , aOOZ ,rıJa/lrq fiEg Un]v uTzruq]
Intemetve TelilHaklan Bügı N)ı.rırsı )Na, 1(1),5-25 Türkiye'de ise konu hemen hemen hiç araşt|r!lmamlş Ve tart|şllmam|ştlr, Bu
makalenin amacl, konuyu gündeme getirerek
bu
alanda bir tartlşma baş-latmaktlr. Makalede, Türkiye'debilim
Ve
kültür hayaİlna dinamizmka-zand|rmanln aracı olarak internet'in her yönüyle büyütülmesi gerektiği, bunu sağlayabilmenin şartlanndan birinin de internet ve İelil haklarlnın bağdaştlrllmasl
olduğu görüşü savunulmaktadlr.
Makale, beş bölüm halinde düzenlenmiştir. Birinci bölümde, telif haklarl ile
il-gili klsa bilgi Verilip, bu alandaki temel kavram]ar açlklanmaktadlr, ikinci bö-lümde, internel'in dünyada Ve Türkiye'deki gelişimi üzerinde durulmakta, onu diğer teknolojilerden aylrlcl özellikleri Vurgulanmaktadlr. Üçüncü bölümde, in-ternet'in telif haklarl açlslndan ortaya çlkardığl problemIer ele allnmaktadır, Dör-düncü bölümde, internet çağlnda telif hakları ile ilgili gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan farkll görüş Ve uygulamalara Ve bunların dayandlklarl gerekçelere yer Ve-rilmektedir. Beşinci Ve son bölümde ise, internet'te teliİ hakları ile ilgili dünyada
yapllan tartlşmalar
Ve
hukuki düzenlemeler Türkiye şartlan açlsından de-ğerlendirilmekteVe
yapllabilecekbazl
düzenlemelerleilgili
öneriIer ge-tirilmektedir.TELiF
HAKLARl
NEDiB,NAslL
KoRuNuR?
1998 Eylül aylnda KüItür Bakanlığl'nın davetlisi olarak Türkiye'de İikri mül-kiyet konusunda bir konferans Veren ABD'de bulunan Naİlonal /ntellectual Law /nstlİUİe'ın <http://www.nipli.orgy'> müdürü Profesör James P. Chand!er'c göre,
f ikri mülkiyet rejimleri bir ülkede sağlam bir ekonominin alt yapıslnl oluşturur Ve
sağlıklı bir uluslararası ticaret de ancak slkl uluslararasl tikri mülkiyet rejimleriyle gerçekleşebilir. ABD, dünyanın en sıkl Jikri mülkiyet rejirrlleri uygulayan ülkesidir
Ve dünyanln en güçlü ekonomisi olma statüsüne de bu sayede erişmiştir , 1
Bjlindiği gibi, fikri mülkiyet, İelif hakklndan daha geniş bir kavramdlr Ve telif
Ancak, lelil hakJa larihi üzeindo çahşan bilim adamları, ABD'do ıelil haklan kanunun ilk koz 1790 yılıncla
kabul'edilmiş ohnasına Qğman, AB'1I yayıncıüann 19. ytL4]lda vo 20.,1i4ül başlannda lelil haklan
ko-nusunda o iadar da ıjıiz Javranmadıktalünı, özelliklo de jngiltolo,dan ithal eclilen kitaplan lngilizlere hiç bi
telil ücretiöclemeden basüp ctağıttüklarfu söylemenedirlet meseh bkz. (Goldslein 19u; 182)
Ranıazan Acun Bilgı Dirr,,s,2{Xn 1(1) i25
haklan (copyright) rejimj yanlnda, patent, ticari marka (trade marks)Ve ticarislr-lar (trade Screts) rejimlerinide kapsamaktadlr. Bu yazida sadece telif haklan üze-rindedurulmaktadlr. peka nedir telif haklarl?
Teliİ haklan, kişinin yarattığü fikir eserlerinin her mülkten daha fazla o kişiye ait olduklarl düşüncesine dayanır
(UNEsco
.l987:-l7). Telif haktarl, yazar Vesa-natçülarln kendi eserlerine sahip olma haklarının kanunda ifade edilmesidir. Telif haklarl kanunları ülkeden ülkeye değişir. Türkiye'de telıt halklarl 5846 sayllı Fikar
Ve
Sanat
Eserleri
Kanunu(FSEK)
<http://www.ilesam.hacettepe.edu.trl'sek.htm|> ramlarl dahil), musiki ile korunur. eserleri, güzel sanat Bu kanun, ilim Ve edebiyat eserleri eserleriVe (bilgisayar
prog-sinema eserlerini konu al-maktadlr Ve bu alanlardaki eserlerin sahiplerine manevi Ve mali olmak üzere iki
grupta ele allnan haklar tanlmaktadIr.
Manevi haklar, eser sahibjnin, eserinin sahipliğini üsllenme Ve eserinin özel-liğine Ve bütünlüğüne saygl gösterilmesinitalep etme haklarl ile ilgiıidir. Mali
hak-lar ise eser sahibinin eseİnden kazandlğı para ile geçinebjlmesini sağlayan hak-IardIr.
Bunlar
işleme, çoğallma, yaymaVe
temsiletme
haklarldlr. Esersahiplerinin izni olmadan başkalan bu haklan kullanamaz|ar. Tanlnan bu hak-lann koruma şekli, süresiVe getirilen astisna ve sınırlamalar eser türüne göre
fark-llllk göstermektedir.
Getirilen istisna Ve sınırlandırmalar, eğitim Ve araştlrmayl Ve genel olarak
top-lumun bilgalenmeye olan ihliyac|nı göz önüne allr. Buna .dürüst kulİanım'' Veya "adil kullanlm" (fak use) doklrini adl Veİilir. Bu çerçevede önemli bar kavram da
"ilksatlş" (rrs' sa/4 doktrinidir. Bunagöre,telif haklanna konu olan bir eserin ka-nuni bir nüshasIna sahip bir kişi Veya kurum, onu bir başkaslna ödünç Verebalir,
hibe edebilir veya satabilir. Böylece, fikir Ve sanat eserleri kanunu, iIk bakışta bir-biriyle çeıışir görünen fert olarak yaratlclnln haktan ile toplumun bilgi ve öğ-renmeye olan ihtjyacınl dengelemeye çalışır. Bu dengeyi kurmaktaki amaç, ya-ratıclllğl teşVik etmek, bilim Ve sanatıarl geliştirmektir.
Teliİ hakları kanunları, iletişim, baslm Ve dağltlm teknolojilerinde Ve diğer
gün-Intemet ve Telif Hzk]an Bütıujrynsı2a,Il)5.)5
celleştirilmektedir. Nitekim, Türkiye'de 1951'de kabul edilerek yürürlüğe giren
FSEK, 1983 Ve 1995 ylllarlnda iki deta değiştirilmiştir.2 inlerneı'in dünyada Ve
Türkiye'de gelişmesi bu kanunun bir üçüncü defa değiştirilmesini gerektirecek
bir olaydlr.
iııreRı.ıeTiıı
oüşyıoı
verünrive,oe ceı-işiıııi
internet'in gelişimi konusuna bilgisayarIarln gelişimi ile başlamak uygun ola-caKır. Bitgisayarlar onları diğer teknolojik araçlara üstün kllan iki özelliğe sa-hiptir: Birincisi, betti bir iş yapmak üzere önceden programlanabilirlerbU prog-ramlara yazılım adl Verilir. ikincisi, yap|lacak işin gereklerine
göre
yeni çevrebirimter -ki bunlara da donanlm adı Verilir-iIave edilebalir, Bilgisayar teknolojisinin bir diğer özelliği ise kendi kendisinin gelişmesine kalkIda bulunmasıdlr. Bu da, bu alandaki ilerlemenin katlanarak meydana gelmesi sonucunu doğurmakladır, Öyle ki, bu alandaki gelişmeleri önceden kestirmek giderek zorlaşmaktadlr,
Bilgisayar kullanlmınln her alanda yayglnlaşmasl, bu teknolojinin donanüm Ve yazılım unsurlarında birbirine paralel meydana gelen gelişmeler sonucu ol-muştur. Donanlmdaki ilerlemeler bilgisayarlarln boyutunu küçültüp, Veri de_
polama ve işleme kapasitesini artlrırken fiyatlnı Ucuzlatmış, yazıllm alanlndaki ilerlemeler ise kullanümlnı kolaylaştırlp uygulama alanlarlnün genişletmiştir. 1950
Ve
196o'larln sadece uzmanlartn kullanabildiği dev,s,ana
(mainframe) bil-gisayarlanndan, 198o'lerin herkesin kullanabildiği masaüsİü (desktop) bil-gısayarlara, oradan da taşlnabilir dizüsİü (laptop) bil9isayarlara geçildi. Üstelik,bu dizüstü bilgisayarlar 1960'lann ana bilgisayarlanndan çok daha güç!ü Ye çok
daha ucuzdur.
Bilgisayarlann birbirIerayle veri allşVerişi Ve ortak iş yapacak biçimde
bağ-2
Ancak, son yapltan değişikliküein hepsinin isabetli olmadüğü anlaşülmawadür- Özellikle, F9EK 42, nad, aeaexi ,ayniaanaa oiien çok meslek bhliğl kurulabilecağine" ilişkin değişiklik, esor sehipleinin haklannınkorunmaaı, güçsız, zayüİ vg bilgi açısından yoteBiz biülaküm bidiklain elüne geçme,onamlnl yaralmlşlll,
bkı. (KıMcioğfu 1ggg:6aı Kıiacıoğüu'nun bu yazüsüna yapülan dığer isefuls,z değişiklikler ve FSEK'in geneibi,
"üeşlirisi için d" LraşwnJlabjlir. Bu ya2ünün etekırcni( vqrsıyonu ILESAM web sıEsindedir:
<htlpl
Rınlazan Acun Bıl8l Dün gsı ](){]0, lL l) i25
lanmasl ale oluşan bilgisayar ağıarl, bilgisayarlann potansiyel gücünü inanllmaz
boyutlara çlkarmlştlr. Böyle ağlarln toplamlndan oluşan internet, bilgiye Ve bil-gisayar kaynaklarlna global erişim sağlamaktadlr. 199o yıllndan itibaren dünya
çaplnda yayglnlaşmaya başlayan internet.
klsa
sürede
hlzll
gelişmegös-termiştir. internet'e bağlanma maliyeti düşmüş, güçlü Ve kullanlmI kolay prog-ramlar interneİ Vasltaslyla iletişim kurmayı Ve bilgi erişimini Ve yaylnclltğl her-kese açık bir imkan haİine getirmiştir. Bir internet uygulaması olan world Wide
Web (klsaca Web), multi-medya Verilerin (metin, ses, resim, f ilm)tek b jr sistemle bütünleşik bir biçimde yayllmaslna Ve erişilmesine imkAn vermesiyle, internet kullanıcl sayıslnda ve internet'te yaylnlanan bilgi miktannda patlamaya yol
aç-m|ştlr.
Bir araştlrmaya <http://www.ripe.net> göre, bütün dünyada
ocak
1999 iti-bariyle 8.200.734 internet servisi sağlayan makine (host) bulunmaktadlr, Bu sayl,ocak
1 998'de 5.942.491 idi. Demek ki, bir y|lda yaklaşık iki kat artlşmey-dana gelmiştir. internet servisisağlayan makine sayıslndakianlşa paralelolarak, internet kullanıcı saylsünda Ve internet'te kullanlma sunulan bilgi miktar|nda da artlşlar meydan gelmektedir. internet trafiği her 1oo günde ikiye katlanmaktadlr,
Bu, yllllk o/o700 artlş demekiir <http://www.mids.org>.
internet orijinal olarak bitim adamlarl araslnda hlzll iletişim Ve bilgi payİaşlmlnl
gerçekleşlirmek üzere tasarlanmüş olmakla birlikte, daha sonra ticari Ve diğer amaçlar için de kullanllmaya başlanmlştır. Giderek de gündelik hayatla daha çok bütünİeşmektedir. Gerçekten de, internet'e bağll bilgisayarlar araslnda her gün
bilam, eğitim, ticaret, eğlence Vs. gibi konularla ilgili belki binlerce kütüphanelik bilgi aküşl gerçekleşmektedir, Bu hlzll gelişmesiyle internet, bilgi toplumlarının
simgesi haline gelmiş
Vo
'siberuzay" Ve "süper bilgi oioyolu'' gibi adlarlaanül-maya başlanmlştlr.
internet, Türk|ye'ye oDTÜ'nün çallşmalarlyla epeyce gecikmiş olarak 1993 ylllnda 9irmiş, ancak daha sonra fiziki açldan göreli olarak hlzll bir gelişme
gös-termiştir. Özellikle TÜBiTAK'ün ULAKNET <http://www.ulakbim.gov.tr> projesi sayesinde Üniversıtelerin neredeyse hemen tamaml internet'e bağlanmış
bu-Intemetve TelifHaklan 8 gı Dijıüası ]0ü .l(l)5-25
lunmaktadlr. Başbakanlıkça yürütülen Kamu-Net projesi, bütün kamu ku-rumlarını yüksek kapasiteti bir omurga üzerinden birbirlerinb ve oradan da
İn-ternet'e bağlamayl öngörmektedir. Ayn| şekilde, MilIi Eğitim Bakanllğl'nın bütün orta öğretim kurumlarınl kapsayan bir okul-Net projesinden söz edilmektedir
<http://www.meb.gov.tb. internet'i Türkiye'de büyütmek amaclyla Ulaştlrma
Bakanllğl bünyesinde "internet Üst kurulu" adlnda bir de kurul oluşturuImuştUr <http://kurul.ubak. gov.tr>.
Ancak, bütün bu çaIlşmalar internet'in daha çok tiziki olarak, o da çok yetersiz biçimde, büyümesi ile sonuçtanmaktadlr, Muhteva, yani inlernet'te kullanılacak bilgi konusu geri planda kalmlş durumdadır. internet üst kurulunun yaplsl adeta
bu sonucu doğurur niteliktedir. Kurul, çeşitli kamu kurumları, İnternet servis sağ-laylcl şirketlerVe üniversitelerden gelen teknik adamlarVe "kullanlcılar"I tensilen geten kişiIerden oluşmaktadlr. Kurulda, muhtevanln yaraticlsl bilimci. yazar Ve
sanatçllarl temsil eden bir lek kişi bile buIunmamaktadtr. Bu yüzden de özellikle internet'in sosyal Ve kültürel boyutunun gündemde yeterince yer aldlğl söy-tenemez. oysa, internet iletişimde bir devrim yaratmlş durumdadlr; zaman yo-ğunlaşmlş, mekan ortadan kalkmlştlr. Dahasl, internet üzerinden gerçekleşen ki-şiler arası aletişimde dil engeli de aşılmak üzeredir; internet'te bilgi arama motoru A/tayista <hüp://www.altavista.di9ital.com>, aranılan bilginin bulunduğu say-falan istenirse sekiz ayrl dile tercüme edebilmektedir. Ancak, bU diller araslnda Türkçe bulunmamaktadlr. Neden? Çünkü, Türkçe'den diğer dlllere Veya diğer dillerden Türkçe'ye otomatik tercüme yapllması konusunda projeler yürütüyor ol-masl gereken dil bilimcilerimizin pek çoğu internet'in sunduğu bu imkanln far-klnda bile değildir. Sosyologlanmız bu yena iletişim devrimi karştslnda hazlrllkslz
yakalanmış görünmektedirler. internet, felseİeciVe hukukçularümlzln literatürüne ise henüz girmemiştir. FSEK'de interneİ Ve elektronik yaylnclllğın adl bile geç-memektedir.
Bunun tabii bir sonucu olarak, internet Türkiye'de olması gerektiği ölçüde ge-lişememektedir. Sayllarl göreli olarak hlzla artan Türk iniernet kullanlclIarl muh-teva bakımından ne yazlk ki şimdilik büyük ölçüde dlşanya bağımlı durumdadlr. Bu satlrların yazarlnln yaptığl, web siteleri sayılannln karşılaştlnlmaslna dayall
Raırızan Acun Bügı Dirırg'r, 2M0 , 1(]) i25
bir araştlrma, Türkiye'nin internet'te tam bir bilgi yoksulu olduğunu göstermiştir
(Acun 1998:89-92). Buna göre, Yunanjstan'dan beş kat daha büyük nüfusa sahip Türkiye'de bulunan Web sitesi saylsl, Yunanistan'dakinin yar|slndan ancak birazcık fazladır. Buna karşıIlk, ülkeIerin bilimsel bilgi üretimindeki yerini ölçmede kullanllan önemli göstergelerden biri olan Science citation /ndex
(Scl)'de
yer alan makale sayllarlnln karşllaştlrllmasl, bu iki ülkenin bu alanda hemen hemen başa baş olduklarınl göstermektedir. Aynl karşılaştlrma ingiltere ile yapıldığında yine benzeri bir sonuç çlkmaktadlİ: scl'de yer alan makale saylsı bakümından in-giltere ile Türkiye arasİnda (1995 rakamlan ile) 27 kat fark bulunmaktadlr. BUna karşılık Web sitesi sayüsı baklmlndan bu'ark (Arallk 1997 rakamlarl ile) tam 85 kattlr.
Klsaca, diğer alanlardaki gelişme ile kıyaslandlğ|nda Türkiye'de internet'ln mUhtevası daha yavaş gelişmektedir. 2ooo'li ylllarda her sektörde internet'in ne
kadar önemli rol oynayacağl düşünülürse, şimdiki durumun Türkiye'nin geleceği aç|slndan pek parlak olmadığİ ortaya ç|kmaktadlr. Bu noktada hakll olarak şu soİu sorulabiIir: "Peki bU durumu düzeltmek için ne yapmak gerekir?' Bunun için herşeyden önce, sosyal'kültürelboyutu da ihmaletmeden, internet'in bütün yön-leriyle ele alınıp tartışılması gerekmektedir. Bu çerçevede ele alınması gereken, internet'te muhtevanın geliştirilmesi ile doğrudan aIakall konulardan bari de telif haklarıdür.
TELlF HAKLARl
AçlslNDAN
iNTERNET,INÖzELLiKLERi
Telif haklarl, sağlam bir ekonbminin alt yaplsl olmanln yanlnda mesela
ABD'de aynl zamanda büyük bir endüstri koludur da. Bu endüstri, ABD
eko-nomisine 'l997 yllında 400 malyar dolarllk katkl yapmlşlır Ve en büyük ihraç ka-lemlerinden biridir (Mann 1998:57). Rakamlann böylesine büyük olduğu bir
alan-da
yeni bir faktör olarak ortaya çıkan internet büyük bir tartlşma başlatmlştlr. internet'in Ve genel olarak dijital medyanln telif haklar| rejimi açlslndan tar-tışmaya yol açan özellikleri nelerdir? Mevcut telaf haklarl rejimi, internetIntemet ve Telif }laklan Bılgl Diinrası 20ü. 1(l),5 )5 Larson 1995; Goldman 1998; coyle 1996)
Koıay çoğaltma ve dağltlm: Teli' haklarl rejimleri baslll medya ile birliKe or-taya çlkmlştlr.
o
dönemde eserlerin korsan kopyalarını yapmak çok zordu. Bir eseri çoğaltabilmek için en azından bir baskl makinesine ihtiyaç Vardl; bu ise her-kesin sahip olabileceği bir imkan değildi. Aynca, bütün bir kitabl harf harf yenidğn dizmek gerekiyordu. Dahasl, korsan yayın kolayca tespit edilip, korsan yaylncllar cezalandırılabilmekteydi.Yirminci yüzyılda ortaya çlkan Ve hlzla yayglnlaşan İotokopi, ses (audio) Ve görüntü (Video) kaydediciler gibi yeni teknolojiler, telif hakkl sahibi ile potansiyel
korsan çoğaltlcı aras|ndaki ilişkiyi değıştirmiştir.
Artlk
herhangi ortalama bir insan da kitap Ve makaleleri kopyalayabilmekte, hoşuna giden müzik albümleriniVe televizyon programlartnl kasetlere kaydedebilmektedir. Ancak, yapllan kop-yalar herzaman oriJinalinden daha düşük kalitede olmaktadür.
Dijital ortamdaki bir eserin ise, bir-iki tuşa dokunmakla hiç masrafsız Ve hiç
kalite kaybı olmakslzln istenilen saylda kopyasl yapllabilmektedir. Kopyadan
kopya yapmak
da
kaliteyihiç
bir
şekilde etkilememektedır.Kolayca
ço-ğaltabilmenin yanlnda, dijital medyanln bir diğer özelliği de kolay iletimdir. Elekt-ronik posta (e-mail) yoluyla telif hakklna konu olan bir eser binlerce kişiyepos-talanabilmekte Veya
web
araclhğlyla potansiyel olarak milyonlarca kişinin erişimine açlk hale getirilebilmektedir.Eser türlerinin eşitliği: Dijital medyanIn bir başka özelliği ise, telif hakküna konu olan eser kategoriIerinin eşitliğidir Bütün telif haklan kanunları, eserleri ilim
ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, sinema eserleri Vs. gibi kategoriIere ay!rlr. Eser türüne göre de çeşitli kurallar Ve ıstisnalar uygulanlr. Eser türleri arasInda kesin çizgiler olmamaslna rağmen genelde eser türlerini birbirinden aylrmakçok zor değildir. Dljital ortamdaki bütün eserler teknik baklmdan birbirjnin aynıdır: Bil-gisayar ortamlnda bütün bilgiter 'bit" adl Verilen 0 Ve 1'lerin kombinasyonlarlyla temsil edilir. Telif haklan kanunlarl açlslndan 'ilim Ve edebİyat eseri" kategorisine giren yazılım programlarının kendileri
de
bilgisayarda "bit" kombinasyonları ha-linde saklanlr. Bu kombinasyonlar, bilgasayar programlarl tarafından okunupRamazan Acun Bııgl Dünyrs, 20cüa . ] (l ),i]5
lenir. ortaya çlkan sonuç herhangi bir türden eser olarak görülebilir; bir sinema eseri, bir ilim Veya edebiyat eseri, bjr müzik eseri...
Yeni eser türleri: Bilgisayar oyunları popüler olarak mevcut teknolojileİin en önde gelenlerindendar. Bunlar
ses
Ve hareketli görüntü (animasyon, film) ve metin (text) gibi birden çok türden Veriyi (multi-medya) etkileşimIi bir oyundabir-!eştirmekledir. Aynl şekilde, sanal gerçekljk (Virtual reality) de hem eğlence
ama-cıyla hem de bilimsel amaçll kullanllmaktadlr, Dahası, Web teknolojisi, sanal ger-çekljk Ve bilgasayar oyunlarlnda kullanılan multi-medya tekno|ojisjnin iİiıernet üzerinde uygulanmaslna imkan Vermektedir. Web kullanara!( elektronik dergi Ve
kitaplar okunabilmekte, müzik dİnlenebilmekte,
canll
Video Ve televizyon ya-ylnlarl izlenebilmekte, bilgisayar oyunlan oynanabiİmektedir. Kısaca, bir internet servisi olan web bütün diğer basln, yayln Ve dağltlm teknolojilerini bünyesinde bütünleştiren ama onlardan tamamen farkll bir teknoloji olarak ortaya çık-maktadlr.Etkileşimlilik ve değişkenlik: internet'in diğer teknolojilerden en lemel farkı ise etkileşimli Ve değişken olmasıdır. Web safalarl arasında gezinilebi]mekte,
e-posta
gönderip allnabilmekte,'orm
doldUrulabilmekte,kişjler
kendi
bi!gisayar|nda kullanmak üzere bjlga Ve program çekip Ve başka|arlnln görmesi Ve
kullanmasl için bilgi Ve program yükleyebilmektedir. Ancak, internel'ten alınan bilginin bütünlüğünü korumak mümkün olamamaktadlr. Baslll bir kitap nüshaslnü satın alan bir kişi, onda istediği değişikliği yapabilmektedir; üzerine notlar ala_
balmekte, sayfalarlnl yırtlp, isterse yakabilmektedir. Ancak, onu o haliyle çoğaltlp dağltmak olacak iş değildir. Elektronik ortamdaki bilgi ise çok kolayca değiştiriljp
dağltılabilmektedir. interi]et'ten allnan bir makale, bazl kIslmlarl yazarlndan izin-siz değiştirildikten sonra tekrar internet'e konabilmekte Ve bundan da hiç kim-senin haberi olmayabilmektedar,
Doğrusal olmama: Web teknolojisinin diğer teknolojilere göre en önemli
avantaj| ise doğrusal olmamasldlr. Çoğu kitap Ve filmler tek yönde okunacak veya seyredilecek biçimde tasarlanmtşlardlr. Ancak web sayfalan farklldır. Web sayfalan danamik tarzda birbirlerine bağlanabilmektedir. Mesela, Amerikan Telif
lnıemet ve Telif Hak]an Riıgı Düııya )üJ0, 1l U
' j
Haklarl kanunundan bahsederken bu kanunun Kongre Kütüphanesi'nin web si-tesinde <http://www.loc.gov> bulunan elektronik Versiyonuna bir bağlantl ya-pllabilir. Kullanlcl da isterse bu bağlantl yoluyla söz konusu Kanuna erişerek
in-celeyebilir.
internet üzerinde bulunan
pek
çok
kaynak
bu
şekildekullanllabilmektedir. Böylece, diğer baslm Ve dağltlm teknolojilerinden farklı ola-rak, tamamen talebe dayall bir çoğallma gerçekleşmiş olmaKadlr, Bu bağlantlll
metinlerin (hypeftext) bir bakıma yeni bir yazarllk biçimi ortaya çlkardlğl söy-lenebilir.
slnırlar
üstü
(transborder) kaPsam: Telif haklarl kanunlarlnda korunaneselerin türleri ve korumanln kapsaml ülkeden ülkeye larkllllk göstermektedir. internet'in slnlrIar üstü konumu, bU farklllıklardan doğan telif haklarl uyuş-mazhklanna yeni bir boyut getirmiş bulunmaktadır.
GELişMiş
üLKELERDE
TABTlşMA VEDüZENLEMELER
Dijilal ortamdaki eserlerin teliJ haklarlnln korunması problemine, şifreleme (encyription)
ve
parola gibi metotlarla teknoloji kendi çözümünü getirirken, in-ternet'in yaygln Ve yoğun kullanlldlğl gelişmiş üIkelerde hukuki zeminde bu me-totlara desıek olan yeni düzenlemelere gidilmiş Veya bu yönde çalışmalarya-pılmakladlr. İnternet'in gelişmesi bütün dünyada büyük bir hlzla devam ettiği bir sırada probIemin bütünüyle çözüımüş olduğu söylenemez. Bu yüzden, söz ko-nusu ülkelerde problem t ütün yönleriyle Ve taraf olan bütün kesimler (yazarlarVe sanatç|tar, yayıncllar Ve tabii ki halk) göz önüne allnarak tartlşllmaya devam edil-mektedir. Bu tart|şmalarda gözetilen amaç, muhteva yaratanlann, yani bilimci, yazar ve sanatçıların ve yazılım tasarımcılarının haklarını koruyarak, İntemet'in sadece fiziki açldan (bağll bulunan bilgisayar sayısı, kullanılan kablonun uzun-luğu vs) değil fakat aynl zamanda içerdiği bilgi açısından da büyümesini, nihai olarak da bilIm Ve İaydall sanatlarln gelişmesinitemin etmektir.
Yazının bu bölümünde, bu alanda gelişmiş ülkelerde, özellikle ABD'de ya_
pllan tartlşma Ve hukuki düzenlemeler ele al!nacaktır. Türkiye'de hemen hemen
hiç gündeme gelmemiş olmaslna rağmen, konu ABD'de internet'in yaygın olarak
Rzmazan Acun Bllgı Dirya§ 2cü 1(1)
'25 kullanılmaya başlandlğl 1990'lı yıllardan itibaren kütüphaneciler, eğitimciler,
ya-zarlar, bilimciler Ve yaylncllar gibi konuya İaraf bütün kesimlerce yoğun olarak tart|şllmlştır. ABD'de yeni kabul edilen Digital Millennium copyright Act bu
lar-tlşmalarln bir ürünüdür. Bu kanun, ABD'nin önceki Telif Haklarl Kanununu in-ternet'i dikkate alarak güncelleştirmektedar. Bu bölümde esas olarak bu kanunun kabul edilmesine giden süreç ele alınmaktadlr.
intemet'in yukanda slraladlğlmlz özellikleri, internet'te telif hakları konusunda Batlda, özellikle ABD'de ikjlarkll görüş ortaya çlkarmıŞtır. Birinci görüşe göre, in-ternel'le birlikte baslm teknolojisine dayall telif hakkı rejimleri tamamen geçersiz
olmuştur. ikinci 9örüşe göre ise, telil hakkl rejimi geçerliliğinj korumaktadİr,
de-ğişen bir şey yoktur; bazı değişikliklerle mevcut telif hakian kanunları yeni du-ruma uyarlanabilir. Bu görüşlerin dayandlğl gerekçeler aşağlda klsaca açlk-lanmlştlr.
Azlnllkta olan bir grup entelektüel taraf|ndan benimsenen birincigörüşe göre, internet temel bir değişime yol
açmlş,
baslm teknolojisinden kaynaklanan telif haklan ile ilgiliyerleşik anlaylşlar eskimiştir. Bu görüşe göre, basım teknoIojisiyle ortaya çlkmlş olan telif hakkının kabul edilip, telif ücreti ödenmesi uygulaması, elektronik çoğaltma tekniklerlnin yayglnlaşmaslyla işlemez hale gelmiştir.Elek!
ronik yaylncllık, ,18. yüzyIl matbaalarlndan
çok, teIif haktlının hiç uygulanmadlğl,
sözlü ilet!şime benzemektedir (Pool -1984:214). Bu görüşün savunucularından
Electronic Frontier Foundation'ln kurucularından
John
Perry Barlow'a göre, elektronik bilgi şaraba benzemekledir, telif hakkl rejimi ise şişeyi korumaktadlr. internet'te şjşe yoktur. Fikirleri fiziki hale getirmeden iletebilme kabiliyeti, ko-runma sağlanacak slnlrları önemli ölçüde belirlemektedir. Teliİ hakkü rejimi, kitap gibi fiziki olarak tespit edilmiş eserleri korumaktadlr. Barlow'a göre, dijital çağda "bilgi, özgür olmak istemektedir". internet bugün erişmiş olduğu olağanüstü bü-yüklüğe herhangi bir hukuki düzenleme olmadan gelmiştir; bundan sonra da böyle bir düzenlemeye ihtiyaç yoktur (Barlow ,1994).
Amerika'da çoğunlukıa olan diğer gruba göre ise, mevcut telif hakları rejimi internet için de geçerlidir. Bu görüşe uygun olarak, ABD hükümeti, Uygulamanın
Intemet \e Telif llak]an 8lı8ı Diin],arl 2ffn ] (r:5.25
nasül yapllacağlna rehberlik yapacak bir kanun hazlrlanmaslna temel teşkil
ede-cek bir rapor haz|rlamak üzere Fikri Mülkiyet Çallşma Grubu (FMÇG) oluş-turmuştur. Başkanlığını Bruce Lehman'ln yaptlğl, 25 kişiden oluşan bu gurup ta-raflndan hazlrlanan rapor, 1994 ortalarlnda taslak olarak, 1995 Eylülünde ise white Paper adryla yaylnlamlştlr. Yeni kanunlaşan Digital Millennium copyright
Act <http://lcweb.loc.gov/copyrighvlegislation /h12281.pdf> esas olarak bu rapora dayalldlr.
FMÇG raporunu hazlrlarken, ABD'nin değişik yerlerinde toplantılar yaparak okuyucular, yaylncllar, kütüphaneciler Ve eğitimciler gibi konuyla ilgili herkesten
görüş almlştlr. Ayrlca, isteyenler posta, faks Ve elektronik posta yoluyla gö-rüşlerini bildirmişlerdir.
FMÇG
esas olarak şu sorulara cevap bulmaya çallşmıştlr: E|ektronikor-tamdaki (dijital) bir çal|şma ne zaman sabitleşip eser haline gelmektedir? (ABD Telif Haklan Kanunu, somut bir medyada sabitleştirilmış özgün ifadeyi ko-rumakİadı0. Muhtevanln elektronik yoldan iletimiyaylm demek midir? Ağ Ve
ser-Vis sağlayIcllar; taşlyrcl, dağltlcı ya da yaylmcl olarak mt kabul edi]melidir? lzinsiz çoğaltmayl engelleyen şifreleri Ve parolalarl çözen teknikIer geliştirmek, ithal etmek, dağltmak yasaklanmall mldİr?
FMÇG bu sorulara cevap arama sürecinde ilgili bülün kesimlerle görüşmüş
Ve sonuçta şu İavsiyelerde bulunmuştur (özet olarak):
iletim hakkı: Buna göre, iletim rrransmlssion) kopya yapmakla eşdeğerdir; internet'te web sayfalarlna her erişimde Veya bir bağlant| takip edildiğinde bir kopya yapllmaktadlr. Çünkü, web saytalarlna her eriŞmede o sayfada bulunan bilginin bir kopyası, o sayfanln bulunduğu bilgisayardan kullanlclnln bilgisayarlna transfer edilmektedir. Yani, eser çoğaltllmaktadlr. Baslll bir kitap almak isteyen kişi, kitabü almadan önce inceleyebilir,
salalarınl
kanşttrabilir Ve belli klslmlannI ayak üstü okuyabilir. Yani, kitabl almadan önce ona bir göz atabilir. Ancak, in-ternet üzerindeki dijital eserlere bir göz atmak bile o eserin iletimini, yani ço-ğaltllmaslnI gerektirmektedir.Telif Hakları Kanununa göre bir eser, telif haklarl sahibinin izni olmadan
Ramazan Acun 9üta Dırnra120ü. Iq i25
ğaltllamaz. Öyle ise, her erişimin yani çoğaltmanln bedeli telif hakkl sahibine ödenmelidir
Şifre, parola gibİ izinsiz erişimi engelleyen tedbirleri aşmaya yarayan teknolojİnin yasaklanmasl: internet üzerindeki eserlerin telif hakkl sahipleri, eserlerine izansjz erişimj, şifreleme (encryrption) Ve parola gibi tekniklerle en-gelleyebilirler. Bu koruma engellerini aşmak, teliİ hakklnln ihlalidir. Böyle bir ih-lalde kullanılabiIecek her türlü aracın üretimi, ithaliVe dağillml yasaklanmalldIr.
ilk satış (firsİ
sal4
doktrinİnİn yalnEca fiziki eserleİıe sInırlandlrllmasl: ilk satlş doktrinine göre, bir eserin nüshaslna sahip oİan kişi, onu istediğine sa-tabilir, hibe edebilirVe uygun gördüğü biçimde dağltabilir. Rapora göre, di.iital bir eserin internet üzerinden bir başka§lna gönderilmesi, aslı silinse bile, alan kişinin bilgisayar|nda yeni bir kopya oluşturacakİlr. Bu yüzden ilk satlş doktrini dijjtaleserlere uygulanmamalldlr.
Servİs sağlayıcılarln potansiyel
sorumtuluğu: Kullanlcllara ücretkar-şllığ|nda internet erişimi sağlayan şirketlere internet servis sağlaylcllarl (lSS) adl Verilmektedir. servis sağlaylcllar, slrf kuIlanıcılann telif hakkına konu olan bilgileri kendi bilgisayar sistemleri üzerinde saklama Ve i|etmeterinden dolayı sorumlu olabileceklerdir.
lntemet'te çok slkl birteliİ haklan rejimi öngören İaporun bu tavsiyeleri, büyük yaylnğl şirketleri memnun etmiştir. onlara göre,
slkl
bir teliİ haklan rejimio!
makslzln, internet'te erişilmeye değecek bir muhteva geliştirmek zaten mümkün değildir.Ancak, raporun tavsjyeleri, külüphaneciler, eğitimciler Ve bir k|slm hukuk bi-limciıerinin eleştirilerine muhatap olmuştur. onlara göre rapor, "iletim" gibi teknik
bir olayı kopya yapmak şeklinde yorumlayarak, büyük yayıncl şirketlerin lehine taraf tutmuş, dürüst kullan|m doktrinini yok saymtştlr. Yukanda da açlklandlğl
üzere dürüst kullanım doktrini, basitçe, teliİ hakkına konu olan bir eserin bir kls-mlnl, eğitim, bilim Ve ticari olmayan kişisel kullanlm amaclyla sahibinin izni
ol-maksızln çoğaltllmaslna imkan Vermektedir. Dijital eserlerin iletimInin çoğaltma
Intemet Ve TelifHaklan Bügı Nırrası 2ı:)ü, ](l):5 2'
saymaktadır. ABD telif haklan rejimlerinin asll amacl, sanlIanln aksine, yazarlarl
Ve yaylncllarl zengin eımek ceğil, yazar Ve mucitlerin, ya2ü Ve icatları üzerindeki haklarını sınırlı bir süre için garanti altlna alarak, bilim Ve İaydah sanatlarln ge-lişmesini temin etmektir. Dürüst kullanlm, telil hakkl denkleminin diğer laraf ldlr:
Halk, fikri mülkiyet ürünlerini okUyabilir, gözden geçirebilir, ikİibas yapabilir, baz l
klslmlannl eğitimde Veya kişisel kullanlm amaclyla çoğaltabilir. Dürüst kullanlm il-kesiolmadan telif hakkı asIl amaclna hizmet edemez. ilk satlş ilkesi olmadan da
kütüphaneler dijilal eserleri ödünç Vermezler Ve fonksiyonlarınl kaybederler
(coyle 1996).
Kütüphaneci, eğitimci Ve bazı hukuk bilimcilerjn bu atirazlarına rağmen Leh-man raporunUn tavsiyeleri uluslararasl düzeye de taşlnmlştır. 1996 yllI Arallk
aylnda isviçre'nin Cenevre şehrinde
,
WlPo
(Dnnya Fikri Mülkiyet Örgütü) <http://www.wipo.inb önderliğinde bir diplomatik konferans toplanmlş Ve ,l50 ülke taraf lndan benimsenen jki antlaşma imzalanmlştür. Bu antlaşmalardan ilkiWPo
copyright Treav (reff Haklan Anİlaşmasl) <http://www. wipo.inuengy'general/copyrghuwct.htm>, ıkincisi ise Wl
Po
Pertormances and Phonograms Ireaİ/dir (icra Sanatçlsl Ve Fonogram Anllaşması) <http//www.wipo.inUeng/ generaU copyrghUwpPt.htm>. Bu antlaşmalarln internet'in slnlrlarl kaldlrdlğlbir çağda ABD eserlerine gerekli korumayl sağlamasl öngörülmüştür.
Bu
anİlaşmalar, antlaşmaya imza atan bütün ülkelerin teliİ haklarl ka-nunlarlna Ve tabii bu arada ABD telil haklarl kanununa iki ilave yapllmasünl ge-rektirmektedir. Bunlardan birincisi, dijital ortamdaki eserleri korumak Ve çeVrimiçi(on-line) lisanslamayl garantilemek için kullanllan şifreleme gibi tekniklerin kor-sanlar taraf lndan klrllmasI ihlimaline karşt tedbir getirmektedir. Buna göre, böyle
bir faa]iyette bulunmak kanun dlş| olmaktadlr. Aynca, teliİ hakklna konu eserleri
koruyan şifreleri k|rmakta kullanllan araçlann üretimi Ve sat|şlda yasaklan-maktadlr.
WlPo
antlaşmalarlnln gerektirdiği diğer ilave, sahtqcilikVe
yanllş
bil-gilendirmenin önlenmesi suretiyle elektronik pazarln dürüstlük Ve güVenilirliğin jn korunmaslnl amaçlamaktadır. Bu ilave, telif hakkl ihl€(|ini teşVik etmek, buna
Ramziın Acun Bugl Dünlaıı 200a , l ( 1):5-]5 aracl olmak, mümkün kılmak Veya yapllmlş bir ihlali gizlemek maksadlyla bir eserin başllğl Ve yazarlnün adl gibi telif hakkl yönetim bilgisini kasltll olarak yanllş Vermeyi yasaklamaktadlr. Bu ilave, aynca, telif hakkl yönetim bilgisini kasltll
ola-rak silme Veya değiştirmeyi de yasaklamaktadlr. Böylece, hem tüketicilerin yan-llş bilgilenmeden korunmasI hem de yazar Ve teliİ hakkl sahiplerinin özel lisans sözleşmelerine korsanlartalaf lndan müdahalenin önlenmesihedeflenmiştir.
Bu
ilaveler, Digital Mi ennium copyrightAcfin
<http:/rcweb.loc.gov/ copyrighu legislation/h12281.pdf> 28 Ekim 1 998 tarihinde Başkan Bill clinİonİaraf lndan onaylanmaslyla resmen kanunlaşlp yürürlüğe girmiştir.
AVrupa Birliği (AB) de, sözü ediIen
ikiwlPo
antlaşmaslnln hükümlerinin üye ülkelerde uygulanmasını sağlamai üzere 1o Arallk 1 997 de taslak bir direktifha-zlrlamlştlr. Bu direktifte daha sonra değişiklik yapllm|ştlr (21 Mayls 1999). Bu
di-rektifin söz konusu ikiVersiyonu da, AVrupa Birliği komisyon üyelerinin konu hak-klndakiyorumlan ile bidikte AB web sitesinden allnabilir: <http://europa.eu. inu
co m İn/d g 1 5/e rı/i ntp rop/i ntp ro p/>.
TüRKiYE,DE
YAPlLABiLEcEK
DüzENLEMELERLE
iLGiLiöNERiLEB
internel çağlnda İelif haklarlyla ilgili olarak Türkiye'de yapllabilecek dü-zenlemeler, aşağlda eğitim boyutu, teknolojik boyut, Ve hukuki Ve idari boyut olmak üzere üç başlık altlnda ele alınmlştlr. Bu başllklar altlnda getirilen öneriler kesin reçeteler değildir. Aksine, konunun çok boyutlu Ve karmaşlk olduğunu
gös-terip, yapIlacak kapsamll tartışma Ve araştlrmalara zemin hazlrlama amaclnI
güt-mektedir. Bu boyutlar birbirleriyle yer yer örtüşmektedir.
Eğitim boyutu: Türkiye'de telil haklan konusunda yaygln bir bilgisizlik Ve
buna bağll olarak da yaygln telif haklarl ihlaIterinin olduğu bir gerçektir. lV. Ulusal
Yayln Kongresi çerçevesinde olUştUrulan "telit haklarl sorunlarl" komisyonu, bu
durumu göz önüne alarak, teliİ haklarlnln üniversitelerin defs programlannda zo-runlu ders olarak okutulmasınl önermjştir (Kınacıoğlu ve diğerIeri 1998:19). Bu öneri haklI bir gerekçeye dayanmakla birlikte, oldukça abartllldlr. Telif haklarl
ko-lntemet ve Telif Haklan Bıl2ı Düoğs, ]un 1 (l).i25
nusunda müstakil bir ders yerine, konunun, YÖK taraflndan Türkiye'deki üni-Versitelerde, bütün bölümlerde zorunlu olarak okululması planlanan enlcj.matik dersi 3 kapsamında öğretilmesi daha gerçekçi olacaktlr. Böylece öğrenciler,
in-ternet Ve telif haklarlnl aynl ders kapsamında öğrenmiş olacaklar, bu da yan ürün olarak, internet'in mevcut teliİ haklan rejimleri açlslndan ortaya çlkardlğl prob-lemleri yaklndan tanlyanlarln saylslnl arttıracaktır.
Bu
da, potansiyel olarakçözüm üzerinde düşünenlerin saylslnln artması demehir. Asllnda, teliİ haklarl konusundan bahsetmeyen bir enİormatik dersizaİen eksik olacaktlr.
Bu arada, toplumun teliİ haklan konusunda bilgilendirilmesi ile ilgili olarak bilim Ve sanatla ilgili meslek birliklerine Ve yazar kUruluşlanna da büyük görev düşmektedir. Bu bakımdan aktif bir kuruluş, küsaca iLESAM olarak bilinen Tür-kiye ilim ve Edebiyat Eseri sahipleri Meslek Birliği'dir, iLESAM. Hacettepe Üni-Versitesi ile işbirliği yaparak bir web silesi hazırlatmlştlr. Bu web sitesinde <httP:/
^/vww.ilesam.hun.edu.tr>
telif haklan iIe ilgili Türkçe mevzuat Ve araştlrmalar yanlnda, bu alanda internet üzerindeki diğer yaylnlara bağlantülar bulunmaktadlr. Benzeri çallşmalarIn diğer yazar kuruluşlannca da yapılmasl konunun toplumda yaygın eğitimine katkl yapacaktır.
iLESAM örneğinde de görüldüğü üzere, tetif hak!arı konusunda düşük ma-liyette yaygIn eğitim Verilebilecek Ve genelde kamu oyunu bilgilendirmede kul-lanllabilecek en iyi araçlardan biri de internet'in kendisidir. Ancak, bu aracln etkjli
olabilmesi, yaygln Ve güçlü bir internet alt yaplsl olmaslna bağlıdır. Bu konu aşa-ğlda teknolojik boyut adl altlnda ele allnmaktadlr.
Teknoloiik Boyut: internet alt yaplsünln bütün Türkiye'de yayglnlaştlrlllp, eri_
şim maliyetinin şimdi olduğundan daha aşağlya çekilmesi gerekmektedir. Bu da tabiidir kı kamu Ve özel sektörün her ikisinin katkllanyla daha klsa sürede ge-çekleştirilebilir. Buradan, bu iki seKörün rekabetçi bir ortamda Varolabilmesi için gerekli düzenlemelerin Vakit geçirmeden yapılması gerektiği açık olarak ortaya
çıkmaktadır. intemet
alt
yaplslnln yayglnlaştürllmasl konusunda ULAKNET3
Bkz, YÖK'ün web silesinde <htiP:/Yrww.yok.9ov.tD bulunan .Bugünko Durun. başllkll raF,orun .Türkjye Univeüs 0l0n Dln BiliŞim Eğiıimi Pogramlan Gglişliİilmesi'başllkll ksml.R2miıZan Acun Bıltı Düırlası 20ü, ](1):5.25 <http//www.ulakbim.gov.tD başanlı bir ömektır. ULAKNET sayesinde bir yll gibi göreliolarak k|sa bir süre içinde Türkiye'deki üniversiteIerin hemen tamaml bir omurga üzerinden birbirlerine Ve internet'e bağlanmlştlr. Ancak ne yazık ki,
üniversitelerin kendi yerel ağlaİlnü tam olarak oluşturamamlş olmaları yüzünden
ULAKNET'ten yeterince faydalanamadlklan görülmektedir. Bunun bir örneği, bu satlrların yazarlnln mensubu olduğu Hacettepe Üniversitesidir, Son birkaç ylldır
yap!lan atlllma rağmen, bilgisayarlaşma konusunda bir politika Ve Plan yok-luğundan dolayı, bu üniversitedeki pek çok birim kampus ağlna hala bağll de-ğildir. Bağll olanlarln önemli bir kısmı da bunu tamamen kendi çabalanyla
ger
çekleşlirmişlerdir. Hatta bazl durumlarda öğretim elemanlarl kendi aralarlnda para toplaylp, özel olarak bulduklarl teknisyenlere kablo çektirerek kampus ağına Ve dolaylslyla internet'e bağlanabilmişlerdir,YÖK'ün zamanta gözden geçirilmek kaydlyla üniversiİeler için standart bir bilgi jşlem alt
yapısl
belirlemesi Ve üniversiteleri bu standardln altında kal-mamalarl konusunda dğnetlemesi, bazl üniversjtelerde bu konuda görülen viz-yonsuzlukVe hatta ihmale çar9 olabilir.Hukuki ve idari Boyut. Kesin çizgilerle aylrmak güç olmakla birlikte, internet muhtevaslnln gelişmğsinin temelinde iki İarkll motivasyonun yattlğlnl söylemek mümkündür. Bir, kar etme isteği. ikı, paylaşma ve öğrenme isteği. Türkiye'de in-ternet'le ilgili hukuki ve idari düzenlemeler yaplllrken bu iki motivasyon da göz önünde bulundurulmalıdlr. Tıpkl Amerika'da yaplldlğl gibi, bir önceki bölümde sözü edilen iki
WlPo
antlaşmasına Türkiye'nin de taraİ olarak FsEK'in bU ant-laşmalar uyarlnca güncelleştirilmesi, elektronikpazann
dürüstlükVe
gü-Venilirliğini sağlayacaktlr. Buna göre,.
dijital ortamdaki eserlere erişimi kontrol etmek için kullanllan şiıreleme gibi tekniklerin korsanlar taralından aşllması faaliyetini;.
şifreleme gibi koruyucu teknikleri aşmada kullanIlan araçlarln iiretimi Ve satüşlnl; ve.
telif hakkl ıhlalini teşvik etmek, buna aracl olma!(, mümkün kılmak veyaIntemet ve Telif Hal4an Bılgl Dijn,glı )m. 10) i}5
olarak
yanllş
Vermeyi,silme Veya
değiştarmeyiengelleyen
hükümlerFsEK'e ilaVe edilmelidir.
Böylece yat|rlmcllar (teli' haklarl sahipleri), korsanlarln müdahalesinden ko-runmuş olarak, özel lisans söz|eşmeleriyoluyla, yaptlkları,yatlnmIn karştlığlnl ala-bileceklerdir. Bu da sonuç olarak internet muhtevaslna ticariyat|rlmü teşVik ede-cektir.
Hukuki alandaki bu düzenlemeyi destekleyici bir düzenteme internet'te
ya-pllan
yaylnlariçin
uyguntescil
mekanizmalarıntn kurulmasıdlr.Bu
me-kanizmalarla özgün eserlerin diğerlerinden aylrt edilerek, telif haklan ihlallerinin
saptanmasl
sağlanabilir.Tescil
mekanizmalan,irade
özgürlüğünüen-gellememek için biIim Ve sanatla ilgili meslek birliklerince onaylanacak uzmanlar
taraf Indan oluşturulmalıdır (Küçük ve diğerleri 1 998:77).
Hukuki ve idari alandaki bu düzenlemeIer yapIlırken öğrenme Ve paylaşma
amaçlan da mutlaka göz önüne allnmalldlr. Unutulmamalldlr ki, internet muh-tevaslnln önemli bir kısml tamamen paylaşma Ve değişim motivasyonu ile ha-reket bireyler Ve gönüllü kuruluşlar ve öğrenmeyi teşVik amaclyla harekeİ eden
üniversiteler, kütüphaneler, müzeler, arşivler gib| kurumlar taraflndan ge-liştirilmiş Ve geliştiriImeye deVam edilmektedir,
serbestçe Ve kolayca erişilebilen faydalı bilgi kaynaklarının varlığı internet kullanlmınln yayglnlaşmaslnı sağlayacağl tartlşmaslzdlr. BU açldan, özeIlikle, Türkçe'nin Ve tarihi Ve kültürel mirasln korunmasına, geliştirilmesine Ve/Veya Türkiye'nin dünyaya tanltllmaslna katkl yapacak Veri tabanlarlnln oluşturulup üc-retsiz olarak web üzerinden kullanlma sunmayl hedefleyen projelere mali destek sağlanmalIdlr. BU tür kaynaklan gönüllü olarak hazlrlayan veya katklda bulunan
akademik
personelin çallşmalarI akademik yükseltmelerdemutlaka
de-ğerlendirmeye ahnmalıdır.
Son olarak, İnternet Üst Kurulu'nun -Türkiye'de İnternet'in altyapıdan baş-layarak tüm boyut|an ile klsa, orta Ve uzun Vadeli hedetlerini belirlemek, bu he-detlere erişmek için gereklİ stratejik Ve taktik ulusal kararlarln alınmas: ve uy-gulanmasl sürecinde danlşmanllk görevini yürütmek, uygulamada gözlenen
R2mazan Acun Bıltı Dürogs, Jaü 1(1):i25
aksakllklan belirlemek Ve giderilmesi için öneriler oluştilrmak, konu ile algila
bi-rimler araslnda eşgüdüm sağlamak, gelişme, yayglnlaştlrma, hizmet üretimi
ko-nularjnda düzenlayici öneriler oluşturmak Ve uluslararasl gelişmeleri yakündan
jz-leyerek ülke çtkarlarlnl korumak" olarak belirlenen amaçlarlnın kulağa hoş gelen söylemler olmaktan çlkartlllp, bütünüyle gerçekleştirilebilmesi için bu kurulda mutlaka inlernet'in sosyal, kültürel Ve hukuki boyutlan üzerinde çallşan uz-manlara Ve bilim Ve sanatla ilgili meslek birlikleri Ve yazar kuruluşlarlnln tem-silcİlerine de yer Verilmelidir.
NoT: Bu makalenin taslağünı okuyarak geliştirmesi yönlinden önerilerde bu-lunan Doç. Dr, Yaşar Tonta'ya teşekkajr ederim.
KAYNAKçA
Acun, Ramazan (1998). "Bilim, Bilgi Teknolojisi Ve Türkiye". Milli Kültürler ve Kü-resel|eşme. Yayına Hazırlayanlar: Bahaeddin Yediyıldlz, Çağatay Özdemir ve
Fahri Unan. Konya: TürkYurdu Yayınları, 83-92. lÇevrimiçi]
http://wwı,ı/.history.hacettepe.edu.trlarchiVe/bilim.html (1999, Mayls 6),
Barlow, John Perry (1994). "The Economy of ldeas: selling wine Without Bottles".
wired, March,l994. lÇevrimiçi] http://www.hotwired.com (1999, Mayls6). coyle, Karen (1996). "copyright in the DigitaİAge" lÇevrimiça]
http://www.dla.ucop. edu/-kec/copyright.htm. (1999, [Iayls 6).
Goldman, Eric ('l998). "lntellectual Property PIotection Regimes in the Age o' the lnter-net-" [ÇeVrimiçi] htlp://blake.oit. unc.edu/copyright1 . html (1999, Mayls 6).
Goldstein, Paul (1994), copyrighı's Highway; From Gutenberg to the celestial Ju-kebox. New York: Hilland wang.
Klnacloğlu, Naci (1998). "Telif Hukukunda Reform Yapma Gereği Üzerine". iLESAM Haber Bülıeni, 44(ocak-Mart 1998), 6-8. lÇevrimiçi]
Intem€t \e Telif H?klan BiıEi Dün}v,sl )(İa , 1(r,i25
Klnacloğlu, Naci V€ diğerIğri (1998). "Telif Haklarl sorunlarl Komisyon Raporu", lV. Ulu-sal Yaytn Kongresi Komisyon Raporlarl, 16-19 Aralık 1998. Ankara: T.c. Kültür Bakanllğl N,'!illi Kütüphane Başkanllğü.
Küçük, N.4ehmet Emin Ve diğerleri (1998), "Yaylnclllkta Yeni Uluklar: Elektronik Ya-ytnclllk Ve Yaylnclltk Eğitimi Komisyon Raporu". lV. ulusal Yayln Kongresi
Ko-misyon Raporları, 16-19 Aralık 1998. Ankara: T.C. Kültür Bakanlüğü Milli Kü-tüphane Başkanllğl.
Larson, Megan J. (1995). "copyright in cyberspace" [Çevrimiçi]
htip://www.wiu.edu/users,/ mureg3/projectzcopyrighvcopy.htm (1999, Mayls 6). Loundy, David J. (1995). "Revising the copyright Law for Electronic Publishang". the
John Marsball Journal oİ compuler and ınformation Law. Volume 14 (october,
1995) lÇevrimçi]http://www.loundy.corr/RevisingHyperT.html(,t999, Mayls 6).
Mann, charles
c.
(1998). "who Will own Your Next Good ldea?". The AtlanticMonthly, 28213 (september 1998). [Çevrimiçi] http;//www.theatlantic.com (1999,
Mayls 6).
okerson, Ann (1996). "who owns Digjtal works". scİentİtic American.7 (July'l996)
lÇeVrimiçi] http://www.sciam.corTı/0796issue/0796okerson.html (1999, Mayıs 6).
Pool, lthieI de sola (1984). Techno|ogies of Freedom. New YorK: Harvard UniV.
Press.
UNESco (1987), Teli' Haklarlnın Temel ilkeleri, ÇeV. Çiğdem Ylldlnm, Ankara: T.c.
Kültür Ve Turizm Bakanllğl Fikir Ve sanat Eserleri Dairesi Başkanllğt.